Vassdragsekspropriasjon. Salsverdierstatning for fallrettar. Kort om bruksordningar og kraftverk. 2018

Transkript

1

2 Vassdragsekspropriasjon Salsverdierstatning for fallrettar. Kort om bruksordningar og kraftverk

3 Oversikt over forelesinga Salsverdierstatning etter ekspropriasjonserstatningslova 5 for fallrettar Utmåling av 25% tilleggserstatning etter vannressurslov eller vassdragsreguleringslov Kort om etablering av bruksordningar, og falleigarlag med heimel i jordskiftelova 3

4 Kort innføring i omgrep og føresetnader Kva er ein fallrett? Privat eigedomsrett i vassdrag jf. vassressurslova 13 Utbyggar må både ha tilgang på ressursar, og nødvendige offentlige løyve 4

5 Kort innføring i omgrep og føresetnader Kva kjenneteiknar eit stort kraftverk med regulering? Kva kjenneteiknar eit mindre kraftverk? Den typiske problemstillinga: Utbyggjarane av eit stort kraftverk eksproprierer fallrettar som potensielt kunne ha blitt brukt til å byggja eit mindre kraftverk. 5

6 Opning av Brokke Nord og Sør 10. oktober

7 Meld. St. 25 ( ) Kraft til endring Energipolitikken mot 2030 «Vannkraften er i dag den viktigste teknologien for fornybar energi med mulighet til å lagre mye energi. Store vannkraftverk med reguleringsevne bidrar til forsyningssikkerheten gjennom hele året, og gjør kraftsystemet mer robust mot forstyrrelser og feil. Dette er fordeler annen produksjon av fornybar energi ikke har.» 7

8 Vasskrafta som brikke i den meir klimavennlige energipolitikken Meld. St. 25 ( ), Kraft til endring styrket forsyningssikkerhet lønnsom utbygging av fornybar energi mer effektiv og klimavennlig bruk av energi næringsutvikling og verdiskaping gjennom effektiv utnyttelse av lønnsomme fornybarressurser. Meld. St 13 ( ) Styrke Norges rolle som ein leverandør av fornybar energi 8

9 Omdreiningspunktet: Kva finn skjønnsretten å leggja til grunn som «pårekneleg bruk»? Styrer val av verdsetjingsmetode i den konkrete saka 9

10 Oversikt over aktuelle resultat etter 5 i ekspropriasjonserstatningslova Marknadsmodellen jf. Uleberg-dommen, Rt s. 82 Samarbeidsmodellen, jf. Kløvtveit-dommen, Rt s Naturhestekraftmetoden, jf. Otra Kraft II-dommen, Rt s. 612 Kva er dette? Ulike uttrykk eller verdsetjingsmetodar for å komme fram til salsverdierstatning etter ekspropriasjonserstatningslova 5 10

11 Tradisjonen ein vederlagsmodell Før 2008: Erstatning for fallrettar utmålt etter naturhestekraftmetoden, sjå til dømes Rt s Hellandsfoss. Kva er det? Ein teoretisk måte å komme fram til salsverdierstatning I realiteten ein vederlagsmodell ser til inntektene i det konkrete kraftverket 11

12 Naturhestekraftmetoden: Naturhestekraft = eit gamaldags uttrykk for kor mykje kraft (energi) det er i vassdraget Tal naturhestekrefter = 13,33 x Qreg x Hbr 13,33 = omrekning frå IS-system til naturhestekrefter Q-reg = regulert vassføring Hbr = høgda i fallet Prisen jf. Rt s. 1594: «Enhetsprisen fastsettes etter en totalvurdering der blant annet omkostningene ved utbygging, fallets beliggenhet og prisene for andre fall inngår» 12

13 Naturhestekraftmetoden: Eit hovudproblem: gav berre erstatning for ekspropriasjon av fallrettar med ei viss reguleringshøgd Framgangsmåten seier heller ikkje særleg mykje om korleis ein skal finne prisen Naturhestekraftmetoden er modernisert 13

14 Bakgrunn for Uleberg-dommen, Rt s. 82 Utviklinga på marknaden for fallrettar Blir generelt pårekneleg for falleigarane at dei kan utnytta fallrettane («småkraftboom») Rimelegare tekniske løysingar Mogleg å få levera straumen dei produserer på nett Uttalt politisk motivasjon for å bygga små kraftverk 14

15 Uleberg-dommen sette fart i rettsutviklinga Obiteret, avsnitt 81: «Jeg er enig med lagmannsrettens flertall i at metoden ikke lenger er egnet som utmålingsprinsipp for erstatning for fallrettigheter hvor det er påregnelig med separat utbygging. Hvorvidt metoden er anvendelig ved andre typer fallrettigheter, tar jeg ikke standpunkt til.» Verknad: Påreknelegvurderinga blir den sentrale vurderinga også i ekspropriasjonssaker med fallrett som eigedomsobjekt. 15

16 Korleis kjem ein fram til kva metode som skal brukast ved verdsetjing av fallrettar? Oversikt: Tolking av vilkåra i 5 første ledd Kva slags kjøparar og kva slags salsprisar er det relevant å sjå til i erstatningsutmålinga Påreknelegvurderinga Samanlikningseigedomar 16

17 Kort om 5 første ledd Kven er «vanlege kjøparar»? Skjønnsretten skal sjå bort frå dei særlege behova til kjøparen Kan vera marknaden eller eigenskaper ved eigedomen som er bakgrunn for eit evt. høgt pristilbod tilbodet er i så fall likevel relevant Eit mangfald av falleigeavtalar i utgangspunktet relevante Lovgivar: hypotetisk salsverdi nok! Når omgrepet «reell» blir brukt, er det om prisnivået, og ikkje kjøparane, sjå Innst. O. nr. 27 ( ) s. 6. Høgsterett: set krav om ein faktisk marknad 17

18 Kravet frå Høgsterett om ein realmarknad (faktisk marknad) Kløvteit-dommen, Rt s. 1683, avsnitt 28. Første setning i avsnitt 28 sagt at «[b]estemmelsen i 5 forutsetter dermed at det finnes et marked for den type eiendom det er tale om.» Avsnitt 34: «Slik jeg ser det, bygger disse dommene på den tanke at når det finnes et reelt marked for de aktuelle rettighetene, er det de prisene som kan oppnås i dette markedet som skal legges til grunn som den tapte salgsverdi slik man gjør ved ekspropriasjon ellers.» Realmarknaden i dette tilfellet var altså at dei andre rettshavarane var potensielle initiativtakarar til eit identisk prosjekt. 18

19 Kravet frå Høgsterett om ein realmarknad Otra Kraft II-dommen: separat utnytting var ikkje pårekneleg kravet om realmarknad blir tydeleg «legger jeg til grunn at det i dag ikke eksisterer et marked for salg og leie av enkeltstående fallrettigheter der separat utbygging ikke er påregnelig, men som er utnyttbare i komplekse utbygginger. De ankende parter har ikke kunnet vise til kontrakter eller priser som dokumenterer et slikt marked» 19

20 5 første ledd friviljug salg Frivillige avtalar mellom vanlege kjøparar Høgsterett i dommen om Otra Kraft II, Rt s. 612 «Den peker på at verdsettelsesmåten har svært lang tradisjon og at det ikke er utviklet noen nye prinsipper for erstatningsfastsettelsen i de situasjoner der utbygging ikke er påregnelig. Den kan heller ikke se at det for vurderingen spiller noen rolle at det er regulatoriske forhold som er grunnen til at separat utbygging til småkraftverk anses upåregnelig.» Legg altså stor vekt på skjønnspraksis (rettspraksis) 20

21 Påreknelegvurderinga i 5 andre ledd Kva er det falleigaren får erstatta? Verdien av den bruken skjønnsretten finn det mest pårekneleg at ville ha funne stad, om ikkje ekspropriasjonstiltaket kom i staden «Hypotetisk påreknelegvurdering» Kva blir verdsatt: fallretten bunde til den konkrete bruksforma som kjem fram gjennom påreknelegvurderinga 21

22 Perspektiv for påreknelegvurderinga i 5 andre ledd? Kva perspektiv skal skjønnsretten leggja til grunn i påreknelegvurderinga? Sidan det er tale om salsverdivurdering er ei naturleg tolking at det er eit spørsmål om kva «vanlege kjøparar», jf. 5 første ledd, legg til grunn som er perspektivet for påreknelegvurderinga Rettspraksis viser at det ikkje er tilfelle 22

23 Eigarperspektiv Eigarperspektivet er lagt til grunn i både Kløvtveit-dommen, og Otra Kraft II-dommen Kløvtveit-dommen: Tek utgangspunkt i Rt s. 1354, Svenkeruddommen, og Rt s. 217, Ulvåkjølen-dommen: «Det er der sentralt at det er eiendommens verdi som skal erstattes, uten hensyn til hvem som er eier på avståelsestidspunktet. Den andre dommen er nettopp Ulvåkjølen, der uttalelsen i Svenkerud er utdypet med at det er «den alminnelige, forstandige» grunneier som er målestokken.» 23

24 Påreknelegvurderinga i 5 andre ledd: Frå Otra Kraft II: Utgangspunktet var at erstatninga skulle utmålast som tapt salsverdi, jf. ekspropriasjonserstatningslova 5. Høgsterett uttala at det fylgde av Kløvtveit-dommen at retten må gjera ei objektiv vurdering Avsnitt 41: «Av samme avgjørelse avsnitt 25 følger dernest under henvisning til tidligere praksis at det er eiendommens verdi som skal erstattes uten hensyn til hvem som eier den på avståelsestidspunktet.» 24

25 Totenvika-dommen, HR A Spørsmål om utmåling av erstatning for fallrettar typisk eit spørsmål om det er pårekneleg at falleigar sjølv vil nytte fallrettane Skal ein samanlikna med situasjonen der jorda ligg brakk eller tilfelle der spørsmålet er om ei bruksomlegging er pårekneleg? Eller gjeld dommen berre bruksverdierstatning for landbrukseigedomar jf. avsnitt 49? Eller skal ein følgja utsegna i avsnitt 27 om at spørsmålet ikkje er relevant for utmåling av salsverdi fordi «en markedsbestemt salgsverdi samtidig utgjør ekspropriatens individuelle formuestap»? 25

26 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - rettsleg Er det juridiske hindringar for at falleigaren eller falleigarane ville ha kome til å etablera det alternative kraftverket sett bort frå oreigningstiltaket? Hovudregel: kompensasjon skal utmålast i samsvar med eksisterande planar Kva betyr det ved ekspropriasjon av fallrettar? Store kraftverk: (historisk) Samla plan 26

27 Samla plan for vassdrag = var ein plan for utbygging 27

28 Kort om plansituasjonen i vassdrag Historisk var utbyggingsplanar i vassdrag=samla plan for vassdrag Samla plan hadde ein spesiell status jf. vassressurslova 22 Poeng: Samla plan hadde direkte innverknad på konsesjonshandsaminga, og dermed avgjerande innverknad på kva som er pårekneleg bruk i vassdraget 28

29 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - rettsleg Kva har de lært om påreknelegvurderinga i den alminnelige ekspropriasjonsretten? Skal sjå bort frå bindande planar/ tilegnelsesplaner ved ekspropriasjon til offentlige anlegg jf. Lena-dommen, Rt s. 521 «Utbyggingsverdien overføres» 29

30 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - rettsleg Høgsterett i Otra Kraft I: Verknaden av Samla plan, og konsesjonsvurderinga er den same som ved andre rettsleg bindande planar, sjå vannressurslova 22 Samla plan saman med konsesjon likestilt med ei tilegnelsesregulering Neppe endra status som fylgje av framtidige konsesjonar blir gitt utan grunnlag i Samla plan 30

31 Ville det alternative kraftverket fått konsesjon? Verneomsyn? Optimal ressursutnytting (Otra Kraft II) Same omsyn som låg bak Samla plan I samsvar med korleis unntaksregelen blir praktisert elles? Kva skjer når Samla plan er avvikla? 31

32 Overskjønn LH Smibelg-saken Overskjønnet viser til Otra Kraft II, og utsegna om å leggja vekt på omsynet til «optimal ressursutnytting» i konsesjonsvurderinga: «Det er med utgangspunkt i disse uttalelsene vanskelig å se at domstolene ved vurdering av påregneligheten for konsesjon til småkraftutbygging i saker som denne, skal være henvist til å se bort fra den ressursutnyttelse som det konsesjonsgitte prosjekt bygger på, hvor denne utnyttelsesmåten, «etter tilhøva på staden», skulle være den ressursoptimale. Det ville etter omstendighetene kunne lede til at det utmåles erstatning basert på at fall er separat utbyggbare, også hvor småkraftverk ikke er ressursoptimale, og derved ikke best kvalifisert i relasjon til vurderingstemaet etter vassdragsreguleringsloven 8.» Tittel på presentasjon Noregs miljø- og biovitskaplege universitet 32

33 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - faktisk Litt generelt om innhaldet i påreknelegkravet framleis eigarperspektivet den aktuelle utviklinga må vera meir enn 50 % sannsynleg, jf. Rt s. 217, Ulvåkjølen-dommen ikkje nok at ei utvikling «generelt» er pårekneleg for eksempel ikkje nok at fallrettar generelt er eigna til å bli brukt i kraftverksprosjekt 33

34 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - faktisk Momenta kva slag eigedom det gjeld, og kvar eigedomen ligg i 5 andre ledd er utgangspunkt for påreknelegvurderinga Vanskeleg å trekkja slutningar om bruken aleine ut frå ei skildring av eigedomen, må koplast saman med relevante ytre omstende Overskjønnet i Otra I: «Lagmannsretten bemerker at verdien av fall, enten det er salgsverdien eller bruksverdien, beror på en vurdering av flere usikre faktorer, der forventet langsiktig kraftpris og utbyggingskostnadene i forhold til energiproduksjonen ved det bedriftsøkonomisk gunstigste utbyggingsalternativet er viktigst.» Til saman kan vurderingane sei noko om kva som er pårekneleg bruk av fallrettane 34

35 Påreknelegvurderinga jf. 5 andre ledd - faktisk Er det pårekneleg at falleigaren kunne ha etablert det alternative prosjektet i vassdraget? Naturgitte forhold Økonomiske vurderingar Kraftpris Utbyggingskostnader Nedbør Eigartilhøve Ikkje relevant at eksproprianten, eller andre, ikkje vil samarbeida jf. Kløvtveit-dommen 35

36 Bruk av samanlikningsavtalar etter 5 andre ledd Etter at skjønnsretten har kome fram til kva alternativ utnytting som er pårekneleg skjer bruken av samanlikningsavtalar Kva samanlikningsavtalar er relevant? Kva gjer skjønnsretten med samanlikningsavtalane? Kortversjon: Finne avtalar Korrigere avtalar slik at dei passar til den konkrete saka 36

37 Bruk av samanlikningsavtalar jf. 5 andre ledd - døme Bruk av samanlikningsavtale når skjønnsretten har kome fram til at det er pårekneleg med separat utnytting av fallrettane Dei fleste falleigeavtalar er i prinsippet relevante Kva avtalemateriale er lagt fram i saka? T.d Fjellkraft-avtale eller avtale med annan utbyggingsaktør Nettomodell eller bruttomodell? Intern utbyggingsavtale? Korleis korrigere? Særlig lønnsomt kraftverk? Overtakingsrett («hjemfallsrett»)? 37

38 5 tredje ledd: «Det skal ikkje takast omsyn til verdiendringar som kjem av oreigningstiltaket, eller av gjennomførde eller planlagde investeringar eller verksemd som har direkte samanheng med oreigningstiltaket» Den praktiske problemstillinga: utviding av eksisterande vannkraftanlegg Tittel på presentasjon Noregs miljø- og biovitskaplege universitet 38

39 «Direkte samanheng» Rt s. 737, Molo-dommen Først bygd ein molo, og fastlandssamband til øya Indre Harøy Eksproprierte så til fordel for eit industritiltak med heimel i reguleringsplan jf. plan- og bygningslova 35 nr. 1 «Jeg anser det helt klart at verdistigningen som følger av de gjennomførte investeringene i moloen, har direkte sammenheng med det som her er ekspropriasjonstiltaket.» 39

40 Rekkevidda av unntaka ved ekspropriasjon av fallrettar: Den første kraftutbygginga er i større grad eit sjølvstendig prosjekt enn for eksempel bygging av eit infrastrukturtiltak som moloen meint som eit tilretteleggingstiltak Kravet om «direkte samanheng» mellom investeringa og oreigningsføremålet var motivert av at unntaksregelen skulle praktiserast strengare Høgsterett har likevel lagt til grunn ei vid ramme både for kva som er omfatta av oreigningstiltaket, og kravet til direkte samanheng mellom investering og oreigningstiltak 40

41 Tilbake til ulike utfall av påreknelegvurderinga Samarbeidsmodellen: eit anna stort prosjekt er pårekneleg Småkraftmodellen eller marknadsmodellen: eit anna mindre kraftverk er pårekneleg Naturhestekraftmetoden: ikkje pårekneleg at fallrettane som blir oreigna blir brukt i eit anna alternativt kraftverk 41

42 Uleberg-dommen: Småkraftmodellen eller marknadsmodellen: eit anna mindre kraftverk er pårekneleg Bruk av falleigeavtalar i erstatningsutmålinga heilt nødvendig jf. utsegn i Uleberg-dommen Mindre tilpassingar ut frå dei konkrete forholda er nødvendig også i desse sakene 42

43 Kløvtveit-dommen: Samarbeidsmodellen: eit anna stort prosjekt er pårekneleg. Samla utbygging lagt til grunn også i erstatningsutmåling Erstatningsutmåling ved hjelp av samanlikningsavtalar Samanlikningsavtalane må tilpassast den konkrete situasjonen 43

44 Otra Kraft II-dommen: Naturhestekraftmetoden: ikkje pårekneleg at fallrettane som blir oreigna blir brukt i eit anna alternativt kraftverk Modernisert utgåve av naturhestekraftmetoden er lagt til grunn. Høgsterett: tradisjonell NHK-metode fangar ikkje opp den auka verdien av fallrettane Ikkje lenger reguleringshøgd, men fallhøgd, jf. Otra II avsnitt 74 I skjønnsvurderinga av kva pris som skal leggjast til grunn i erstatningsutmålinga kjem ein fram til ein høgare pris, jf. Otra II avsnitt 74 44

45 Felles for alle resultat: Utmåling av 25 % tilleggserstatning jf. vannressurslova 51 andre ledd og vassdragsreguleringslova 16 nr. 3 Gjeld ikkje berre fallrettane Avgrensinga: gjeld for ekspropriasjon til «vannkraftproduksjon» Otra II-dommen avsnitt 39: «Dette sjablonmessige påslaget er blant annet begrunnet i at det er rimelig at grunneier får en viss del av fortjenesten som tilkommer regulanten når et vassdrag blir regulert til kraftutvinning, jf. Ot.prp.nr.39 ( ) side 231.» 45

46 Frå overskjønnet i Saudefaldene-saka: «7. FELLESSPØRSMÅL Når ikke annet er sagt, er samtlige erstatninger som gis, årlige erstatninger, som skal tillegges 25 %, jf. vannressursloven 51. De årlige erstatningene skal reguleres automatisk hvert 5. år, jf. forskrift 4. desember 1987 nr. 945.» 46

47 Bruksordningar med sikte på etablering av fallrettar Heimel: jordskiftelova 3-8 jf Jordskifteretten etablerer eigarlag Eigarlaget får kompetanse til ved fleirtalsvedtak å bestemme om ein skal gå vidare med eit utbyggingsprosjekt Ein praktisk form for «privat ekspropriasjon». Poeng: NVE har tradisjonelt ikkje prioritert søknader om konsesjon der eigartilhøva ikkje er ordna 47

48 Jordskiftelova 3-8 Eit jordskifte kan gå ut på å gi reglar om bruken både i område der det er sambruk frå før, og der det ikkje er sambruk mellom eigedommar Viss ikkje sambruk frå før er det ein noko høgare terskel for å ta bruke reglane Berre når retten finn at det ligg føre «særlige grunnar» 48

49 Jordskiftelova 3-10: Jordskifteretten kan skipe lag for drift eller vedlikehald når fleire skal bruke eigedom eller har bruksrett. Jordskifteretten kan òg endre eksisterande lag Jordskifteretten skal fastsetje vedtekter for lag han skipar. I eksisterande lag skal vedtektene endrast i den mon endringar i bruksreglar eller endringar i laget tilseier det Tiltak som kan innebere stor risiko, kan berre gjennomførast av eit driftsselskap. Laget tek avgjerd om gjennomføring ved fleirtalsvedtak. Kvar av deltakarane har rett til å vere med i driftsselskapet så langt det svarar til høvetalet. Om nokon vil vere med som ikkje røysta for, skal det seiast frå så snart råd er og seinast tre veker etter at han har fått skriftleg melding om vedtaket med opplysing om denne fristen. Driftsselskapet skal svare vederlag for utnyttingsretten til laget, som fordelar dette til deltakarane etter høvetalet deira. Når partane er samde, kan andre tiltak enn nemnt i tredje ledd første punktum gjennomførast av eit driftsselskap. Tredje ledd tredje og femte punktum gjeld tilsvarande. 49

50 Kompensasjonsnorma i jordskiftelova Vern mot tap 3-18: «Jordskifteløysinga skal ikkje føre til at kostnadene eller ulempene blir større enn nytten for nokon eigedom eller bruksrett.» Supplert av jordskiftelova 3-23: Meiner jordskifteretten at grunn og rettar i skiftefeltet kan få utnytting som gir stor verdiauke, bør slikt ikkje skifte eigar utan at det er nødvendig for eit tenleg skifte. I alle høve skal retten leggje vekt på at mogleg framtidig verdiauke av eigedomane blir så lik som råd før og etter skiftet. 50

51 Bruksordning med sikte på etablering av kraftverk Eigarlag: alle falleigarane er med. Fallrettar Falleigeavtale e Driftsselskap: frivillig å delta. Kraftverk 51

52 Bruksordning med sikte på etablering av kraftverk Erstatningsutmålinga i desse sakene Eit spørsmål om kva krav jordskifteretten vil stille til falleigeavtalen mellom eigarlaget og driftsselskapet Eigarlaget sikrar verdifordelinga mellom eigarane Problemet: korleis sikra at eigarlaget får del i inntektene som blir produsert i kraftselskapet? 1979-lova: jordskiftelova gir heimel til å stille visse krav til falleiga i vedtektene 2013-lova: like klar heimel i lova, men forarbeida kan skape tvil 52

53 Takk for meg.