Byggjer nett for betre forsyning

Transkript

1 Konkurranse 14 Vinn ein ipad! Premiekryss 15 Større, slankare, vakrare 16 NR 2. haustutgåve 2012 l 30. årgang l LiVsstiLsmaGasiN frå ditt NEttsELskap Biletet viser statnetts utbygging ved Osafjorden. Foto: Statnett Byggjer nett for betre forsyning Kraft- og energiselskapene står overfor truslar som ekstremvêr og terror. Saman med NVE jobbar dei for betre beredskap for å hindre skadar. Nye og betre straumnett skal også gi auka forsyningstryggleik. Se side 4 6 The Boss of straumforbruk Se side 9 Skapar store verdiar 02 Slik blir nettleiga fastsett 03 Unngå brannfella 12

2 ENERGI FORLAG AS Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Tlf: Faks: ISSN Ansvarleg redaktør Fredrik Kveen Tlf: Abonnement Bård Knutsen Tlf: Mobil: Produksjon Artko Grafisk Produksjon Tlf: Design Hege Blix Bernhardsen Utgiver Energi Forlag AS Energi Forlag AS eies av Europower AS, som igjen eies av NHST Media Group AS Kraftverket Solbergfoss ved Glommas breidder har produsert kraft og verdiar sidan Krafta i samfunnet Kraft- og energiverka er like avhengige av lokalsamfunnet som lokalsamfunnet er av dei. Kraftindustrien har ei lang historie som er forankra lokalt i heile landet. Industrien har gjort sitt til å utvikle lokal infrastruktur som utbygging av fiber og breiband. Installering av gatelys er fleire stader støtta av lokale energiverk. Næringa har frå tid til anna behov for å hente inn kompetanse utanfrå. Dei fleste nyttar seg medvite av lokalt næringsliv og yter sin del av den lokale verdiskapinga. Kraft- og energiverka skaper lokale arbeidsplassar. Arbeidstakarar med kunnskap om lokalmiljøet er ein stor ressurs. Dei rekrutterer lokalt, blant anna gjennom oppretting av læringeordningar i tett samarbeid med skular og høgskular. Bransjen har gjennom åra ytt direkte støtte til veldedige gjeremål og sponsing av lokal kultur. Døma er mange: Datamaskinar til skular. Medisinsk utstyr til sjukehus. Installering av varmekablar på fotballbaner og økonomisk støtte til musikkfestivalar. For å nemne nokre få. FoTo: Tormod HaNSTad Skaper store verdiar I fjor gjekk 47,8 milliardar kroner av inntektene til kraftog energinæringa tilbake til samfunnet som skattar, avgifter og utbytte. Til samanlikning utgjorde norsk sjømateksport, som er nest størst i verda, 53 milliardar kroner same året. Vertsskommunane kunne kassere inn 6,5 milliardar kroner i skattar og avgifter frå kraft- og energiverka. 2,3 milliardar kom frå eigedomsskatt åleine. Kommunane som eig kraftog energiverka, kunne gle seg over eit utbytte på 4,2 milliardar kroner. Dette tilsvarer prislappen på det nasjonale operahuset i Bjørvika i Oslo. Det er om lag tilsette i kraft- og energirelatert verksemd. Arbeidsplassane fordeler seg geografisk over heile landet. Kjære lesar I denne utgåva av Vår Energi kan du lese om kva rolle kraft- og energiselskapa har i samfunnet. Selskapa skaper store verdiar og er viktige hjørnesteinar i kommunane. I sommar har straumprisane halde seg på historisk låge nivå. Nettleiga har derimot vore uendra. Forklaringa på dette kan du finne på motståande side. Ekstremvêr dei siste åra har auka fokuset på kor viktig beredskapen i kraftbransjen er for å hindre straumbrott. Du kan lese meir om dette i bladet. Det ligg føre planar om investeringar i dei tre nivåa av straumnettet på om lag 100 milliardar kroner fram mot Dette vil litt etter litt gi høgare nettleige for oss forbrukarar. Innføringa av AMS vil også til sjuande og sist føre til auka nettleige for forbrukarane. Mørketida står for døra, og på side 12 vil du vil finne råd om korleis du kan redusere risikoen for brann. Du vil også finne nyttige tips om straumsparing. I jusskommentaren på side 13 kan du lese om kva plikter og rettar du har i samband med utkopling av straumen. God lesing! Fredrik Kveen Ansvarleg redaktør Vår Energi har som formål å gi deg informasjon om kraftmarknaden og kva du kan gjere for å påverke straumrekninga. Magasinet inneheld blant anna råd og tips om straumsparing og branntryggleik, og vi håper at innhaldet kan gi betre forståing for korleis kraftmarknaden fungerer. 2

3 Straumprisen stuper uendra nettleige Straumprisen blir styrt av etterspørsel og tilgang av kraft. I sommar har straumkundane kunna gle seg over historisk låge straumprisar. Nettleiga har derimot stått uendra. Lågt straumforbruk og rikeleg med vatn i magasina har gitt billeg straum. Den samla prisen du betaler blir ikkje bestemt av straumprisen åleine. Både nettleige og offentlege avgifter kjem i tillegg. Vanlegvis betaler du om lag like mykje i nettleige, straumpris og offentlege avgifter. Men i sommar har nettleiga til tider vore dobbelt så høg som straumprisen. Normalt kan straumkunden styre om lag ein tredel av den totale rekninga gjennom val av eigen straumleverandør. Med rekordlåge straumprisar har denne delen vore vesentleg mindre. Resultatet er mindre makt til straumkunden. Straumprisane vil gå opp dei næraste månadene, men truleg halde seg lågare enn på same tid i fjor. Faren er liten for ein repetisjon av den rådyre straumen ved siste årsskifte. Den totale rekninga er ein treledda rakett som er samansett av straumpris, nettleige og offentlege avgifter. Straumprisen blir fastsett av marknaden. Prisen er lågast i periodar med liten etterspurnad og mykje kraft i nettet. Straumprisen varierer også mellom ulike kraftleverandørar. Du kan spare pengar på å velje riktig leverandør. NVE bestemmer nettleiga. Staumnettet er eit naturleg monopol, ettersom det ikkje er praktisk og økonomisk mogleg å byggje fleire leidningsnett til det same huset. Som straumkunde har du fått eit lokalt nettselskap du ikke kan velje bort. Offentlege avgifter som kraftleverandørane og nettselskapa må betale. Avgiftene er bakte inn i kraftprisen og nettleiga. Slik blir nettleiga bygd opp Fleire faktorar speler inn når styresmaktene avgjer nivået for nettleiga. Lønn utgjer den største kostnaden i nettleiga. Nettleiga blir derfor påverka av den generelle pris- og lønnsveksten i Noreg Mykje av nettleiga blir brukt på drift og vedlikehald av kraftnettet. Det er varsla auka investeringar i nettet. Det vil truleg føre til ein auke i nettleiga i framtida. Det er vanskeleg å seie kor stor auken vil bli. Låg kraftpris kan føre til auka nettleige. Med låg kraftpris går som regel forbruket opp. Når forbruket aukar, blir nettapet Lønn Enova-avgift Kapital og avkastning 30 % 3 % 14 % 5 % større. Med høgt nettap aukar kostnadene, og nettleiga følgjer etter. Det generelle rentenivået påverkar nivået på nettleiga. For å fastsetje nettleiga må statsobligasjonsrenta multipliserast med dei bokførte verdiane til nettselskapa. Statsobligasjonsrenta blir påverka av det generelle rentenivået. Med høgare rente aukar nettleiga. Statens avgiftsnivå blir fastsett med utgangspunkt i ei rekkje forhold. FoTo: per STåle bugjerde 16 % 22 % Andre kostnader 10 % Nettap Forbrukaravgift Drift og vedlikehald Kilde: Energi Norge 3

4 Dam Kilen er ein trygg dam. Kilen ligg i Sirdal, Vest-Agder og er 36,5 meter høg og 170 meter lang. Ingen garanti mot dambrott Vi kan ikkje gi garantiar mot dambrott. Men kraftbransjen jobbar hardt med damsikring, seier Lars Grøttå, leiar for seksjon for damtryggleik i NVE. I Noreg tilhøyrer om lag førti dammar den øvste konsekvensklassen. Eit brott på ein av desse dammane kan få konsekvensar for meir enn 350 menneske. Slike dammar er konstruerte for å tole krigs- og terrorhandlingar. NVE gjennomfører årlege tilsyn med damtryggleiken. NVEs tilsynsrapport for 2011 viste at talet på avvik og merknader hadde gått opp samanlikna med tidlegare år. NVE skreiv i den same reapporten: «Dei avvika som er funne, vurderer vi til dels som urovekkjande.» Grøttå meiner avvika gir grunn til uro, men legg vekt på at NVE medvite tek for seg damanlegg der dei meiner det kan vere noko å finne. Vi ser etter dammar der ikkje alt er på plass. Då er det ikkje overraskande at vi finn manglar. Kraft- og energiselskapa arbeider med beredskap for å hindre skade på menneske og kraftforsyning. Seniorrådgivar Roger Steen i Noregs vassdrags-og energidirektorat (NVE) fastslår at beredskapen er prioritert: Dei aller fleste funksjonar i samfunnet er avhengig av at straumforsyninga er påliteleg. Damanlegg med manglar får tidsfristar for å gjennomføre utbetringar. Avvika dreier seg om systemfeil som manglande tilsyn, overvaking, beredskapsplanar, internkontroll og innrapportering. Det skjer dambrott i utlandet. Blant anna i Granö i Sverige så seint som i Lars Grøttå trur likevel at norske damanlegg er sikre. Det har aldri skjedd brott på ein større dam i Noreg. Vi har eit strengt regelverk med oppfølging av eit eige damtilsyn. Det er ikkje alle land som har det. FoTo: Sira-kviNa Høg beredskap i kraftbransjen Kraftbransjen står overfor trugsmål som ekstremvêr og terror. Bransjen stiller strenge krav til førebygging, sikring og krisehandtering. Steen meiner trugsmåla er svært ulike. Sterk vind, stormflo, lyn, ising på nettet, flaum, skred, skogbrann, snø, vulkansk oske, forureining, teknisk svikt, terror, sabotasje, tjuveri, hærverk og datahacking er døme på scenario i øvingar som er gjennomførte. Damsikring Norske dammar er klassifiserte i konsekvensklase 0 til 4. Dammar i konsekvensklasse 0 gir ubetydelege konsekvensar ved eit dambrott. For dammar i klasse 4 vil eit dambrott få konsekvensar for meir enn 150 bueiningar. Det vil seie at meir enn 350 menneske kan vere utsette for skade eller tap av liv. Dammar i klasse 3 og 4 er dimensjonerte for å tole terror- og krigshandlingar, til dømes eksplosjonar. Om lag 40 dammar er definerte i øvste konsekvensklasse. Talet blir revurdert med jamne mellomrom. NVE fører tilsyn med damsikringa i Noreg. Sikring av kraftforsyning og infrastuktur blir stadig viktigare. På biletet Langvik Camping ved Øyer under vatn. FoTo: THomaS HaugerSveeN 4

5 Rusta mot ekstremvêr Kraftforsyninga er like sårbar som viktig. Sist jul miste menneske straumen. Seniorrådgivar Roger Steen trur forsyninga er sikrare i år. Vi ser at kvaliteten på beredskapen aukar. NVE har dei siste åra auka tilsynet monaleg. Ny energilov er vedteken med tydeleg skjerping av beredskapskrava. Det auka fokuset frå styresmaktene er eit klart signal om at sikring av kraftforsyninga er særdeles viktig NVE fører tilsyn med beredskapen i kraftbransjen. I NVEs siste tilsynsrapport vart det funne manglar. Steen medgir at alt er ikkje på plass enno. Ingen kan garantere at straumforsyninga vil vere uberørt av ekstremvêr. Vi har framleis ein veg igjen å gå for å komme i møte dei strenge krava i norsk kraftforsyning. FoTo: geir otto johansen Framtida byr på utfordringar Seniorrådgivar i NVE Roger Steen meiner at bryske vêrgudar er det største problemet i framtida. Vêr er den mest vanlege grunnen til brott på kraftforsyninga. Sterk vind, is, lyn, tre og lause gjenstandar som blæs inn i nettet, er kjende grunnar til forsyningssvikt. Vêret i framtida vil etter alt å dømme bli meir ekstremt. Steen meiner at kraftbransjen blir pålagd å dimensjonere infrastruktur som skal tole klimaendringar. 5

6 FoTo: HafSluNd FoTo: STaTNeTT FoTo: per STåle bugjerde Det vil bli dyrare nettleige på alle nivå. Dyrare nettleige Nye overslag viser at kostnadene for investeringar i sentralnettet fram mot 2020 har auka frå fjorårets estimat på milliarder kroner til milliarder. Dei nye tala inneber ei dobling av sentralnettstariffen: for forbrukarane kan denne kostnadsveksten utgjere ein auke frå 3 til 6 øre per kilowattime, som vil komme som eit påslag på rekninga uavhengig av investeringar i det lokale everket. Store investeringar. Samtidig kjem vi ikkje unna investeringar i sentralnettet. Sentralnettet er det overordna nettnivået, sjølve hovedpulsåra som frakter straumen over lange avstandar og forsyner dei underordna netta med straum. Investeringar i sentralnettet er avgjerande for verdiskaping, for utviklinga av næringslivet og satsinga på fornybar energi. Dessuten er eit godt fungerande sentralnett ein føresetnad for å få redusert skilnadene i pris på straum. Men investeringane stoppar ikkje der. Dei neste åra er det er også forventa omfattande kostnader i form av nybygging og vedlikehald på dei to lågare nettnivåa: regionalnettet og distribusjonsnettet. Bransjeorganisajonen Energi Norge ventar samla investeringar på 100 mil liarder kroner på dei tre nettnivåa, sentralnettet, regionalnettet og distribusjonsnettet, fram mot AMS. Kostnadene til AMS (avanserte måle- og styringssystem) som skal innførast 1. januar 2017, har NVE rekna til 5 milliardar kroner for målarar og installasjon. Andre har estimert Kraftnettet i Noreg 5 milliardar i tillegg for it-løysingane som må til for selskapa. AMS inneber at alle husstandar får ein smart målar som registrerer straumforbruket på timebasis og sender automatisk informasjon om forbruket til nettselskapet. Nettleiga for ein vanleg familie har det siste året gått litt ned etter ein auke åra før. Siste landsgjennomsnitt frå NVE er 45,6 øre per kilowattime ved eit forbruk på kilowattimar per år. Det gir ei årleg nettleige på 9120 kroner inklusive avgifter, som utgjer om lag 42 prosent av nettleiga. Sentralnettet har det høgste spenningsnivået, ettersom det blir mindre fysisk energitap i nettet på høge spenningsnivå. Statnett eig og driv sentralnettet. Regionalnettet fraktar straumen frå sentralnettet til det lokale distribusjonsnettet. Det lokale distribusjonsnettet transporterer så straumen det siste stykket fram til sluttkunden og ned til eit spenningsnivå som er tilpassa vår daglege bruk. 6

7 Større satsing på småkraft Manglande nettkapasitet har sett store fornybare investeringar i kø. Men no trur Småkaftforeninga på betring. Betydeleg ressursar er sette på vent i fleire år. Store verdiar har gått tapt og investeringar er utsette. No ser vi at det er i ferd med å løyse seg, seier Henrik Glette, dagleg leiar i Småkraftforeninga. Statnett byggjer nytt sentralnett mellom Ørskog på Sunnmøre og Fardal i Sogn. Dette skal stå ferdig i Kommunikasjonssjef Irene Meldal i Statnett forklarar nettutbygginga med at Vestlandet er eit ekte kraftstabbur. Sogn og Fjordane og store delar av Vestlandet elles har eit stort energioverskott. Det er også poetnsial for utbygging av småkraft og vindkraft. Straumnettet i regionen har ikkje meir kapasitet, og potensialet blir dessverre ikkje utnytta. Den nye kraftleidningen blir bygd for å utvikle meir fornybar kraft på Vestlandet. I tillegg vil Midt-Noreg få tilgang på svært velkommen vestlandsk kraft. Vestlandet vil etter alt å dømme stå overfor ei storstilt utbygging av småkraft på grunn av ordninga med elsertifikat. Det gir behov for meir nettkapasitet. Glette meiner det er truleg vil bli overskott av kraft i Noreg i framtida. Dette vil påverke straumkundane og næringslivet. Kraftoverskott vil få innverknad på elprisane i framtida; samtidig vil det opne for krafteksport til utlandet. Tilgang på småkraft vil saman med andre fornybare energikjelder gi grunnlag for utfasing av fossil energi og ei ny grøn industrisatsing. Leiaren for småkraftfolket vedkjenner seg problema med nettutbygging på Vestlandet. Den lokale motstanden mot nettutbygging har vore stor fleire stader. Samtidig har utbygging av småkrafta komme godt i gang. Verdiskapinga frå småkrafta er allereie svært synleg i mindre lokalsamfunn. Lokale styresmakter og lokalsamfunn ønskjer ei slik utbygging velkommen. TEKST: SIGURD NEDRELID FOTO: FREDRIK KVEEN 7

8 Nye hus vil normalt få energikarakteren C eller D. A B A er beste energikarakter, og fargen grøn er beste oppvarmingskarakter. energimerking kan auke verdien på bustaden din C D E F G Alle bustader som skal seljast eller leigast ut, skal du energimerkje. Ein god karakter kan auke prisen på bustaden din. Før eller seinare vil vi alle få med energimerking å gjere, seier Olav Isachsen, prosjektleiar for NVEs energimerkeordning. I juni runda ordninga utskrivne energiattestar. Isachsen meiner det truleg vil bli pengar å tene på ein god energimerkekarakter. Over tid er det mykje truleg at energimerking vil få innverknad på prisen. Har bustaden ein høg energikarakter, kan kjøparar og leigetakarar rekne med lågare energikostnader og derfor vere villige til å betale meir. Ei nederlandsk undersøking frå 2010 støttar spådomen til Isachsen. Der vart det konkludert med at bustader med toppkarakteren A hadde ti prosent høgare salspris enn tilsvarande bustader med karakteren D. For ein bustad verd to millionar kroner tilvarer 10 prosent kroner. Har du planar om å selje eller leige ut bustaden, kan energimerking lønne seg. Energiattesten inneheld ei tiltaksliste for energieffektivisering av bustaden. Straumsparetiltak kan gi klingande mynt i familiekassea. Dersom du har planar om arbeid på bustaden, bør du skaffe deg oversikt over moglege tiltak som kan effektivisere energibruken i bustaden din. FoTo: per THraNa Kva er energimerking? Alle som skal selje eller leige ut, er pålagde å opplyse om kva energistandard bustaden har. Energimerket er delt inn i energikarakter og oppvarmingskarakter. Energikarakteren fortel kor energieffektiv bustaden er. Karakterskalaen strekkjer seg frå A til G der A er beste karakter. Nye bustader vil normalt få karakteren C eller D. Oppvarmingskarakteren fortel i kva grad bustaden kan varmast opp med andre energikjelder, olje og gass. Karakterskalaen strekkjer seg frå raud til grøn farge, der grøn er toppkarakater. Slik energimerkjer du Du kan energimerkje kostnadsfritt ved å logge inn på Vel mellom enkel eller detaljert registrering. Du blir tilrådd detaljert registrering dersom bustaden er endra eller rehabilitert etter byggjeåret. Ved slutten av registreringa kan energiattesten lagrast som pdf og skrivast ut. Det blir ført tilsyn med marknadsføringa av energimerking. Feil energimerking blir behandla som andre feilopplysningar i marknadsføringa. 8

9 Same kva du assosierer med straum, kan du vere viss på at vi alle er avhengig av den. Hekta på straum Straum er meir enn eit irriterande tal på fakturaen. Straum er infrastruktur, verdiskaping, fotballsponsorar, energi, vind, markedsmekanismar, finans. Og mykje meir. Bruce Sprinsteen The Boss of straumforbruk. Då Bruce Springsteen spelte på Valle Hovin i sommar, var anlegget rigga for å tole eit uttak å på 1600 kilowatt. Tek vi som utgangspunkt at ein vanleg bustad toler 20 kilowatt, vil det seie at konsertar på Valle Hovin er dimensjonerte for det same uttaket som 80 vanlege bustader. Dette tilsvarer folketalet i ein liten norsk kommune. Noko å tenkje på neste gong du ser The Boss i aksjon på musikkscenen. Den største dusjen i verda. Du kan nesten setje likskapsteikn mellom vasskraft og norsk kraftproduksjon. Likevel er vasskraft eit abstrakt omgrep for mange av oss. Dei færraste av oss veit kor mykje vatn som må til for å produsere vårt eige straumforbruk. Vår Energi viser kor stor dusjen din eigentleg er: Eitt tonn vatn må falle 465 meter for å produsere éin kilowattime. Då er det teke omsyn til tap i generator, transformator, overføring og distribusjon. Ein dusj på ti minutt der vatnet strøymer gjennom dusjen med 12 liter i minuttet, vil gi eit vassforbruk på 120 liter vatn. Med termostaten på 40 grader vil du bruke i overkant av 4 kilowattimar straum. Din dusj, som altså er den største i verda, er fire tonn vatn som renn 465 meter. Dobling av straumprisen. Det blir hevda at straumprisen er like viktig for nordmenn som bensinprisen er for amerikanarane. Tradisjonelt har Noreg hatt svært låge straumprisar. Men utviklinga dei seinare åra har gått i retning av dyrare straum. I 2001 var spotmarknadsprisen 18,6 øre per kilowattime. I fjor var prisen nesten dobbelt så høg, 36,7 øre per kilowattime. I år er prisen igjen lågare. Åtte gonger rundt ekvator. Det norske straumnettet er kilometer langt. Det er meir enn åtte gonger rundt ekvator. Straumnettet har tre nivå: Sentralnettet er motorvegen i kraftsystemet og er samansett av kilometer kraftleidningar. Regionalnettet strekkjer seg noko lenger og er samansett av kilometer kraftleidningar. Lokalnettet er lengst med kilometer. Lokalnettet er det siste leddet i distribusjonen og transporterer straumen nesten heilt inn i stova. Sveitte musikkopplevingar blir til oppvarming. Det er gode grunnar til å danse seg sveitt på konsert i Stavanger. Det nye kulturhuset i Stavanger vil bruke varmen frå publikum til oppvarming av nabobygga. Bygningen vil få høgt fuktinnhald ideelt som fjernvarme. På denne måten blir sveitten frå musikkglade menneske til rein energi. Fri for lukt får vi håpe! TeksT: Sigurd Nedrelid FoTo: Craig ONeal/wikipedia 9

10 Elektriske artiklar kostar deg stadig meir Elektriske artiklar fører til eit stadig høgare straumforbruk og kostnadsnivå i norske hushald. Om lag 15 prosent av straumforbruket i hushaldet kjem frå kvite- og brunevarer. Og forbruket aukar. Utviklinga kjem av nye vanar. Vi kjøper fleire elektriske artiklar enn tidlegare og bruker dei oftare. Auken skjer trass i at energieffektiviteten per artikkel har auka. Giftige lyspærer går rett i søpla 45 millionar lyspærer går rett i søpla kvart år. Nordmenn har dårlege vanar som gir eit stort søppelproblem. Miljøvernminister Bård Vegar Solhjell har saman med administrerande direktør Gunnar Murvold i RENAS sett i gang ein kampanje for å bevisstgjere nordmenn om avfallshandtering av lyspærer. Eg trur dei færraste ville ha kasta dei brukte lyspærene i søpla dersom dei hadde visst kor miljøskadeleg dette er. Forbrukarane har rett og slett for lite kunnskap, sa Gunnar Murvold då kampanjen vart opna. Alle lyspærer, sparepærer, LED- og halogenpærer inneheld miljøgifter Verst er det at sparepærene kjem på avvegar. Dei inneheld kvikksølv, eit stoff som er ekstremt skadeleg, sa Solhjell på den same opninga. Alle som sel lyspærer og andre lyskjelder, er pålagde å ta imot same type produkt som avfall. Derfor vil du finne eigne miljøstasjonar i butikkar som sel lyspærer. Det er også mogleg å bruke kommunale avfallsmottak. Lyspærer som er leverte i butikk eller til gjenvinningsstasjon, blir sende vidare til spesialiserte anlegg som kan gjenvinne lyspærene og ta hand om miljøgiftene på ein trygg måte. For meir informasjon: Skru elektriske apparat heilt av. Gratis straumsparetiltak Effektiv energibruk treng ikkje koste skjorta. Vår Energi gir deg tips om straumsparetiltak som er fullstendig gratis. Om lag ein tredel av energiforbruket vårt blir styrt av forbruksvanar. Enkle inngrep i kvardagsforbruket kan vere lønnsame. Både for deg og miljøet. Luft lurt. Rask utlufting frå mange vindauge skifter effektivt ut lufta i rommet. Vindu på gløtt i lengre tid vil kjøle ned vegger og golv og i mindre grad skifte ut luft. Påskrudde termostatomnar vil bruke meir, og du opplever dårlegare lufting. Regulerer temperaturen smart. Når ingen er heime, eller når det er natt, lønner det seg å senke temperaturen. Det er enkelt og rimeleg å skaffe tidsur til panelomnane dine. Eit tidsur kan senke temperaturen automatisk på bestemte tider av døgnet. På denne måten kan du senke temperaturen om natta og likevel vakne til eit vanleg oppvarma hus. Tal frå Enova tyder på at tidsur med termostat kan senke romoppvarmingskostnadene med prosent om dagen og 8 10 prosent om natta. Senk temperaturen. Tenk over kor varmt du eigentleg må ha det heime. Dersom du senkar temperaturen med éi grad, kan du redusere oppvarmingskostnadene med fem prosent. Bruk mindre varmtvatn. Sjekk kva temperatur varmtvasstanken din står på. Varmtvatn utgjer rundt prosent av det totale energiforbruket ditt. Det er ikkje nødvendig at varmtvasstanken står på meir enn 70 grader. Men temperaturen bør ikkje vere stilt lågare enn dette. Unngå passivt straumsluk. Skru elektriske apparat heilt av. Elektriske apparat bruker straum i stand by-modus. Mange elektriske artiklar i huset kombinert med dårlege rutinar kan føre til eit unødvendig høgt straumforbruk. FoTo: obh Nordica 10

11 Det blir stadig fleire elektriske artiklar i norske heimar. Sjekk energibruken Forbruket til elektriske apparat kan variere. Finn energ ieffektiviteten før du kjøper. Mange vel kvite- og brunevarer etter heilt andre eigenskapar enn energieffektivitet. Når du kjøper kvitevarer, kan du enkelt finne ut av energieffektiviteten ved å sjå etter energimerkinga. Karakteren A er best og G dårlegast. For kjøle- og fryseprodukt gjeld i tillegg klassene A+ og A++. Eit kjøleskap i klassen A++ bruker 55 prosent mindre straum enn eit B-kjøleskap. Kva energiklasse trur du ditt kjøleskap tilhøyrer? FoTo: ida von HaNNo bast Så mykje sparer du med straumpris på 100 øre/kwh Kjøle/fryseskap, kjøl: 200 liter, frys: 50 liter B-merkt A++ Du sparer (kwh/år/kr) 406 kwh/år 177 kwh/år 229 Fryseboks på 250 liter D-merkt A++ Du sparer (kwh/år/kr) 573 kwh/år 177 kwh/år 396 Kjøleskap på 200 liter A-merkt A++ Du sparer (kwh/år/kr) 160 kwh/år 90 kwh/år 70 TV (i bruk 3 timar/dag) 42 plasma 32 LCD Du sparer (kwh/år/kr) 420 kwh/år 180 kwh/år 240 Vaskemaskin (5 vask i veka) Gammal Ny, A-merket Du sparer (kwh/år/kr) 460 kwh/år 200 kwh/år 260 Tørketrommel (3 timar i veka) Ny, C-merkt Ny, A-merket Du sparer (kwh/år/kr) 600 kwh/år 375 kwh/år 225 Kjelde: Enova Forbruket til ein gjennomsnittleg familie i ein 120 kvm stor bustad Forbruk (kwh/år) Kr/år (100 øre/kwh) Komfyr Oppvaskmaskin Kjøleskap Frysar Tørketrommel Vaskemaskin Mikrobølgeomn Tv Stereo Kaffetraktar Video/DVD Kjelde: Enova Generelt om energimerking av kvite- og brunevarer A-klasser Finn energiklassen til ditt apparat Kva bruker eit apparat i ein av A-klassane samanlikna med ditt apparat? A++ A+ A++ bruker ca 20 % mindre straum enn eit A+ apparat A++ A A++ bruker ca 40 % mindre straum enn eit A+ apparat A++ B A++ bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat A++ C A++ bruker ca 65 % mindre straum enn eit A+ apparat A++ D A++ bruker ca 70 % mindre straum enn eit A+ apparat A++ E A++ bruker ca 72 % mindre straum enn eit A+ apparat A+ A A+ bruker ca 25 % mindre straum enn eit A+ apparat A+ B A+ bruker ca 45 % mindre straum enn eit A+ apparat A+ C A+ bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat A+ D A+ bruker ca 60 % mindre straum enn eit A+ apparat A+ E A+ bruker ca 65 % mindre straum enn eit A+ apparat A B A bruker ca 25 % mindre straum enn eit A+ apparat A C A bruker ca 40 % mindre straum enn eit A+ apparat A D A bruker ca 50 % mindre straum enn eit A+ apparat A E A bruker ca 55 % mindre straum enn eit A+ apparat Kjelde: Enova 11

12 Leik ikkje hobbyelektrikar Einkvar elektrisk installasjon gir risiko for støyt når installasjonen pågår; den må også dimensjonerast riktig for å unngå brann. Elektriske installasjonar skal utførast av elektrikar. Det gjeld også downlights. Ta klesvasken på dagen Kvart år oppstår det brannar om natta etter bruk av vaskemaskin eller tørketrommel. Vaskemaskinar og tørketromlar er energikrevjande apparat som krev noko tilsyn. ø la la øy N l elin Høy FoTo: elin HøylaNd Handsløkkingsutstyr Alle bustader skal ha bransløkkingsapparat eller husbrannslange. Dei fleste brannar tek til i det små og kan hindrast ved rask innsats. Du skal vite kvar handsløkkingsutstyret er, og korleis det skal brukast. Kontroller apparat jamnleg. Gå ikkje til sengs med berbare datamaskinar I senga kan det oppstå brannar som skuldast berbare datamaskinar. Datamaskinane er konstruerte for å stå på ei fast og jamn flate. Ventilasjonen i senga er ikkje god nok, og det kan ta til å brenne. Unngå brannfella om vinteren Kontroller røykvarslarane Røykvarslaren er den sikraste livreddaren ved brann. Dei aller fleste har røykvarslar i heimen, men nesten bur utan røykvarslar som fungerer. Det er lett å finne ut om røykvarslaren verkar. Eit batteri til 30 kroner kan vere ei livsviktig forsikring. FoTo: javad m. parsa Risikoen for brann med elektriske årsaker aukar med den kalde årstida. Førti prosent av alle bustadbrannar har elektrisk årsak. Halvparten av desse brannane kjem av feil ved det elektriske utstyret. Om vinteren aukar behovet for oppvarming og bruken av elektrisk utstyr. Forbruksauken gir større risiko for brann i det elektriske anlegget ditt. Spør deg sjølv kva forbruk du hadde i dei verste kuldeperiodane det siste året. Mange har feil dimensjonert elektrisk anlegg som ikkje taklar forbruksauken om vinteren, seier administrerande direktør Dagfinn Kalheim i Norsk Brannvernforening. Berbare omnar som kan koplast til skøyteleidning om vinteren, er ei utfordring kvart einaste vinterhalvår. Kapasiteten til skøyteleidningen er avgrensa. Dersom du koplar energikrevjande apparat på skøyteleidningar, kan du belaste leidningen meir enn den er dimensjonert for. Resultatet kan bli brann. Dersom du hadde behov for å kople energikrevjande apparat på skøyteleidningar i fjor, så ikkje vent med å kontakte elektrikar for å montere faste punkt, er oppmodinga frå Kalheim. Og legg til: Det er for seint å begynne med dette i januar. Fleire hus har eldre elektriske anlegg. Dei eldre anlegga er gjerne planlagde for eit lågare kraftforbruk enn det vi har i dag. Undersøk sikringsskapet ditt. Luktar det varmt eller svidd, må du kontakte elektrikar. Det same gjeld dersom sikringane er så varme at dei er vonde å ta på. Brannrisikoen aukar i jula Eikvar endring i vanane våre aukar risikoen for brann. I jula endrar vi vanane våre dramatisk. Halvparten av alle brannar med elektrisk årsak kjem av feil bruk av utstyr. Ein stor del av desse er komfyrrelaterte brannar. I jula aukar aktiviteten på kjøkkenet. Smultgryter og attgløymde kokeplater er hyppige brannårsaker. Meir bruk av leveande lys og auka fyring, kombinert med at alkoholbruken aukar på heilagdagane, kan gjere vegen kort frå idyll til øydelegging. 12

13 Mange nettselskap ber om mobilnummer og epostadresser frå kundane, slik at varslinga kan skje meir effektivt. Jussråd frå advokat Inge A. Fredriksen: Varsling Ein nettavtale mellom nettselskap og kunde skal vare heilt til kunden har sagt opp avtalen og sluttrekninga er betalt. Det kan vare i kort tid eller i mange tiår. I langvarige avtaleforhold har partane behov for å varsle kvarandre om endringar. Kundar som gjer endringar i det elektriske anlegget, skal varsle nettselskapet om dette. Installatøren som utfører endringane, gjer dette for kunden. Dersom kunden har problem med å betale rekninga, bør kunden varsle nettselskapet før forfall. Då er det lettare å få utsett betalinga eller liknande. Faste rutinar for varsling. Skal nettselskapet utføre arbeid på nettet, som medfører at kundar blir utan straum, skal nettselskapet varsle kundane om dette. Nettselskapa har faste rutinar og ordningar for varsling. Varslinga skal skje i rimeleg tid før utkoplinga, og selskapet skal forsøke å leggje utkoplinga til tider som er minst mogleg sjenerande for kundane. Problemet er at kundane har svært ulik meining om kva som er «minst sjenerande». Nokre kundar blir då ikkje nøgde. Varsling om utkoplingar som omfattar nokre få kundar, skjer ofte ved at kundane får varsel om utkoplinga i postkassen. Utkoplingar i eit større område blir gjerne annonsert i lokalavisa. Regelen er at når nettselskapet kan dokumentere at varselet er gitt, har nettselskapet ikkje anvar for skadar og tap kunden blir utsett for, sjølv om kunden ikkje har motteke varselet. Mange selskap ber no om mobilnummer og epostadresser frå kundane, slik at varslinga kan skje meir effektivt. Vi må rekne med at dette blir meir og meir vanleg framover. Dette krev at kundane må halde nettselskapet oppdatert om endringar i kontaktinformasjonen, og at nettselskapet må ajourføre desse heile tida Stengje anlegget. Dersom det skjer vesentlege kontraktsbrott, kan nettselskapet stengje anlegget til kunden. Varselfristar og prosedyrar ved stenging er direkte lovregulert i forbrukarkjøpsloven 48a. Fristen for stenging er fire veker etter at varselet om stenging er sendt. Formålet med den lange fristen er at kunden skal få sjanse til å ordne opp i kontraktsbrottet, slik at ein kan unngå stenging. Når det skjer straumutfall som ikkje er planlagde, til dømes ved ekstremvêr eller anna som slår ut nettet, pliktar nettselskapet å informere kundane snarast, og orientere om når dei kan vente å få straumen tilbake. Dette er krevjande eller umogleg i situasjonar der også mobilnettet er slått ut. Likevel er varslingsregelen i desse situasjonane svært streng. Ved straumbrott er varslingsregelen strengare. Då ber nettselskapet risikoen for at kunden har motteke varselet. Kunden kan då setje fram krav for tap han kunne unngått dersom han hadde motteke varselet i tide. Denne regelen har vore mykje kritisert ettersom det mange gonger vil vere umogleg å få varsla kunden. TeKsT: advokat inge a. fredriksen, advokatfirmaet Nordia da. FoTo: javad m.parsa 13

14 C Styrka kronekurs A Kraftselskapa B Kommunane C Statnett B 12,4 TWh C 26,4 TWh Postnr/-stad: Anita Dunvold Vinn Konkurranse Test 1 Kvifor er NVEs inntektsrammer for nettselskapa sette ned? A Pålegg frå Olje- og energidepartementet B Redusert rentenivå og lågare pårekna kraftpris dine kunnskaper etter at du har lese Vår Energi: 2 Kva er ordninga med grøne sertifikat? A Ei støtteordning for utbygging av fornybar energi B Ny avtale som tek sikte på auka kraftutveksling mellom Noreg og Sverige ipad! C Vattenfalls og Statkrafts nye felles sponsor fram til Kor mange menneske vart råka av straumbrott mellom 1. og 2. juledag i år? A B C Kva er fordelen med AMS for straumkunden? A Betre oversikt over eige forbruk B Selskapa sparer 200 millionar kroner årleg på å kontrollere at straumkundar les av riktig C Norske straumkundar vil spare pengar i skattar og avgifter med innføringa av AMS 5 Kven driftar sentralnettet? 6 Kor mykje kraft vil ordninga med grøne sertifikat føre til at det blir utbygd i Noreg og Sverige? A 5 TWh Send løysing på konkurransen innan 17. august 2012 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «konkurranse 1-12» Vi trekkjer ein vinnar som får ein ipad! Namn: Vi gratulerer vinnaren av ein ipad i Vår Energi nr 2 i 2011: Adresse: 8360 BøStAD 14 Konkurranse Test kunnskapane dine etter å ha lese Vår Energi: KlIpp her 1 Kor mykje tente vertskommunane i skattar og avgifter frå kraft- og energiverka i 2011? Svar: A: 690 millionar kroner B: 2,6 milliardar kroner C: 6,5 milliardar kroner 2 Kva alternativ vil i sterkast grad gi låge straumprisar i Noreg? Svar: A: Lågt investeringsnivå i sentralnettet B: Lågt straumforbruk og rikeleg med vatn i magasina C: EUs fastsette nasjonale kraftkvotar 3 Kor mykje av nettleiga går til drift og vedlikehald? Svar: A: 11 prosent B: 22 prosent C: 43 prosent 4 Kven fører tilsyn med damtryggleiken i Noreg? Svar: A: EUs vassdrags- og energitilsyn (EVE) B: Noregs vassdrags- og energitilsyn (NVE) C: Interkommunalt energitilsyn (IE) 5 Kven er ansvarleg for å varsle deg om planlagde utkopling av straumen? Svar: A: NVE B: Statnett C: Ditt lokale nettselskap 6 Kor mange menneske miste straumen sist jul? Svar: A: B: C: Send løysing på konkurransen innan 31. januar 2013 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «konkurranse 1-12» Vi trekkjer ein vinnar som får ein ipad! Vi gratulerer vinnaren av ein ipad i Vår Energi nr 1 i 2012: Yusimi Fiske 6655 Vindøla Namn: Adresse: Postnr/-stad: 14

15 energi-kryss Send løysing på premiekryssordet innan 31. januar 2013 til: Vår Energi Postboks 1182 Sentrum, 0107 OSLO Merk konvolutten «kryssord 1-12» Vi trekkjer ein vinnar som får ei elektronisk kjøkkenvekt i rustfritt stål Namn: Riktig løysing frå nr 1-12: grønne sertifikater skal gi mer fornybar strøm Vi gratulerer vinnaren av ei elektronisk kjøkkenvekt i Vår Energi nr 1 i 2012: Adresse: Mariann Lorentsen 8186 Tjongsfjorden Postnr/-stad: 15

16 Returadresse: Energi Forlag AS Christian Krohgs gate 16 Postboks 1182 Sentrum NO-0107 OSLO Finst som tidlegare i både svart og kvitt. iphone 5 blir levert med nye, festlege hovudtelefonar med hakket betre lyd enn før. Større, slankare, vakrare Men skal du byte ut fjorårets iphone med modellen frå i år? Så kva har iphone 5 å by på? Han er knapt éin centimeter lengre, 20 prosent lettare og 18 prosent tynnare enn forgjengaren. Alt dette merkar du straks. Storleiken er med andre ord skilnaden mellom iphone og forgjengarane. Nedtur nummer éin. Det første problemet er at iphone kjem med ein ny type ladekabel kalla Lightning. Kabelen er mindre og tynnare og erstattar kabelen som har vore i bruk i iphonar og iphodar i snart ti år. Apple meiner at den tidlegare koplinga var moden for utskifting. Eit dristig trekk, for dermed blir millionar av høgtalarar, 16 stereoanlegg og ekstra ladekablar folk har skaffe seg gjennom åra, sette ut av funksjon. I tillegg er overgangen mellom ny og gammal plugg stor og stygg. Nedtur nummer to. iphone har ei ny kartteneste. Gode, trygge, trufaste Google Maps ryk ut og blir erstatta av Apple Kart, den eigenutvikla karttenesta til Apple. For første gong i iphonehistorien er det innebygd stemmestyring med navigering, noko konkurrentane har hatt lenge. Og som kartlesar i USAs største byar fungerer dette bra. Apple har fått mykje kritikk for feil i kart-appen, men sier at appen vil bli betre etter kvart som fleire tek han i bruk, og på den måten hjelper til med å byggje opp den enorme databasen som må til for å komme i nærleiken av å konkurrere med karta til Google. Mykje fint også. Dersom du greier på sjå forbi dei tydelege veikskapane, er det mykje fint å få auge på. Det følgjer med nye hovudtelefonar, som ser morosame ut, og har hakket betre lyd enn tidlegare. Alle eksisterande appar fungerer som før. Til no er det få av dei som utnyttar den større skjermen, men her vil mykje skje framover. Skjermen er akkurat like skarp som hos forgjengarane iphone 4 og 4S. I utgangspunktet bruker Apple det same kameraet på baksida av iphone 5 som 4S. Men samanlikna med tidlegare, kan kameraet ta betre bilete i dunkelt opplyste lokale, og bloggarane kan ta bilete av maten sin utan å uroe andre gjester i restauranten med bruk av blits. iphone 5 er også den vakraste av mobilane. Når du tek denne mobilen opp, kjennest dette heilt riktig. Du kjenner rett og slett at det ikkje er juggel du held i handa. Aluminium dominerer på baksida. Det medfører at mobilen blir varmare enn forgjengaren når han arbeider hardt, til dømes med nedlasting av musikk, og han ser stiligare ut. TeKsT: kjetil lyche FoTo: apple/pressebilder