ISSN JAHNAVI SANSKRIT E-JOURNAL म यस प दक प नव क

Størrelse: px
Begynne med side:

Download "ISSN JAHNAVI SANSKRIT E-JOURNAL म यस प दक प नव क"

Transkript

1 ISSN ISSN JAHNAVI SANSKRIT E-JOURNAL - स र वत- नक तन य स क तस व सर ण प यग प द क त श ष र ध शप र क त द व न दझ व य त मरण य वन मध य र ध शप र क त त ल न द ऽपरन मन र यणझ व य उ टत व व च प य प धभ क -सद न दझ ऽन गत एष सर ण ब पनझ र स क त न र गसहय ग व वध ष प ष स क त च र- स र य स न वत त त ष प ष एव य ब ध ज व स क त ई जन ल न न व ऽ मन थत म यस प दक प नव क स प दक सहस प दक स प दनसह यक क शक क शनस प दक ल क प ण त न ध तकन क -सह यक व व च प त ड. सद न दझ. प य षक तद त, ड. न र यणद श, ड. अ नल त प ग र, व स यन, ज नक शरण, नर शशम ड. र ध व लभशम, ब पनक म रझ च न र यणद म ड. स मनद त, ड. द पझ, र मस वकझ ब पनक म रझ ड. स मनद त, वभ म, प क य सद य म न र क शशम ल ग आम ट, नवद हल, अजयशम JAHNAVI SANSKRIT E-JOURNAL JAHNAVI - A First Electronic Peer-reviewed Quarterly Refereed Sanskrit Triveni (Sanskrit, Hindi & English) Journal. वषय न म णक I फ टम 1 स प दक यम सद न दझ 2 क शक यम ब पनक म रझ II. स ह य न र ग 1 चय पद न म च य पर पर मन षक म रझ 2 ज वनम मनस समभ व व थ व स म हन 3 प रभ ष द श खर प रभ ष ण य य न स ध न ग श वण लत प ड 4 व दभ यक र उ वट मन षक म र म 5 य त व न मध म हर ग - क रण त तक र प य मन ज म ल 6 स क तक य स दय म सद न दझ 7 म ख उप नषद म क त च तन ह र ओम शरण म ल 8 व म क र म यण म बह आय म ब धन व न प ड य 9 A critical view on Neo-Buddhism in 20 th centuary Vibha Mishra 10 य यश पर पर य बङ ग म थलय य गद नम य त म 11 य तष एव श वदश न क य वह रक प : सम वव चन ह रन र यणधर व द 12 वन य जन तर वमश य शन र यण व द 13 म मट व न थजग न थक तक यल ण वमश हर शक कर त 14 स क त स ह य म गत एक प रश लन र ध व लभ शम 15 व दक स यत क स दभ म व स यत ओ क प रचय र मन र यण ठ क र 1 P a g e

2 म यस प दक यम य य भ वम खल न ह व दध त न व ह रन गर श न ह च यन त अ श शक अ प च त कम त यद व त य नम ऽ त सतत जगद बक य अय व वध व व तत त करण श म थनसम थरस व दद व वधब धव दतचरण स क त न र गण प ठक स स र य थम तज ल य स क त म सकज य एक न व श त- व श तस य ङ क मत त भवत प क स च लन स तत स हवत र य त र यल ध य तयशस स रभ रत सम प सक न प रत समप य नतर म दम वह म क तस य ङ क व भ न त य षतप चदशगहन च तनय आल ख सम पल ध व त य म मट व न थजग न थक तक यल ण वमश - वन य जन तर वमश -चय पद न म च य पर पर - य त व न मध म हर ग - क रण त तक र प य -प रभ ष द श खर प रभ ष ण य य न स ध न ग श - य यश पर पर य बङ ग म थलय य गद न भ त न म ल ख न पठन न न श लन न च गव षक श र सक व स ल भ वत भव य र त म ढ य न व स एत ह ज व मम स द श मह वप ण स क त थ अन त ऽ भन य त च य त स म य त च व त त ज य न त र जन त दष च ज य र भक ल द व ल क प ण य ऽ म भ स च लत एतदथ क तस य ङ क य ल क प णक य म हम चल द श य र जध य शमल नग य र मक णमठ य य पदमलङ क व व वधब धव दव दतचरण वन मध य व म न लक ठ न दमह भ ग व वधक य म य त न प ज व प क ल क प णक त क प न म त द अत त य स ज ल शरस आभ र यन ज व प रव र अप रह य क रणवश द व प क समप ण वल ब स ज त तदथ म यथ य स दरम य ष स क त व यसम र धनत पर ण श यश ध नब ध प क स च लन य स षत वत त त न प डतम डत न त ज व प रव र ऽय स भ रय क टजक स म ज लम भ यन यद य प क ईषद य पक य द वप र म सफल म य त व न मन हर मध रस श भ प वन म त यतन त प त समवग ह स य द नष यपद प कज वब धव दम य ऽमल सम तजगत तल वहत दय ज व वद ष चरणच चर क झ प य सद न द लखन रम म ग श ष श ल तपद भ रतवष ऽयम अ त च नक ल द व स क त न धम डत सन व ग पदव मलङ क तव न अ प य व न स ध न ग मन स त व ऽ मन न क व स त ष वद ष व भ न च तनसर ण महद त एत च तन, पर कम त त यम? ब जग त यद - यत स त म य प च छ दत खल क तपय ङ ग लग यम न एव स क त मजन आ त रक प स क तस व रत स त अपर त वचन क द र त त स म रर क य व थ प रप रत स य त ह धक, मह क म! स क त य ष दश स क तमह व लय ष व व लय ष व क श इ त ब पटल न ह कद चत सम ग छ त स कम ण व स तकसव क र स क त त य प ज ग क वत त तथ प क तपय न स क तस थ न न क श ग त इ त वच रण य ऽय वषय प क य क त ङ क न नम व चरक लक त न तरम व गत इ य प स स क तदश वक रणभ त शत धक श धप म म भ त ष श धप ण तर मद न तन य स क त य थ त य पय त न नम क भ वत स क त य, क वल चरणव दनम व व! मर म क चत - उ ण वव ह त ग त ग य त गद भ पर पर श स त अह पमह व न स य ङ क ऽय क त ङ क ग ण मक य द त एव म क य य अ म नवसर अ तज लकल वर ऽ प मह प रवत न ज तम म तस करण थ म प अ म भ य स वध यत प ठक न प र त त तत स करण म व ग म यत त आश स पर पर तय कम य मन य स ह यमक व न त य सव य क त यप र सर ण म ज ल वतन म थ य च भगव त भ तभ वन यद क य मद सम ष सहय ग न आश व द न सहक र ण च अब धग य चल द त वरम म व तर त व प दप स ल ब पनझ बल हर P a g e 3 P a g e

3 4 P a g e चय पद न म च य पर पर मन षक म रझ 1 क टश द - चय चय व न य, स य भ ष, स च य, क ल वभ ग, सहज न द, ब ध च म श धस र - स य भ ष म धक य त कब च य य ग तरचन क त स वश ष ण चय पद न स ब यत भ ष य वल ण अ तम च व त इम म व पर पर वशद कत त त ऽय श ध ब ध त कब च य ण व चकपर परय सम त स य य भ ष य स प नब ग तम व चय पद न भध यत 2 स य भ ष 3 त श वल ण द शकभ ष, य अथ य दधत थ मक थ यङ ग थ च त अथ य क शय त त यङ य थ रह यमय अत तदथ क शक व त स य इ य वथ भ ष यम 4 बङ ग-असम-औ - म थल 5 द श य च न पल धस ह य मदम व त ववद त त य जन 1 व श स क त ययनक म, जव हरल लन ह व व लय 2 The general philosophical standpoint of the of the Caryāpadas,as that of Tantric Buddhist literature in general,represents unsystematised notions of mahāyāna philoshophy. (Chapter2- the general philosophical standpoint of charyā-padas) from obscure religious cult. 3 The term sandhyābhāṣa H.P. Shāstri- sandhyā refers to the time of dusk, therefore, sandhyābhāṣa is twilight language (ie, light-and-shade,or equivocal &elusive language). P.C.Bagchi- The term is sandhā is not sandhyā so,he rejects shāstri s explation,for him,the term means symbolic language leading to some specific secret meaning (sandhāna=to search). Nirmal Das- The term is indeed sandhyā this term is also found in ancient Buddhist texts like anvyavajra, sahajāmnāyapañjikā (a commentary on saraha, dohakoṇa) and hevajratantra for him, sandhyā =complete meditation. Therefore, sandhyābhāṣa is the language which is understood through meditation. He substantiates his argument by quoting comuntary on चय सङ य ( दश=12)- प नर प तम व थ त ड य न न कथय त क ण च य प द (Chapter2- THE GENERAL PHILOSOPHICAL STANDPOINT OF CHARYĀPADAS) FROM OBSCURE RELIGIOUS CULT. 4 Some words and their figurative meaning;- Word literal figurative ह रण dear च म ह रण hind नम ड ब ड मरमण प रश वध तक गङ ग -जउन the rivers and there names च भ स &स य भ स द ल turtle मह स खकमलम शबर शबर व धर,ह क,च स भव शबर शबर द व न र यम व ण स र वश ष स व ब ध च म प ल द म त ल न प सकम (चय पदम,ब ङ गल भ ष य वर चत थ ) मह मह प य यहर स दश ण न प लद श थदरब रप तक लय त चय पदस ब म त क सङ ग स यग ल य आ दकम स प दतम स च य तद यय गक य - सव ऽ प स द य स म य प ण वश ष प ण व य ग न स ब ऽ त य ग एव सद य द पक इ त भ रत य न व स ब थ ऽ प अ व इ - र -अ भ परपय य य दश वध स व ध न कर त यथ - वम न सक च य अ भ य करणम.आ मनम अ यकरणम,कठ रव त म य व श यथ भ य दसघनव त व प व श,कठ र प ड य भ द,जल प र थलवत चलनम,वय स धनम तर उड डयनम,स य च पश,परमध न उत स ख इ य द 6 स क तत क थ ष अ ध स व ण त त अ णम म हम च व ग रम ल घम तथ 7 क य ईश व व श व च स य 8 अ णम - व छय स म तस म क त हणम 9 इ छ न ग ण 10 ल व क र हणम म हम व छ न स र 11 व त ण क त पणम ल घम -भ रप रवत न त छभ रय म भ र वह नम,लघ भ रय व 12 क यम - अ य तम हकमन रथ य ध रणम, क क मन य 13 - ई छ न स रव वव 14 ई श व -ऐ य व न 15 अथ त ई रवत सव प र व ध न थ पन क मन वश वम - वग त य व त य व क त य अ य प र बल त य ग छ वश व सव वधक मन तब धकम इ थ व दकत स द य य थ ऽ प क तर ण श य तर ण तम व थ दध त यत ब त क थ अ भ य त प व च च त न म एत स म अल ककश न स घ एव स, त य ध रय त उत त य उप सत आह वद त य स धक अज य त स एव स च य सद य प जन म पल धव मह ल कर कम भव त तदथ क न व श रह यव द स द य भव त य स य प य य अ य स भव त म अत म य प ण स य प यकम ग ण सह स ब भव त क तपयस द य स यथ - स क लम, स म त म य द 16 एत स स थ स स च य ग ण नद श एव अ य स भव त म स च य एव अ रद यन भव त म स द य य स यक वत न य व दकत य स स थ ल लत सह न म कथय त यत 5 That the Caryāgitis(=the songs of the āchāryās or teachers) are old maithili specimens has been pointed out by scholars like Rahula śankŗityāyana,dr K.P.Jāyaswāl,M.M,Dr.U. Miśra etc. (history of Maithili literature< vol- 1,page no-101) 6 Rhys Davids and stede,pali Dictionary,under iddhi. 7 अमरक श अमरक श अ अ णम अण भ व यत शल म प वश त 10 ल घम लघ भ व यत स य मर च न ल य स य ल क य त 11 ग रम ग भ व यत ग भ वत 12 म हम महत भ व यत मह न भव त 13 यत ऽङ ग य ण प श त च मसम 14 क यम इ छ न भघ त यत भ म व म ज त नम ज त च यथ दक 15 व श व यत भ तभ तक वश भव यव यम (स ङ यदश न,अन व दक र मन थझ,प सङ य -२९) 16 P.C Bagci, kulajñānanirṇaya (Culcutta Sanskrit series,no-3). Introduction,pp P a g e

4 त क य मकध र य वधध र स त द य-म नव- स भ द न 17 य प य वध व ध र स म य व स वध यक त तम णत व प ण स इ त त स म य वच र स च य ण अथ त स पकत कच य ण वषय क न वर धश य अथ त स स गत अन क ल स त न अ म क अ व षण व न अवत ण भव त न प क न य स अ सम च रत य न त क स च य स ब स त न स न न त र क छस य य स न त भव क द त वव चत वषय त त ष वषय वक ण त स सम व य मन ग व प न वलम स च य ण क त ग थ नम अ प च त ष क ल वभ ग - स च य ण क त ग पन य रह य मक च भव त एत ष त कस धन य न तम ग वषय न वय स य य व तथ प अ मन नय ग ण मह मह वम त क न अ प स धक ग वन अ य मकपथम र हत समथ स क त य म ग र व अ म न व न उ न यक भव त अ य त प ण न प लद श य अ य स द य य अन य यन वस द य भध न ग भ ज ग भ ज र त 18 अ भध य व दकत कस द यद वभ ज त आ म न प थग प कर त एत न तभ त य कथ ग प ज कर त कयत च त य दय ग त वत त इ त वय ल य य श य न त य म ख करणम व परमक णकग ण द य वम त व श य य अ य मकय यत पर य व य यत न ग णम व सम चतस धनम ग व श य न रय त म त व श य न य यत म भल य त ष क ल ष वभ ग क व त ष मत न ग ण त न श य म स त क ल न प चध वभ ग आस त -ड ब,न ट,र जक,च ड ल, ण प चक ल न क त प च क ध न उत प चमह भ तस रत व न नध रत भव त एत न प चक ल न न य प च वध व थ एव त न तद व त य णत क थ न आ य मक थ नसङ गन श प चक ल न स धक न पथस धनसहग मन इव, क त अ य अ यथ य य न य वसर अ प भव त य स च य अ प वस धनम ग स भ ग द न प आ य त म व त त त त न तथ अ य कक ल व यन वक तय यत न ग णम व स धक न व श र य रह य व उप द यत अयम व स धक न क ल वभ गल भ स च य ण स य - ब रह यव द स द य अ म दशश त द म य स च य ण यव थत स तमन य सम ऽभ त त ष स त म यक लख ड व वधध म कस द य व क त यथ कब रपथ न थपथ इ य द अन न मत न स र चत रश त स च य सव म नव श क न द व वत रभ त य न य ग य सवश द इद य दश र ज त य त र ण त वण र न कर थ चत द शशत द क त ष स च य ण स य म उ लख त त तभ ष वर चत थ त त ष सव ष ज वनव तम प यव थ पय त 19 अ य थ य सव 17 One of the standard Brahmanical Tantras, the lalitāsahasranāma,speaks of three traditions of spiritual lore-divya,mānava,and siddhā the culture heritage of india,vol-4,page no-273) 18 No body,expect a quqlified guru or preceptor, was allowed to initiate the deciple in the mysteries. This is why even in modern times the fiew followers of this school in Nepal call themselves gurubhāju or gurubhāñju,i.e. 19 The varṇaratnākara of jyotirīśvara (fourteenth century) mentions the eighty four siddhas in the..the CULTURE HERITAGE OF INDIA VOL-4,page P a g e त थ क लकव लत यत य प अय थ यर च वण र न कर थव ण त स च य ण न म न अ प च त बतभ ष य वर चतरचन ल खतन म न न सम न अ पत उभयवण नय म ह न भ द उपल यत अय मतभ द त ल पकद षज य ऽ प भ वत मह त त बतभ ष न व द न स र स च य ण चत रश तस य स क तपय अध ल खत स त, क च एत ष म च य ण म ल ख क चद क मन ग त कब र ण ऽ प 20 क त वत त त च आच य स त-,भ लप, 21 सरह 22 -अ य अपर न म र ह लभ इ त बह ध म णत भव त यद श य णक ल प न न ल द व व लय ऽन न वज वन य क क ल श य पत एष ष डशस य ककम द शकभ ष य म पल यत अ य व स कय चत ब लकय सह स त य य कम शर नम ण त म त अ य न म सरह इ त शबर 23 -सरह य ध न श य दशमशत द थ,अ य ष चन स त त सव त तभ ष य मन दत ल इ 24 - स न व य त स ऽयम,स भवत धम प लर य क य थपद स न,बङ ग द श य मय रभ ज मव त य इ त प र पर पय ल चन न भ त अ य प चरचन त बतभ ष य मन दत क ह 25 -क णप द -क ण च य -क णव -मह च य -उप य य-म च य -छ ट क ण इ य दन न ऽ प स ऽय ज य क त ण,अ य नव स थल स मप र वह र (र जश ह जनपद ) अय स अ ययनश ल स च य,अ न तस य क रचन अ य भ स क 26 -न ल द व व लय य स व न आस त अय म थल द श य उत ग ज र द श य स र म नव स श तद व 27 - प ड ल पस य न स रमय यर जक म र अन तरमय म ज व य श य ज त,ज वन वस न अन न न ल द य वज वन यत तम र ह लस क य न स रम य न म र न करश तभ स क र त व म शल व व लय य य र ऽय प ठय म स इ त अ य य व श त- द श नकत कक य ण आसन अय मह प ल य समक ल न इ त क क रप द 28 - क पलव त थ णक लज त ऽय म त ग डर प द 29 -अ य ज म दस नगर य(स भ वत )क भक रक ल उत त कप रव र बभ व आय द व 30 - अय कण रप परन मध र न ल द य भ क व ण प 31 - स व ण व दक स च य ऽय यक लज उत ग डव श वत स ड रकप 32 - कद चदयम र य श सक अन तर ल इप इ य य श य ज त क ज प र नगर व य प य सक श 20 kabīragranthamālā (nāgarī pracāriṇī sabhā Edition),p The names of siddhas in the varṇaratnākara and in the Tibetan texts are not always the same,but as the agreement between them is very larg,it may be said that differences are due to copyists mistake.the name of eighty siddhas,according to the Tibetan,are mentioned here.the CULTURE HERITAGE OF INDIA VOL-4,page Padas-22,32,38,39 23 Padas-28,50 24 Padas-1,39 25 Padas-7,9,10,11,12,13,18,19,24,36,40,42,45 26 Padas-6,21,23,27,30,41,43,49 27 Padas-15,26 28 Padas- -2,20,48, 29 Pada Pada Pada Pada-34 7 P a g e

5 सम ध श अन न ग ह त ड ब प 33 - अय र ज य व प त दशवष न तर अन न स ल ध मह धर 34 - मगध द शज श कलकलप 35 - व ण नगर य(स भ वत )ज म भज तक ल ऽ य ज म अभवत अ य व व य क बलप इ य प जय न द 36 - णग हज त भङ गलद शव त य (वत म नभ गलप रजनपद) त डकप 37 - म लत क म रजन क त न ल द व व लय अध तव न अय त लप श य त प 38 - उ जयन नगर थश क लज त भ द प 39 -सर वत नगय त कक ल ऽ य ज म ग जर प द -अन न वर चतपदस य स धकच व र शद त व प 40 - र द श (वत म न प र र य?) अ य ज म क त व स थल त न ल द एव च तलप -पदस य 41 द धनप द 42 स च य ण म तह सकस यम स च य ण म तह सक व न क प नक वम,क तपय वद ष मयम य प य स च य ण चत रश त स य न व त वक न प ऐ तह सक अ पत क प नक यत ह ब स द य इय स य अत वमहन य यथ ब थ ष चत रश तल य न,चत रश तसह ध मख ड न अ प च चत रश त शत त प व ण त त म प य द मम स य़ म धक य व स च य ण स य चत रश त इ त म यत न य कम प श यम तह सक व स यम त,अ दम प नर करण यत सम पल धस म यन स र उपय व ण त न सव ष स च य ण सम ल ख त य क प अ य व क त एत स भ यत य स य य ष म च य ण म ल ख त एक य आच य य न क न न म न स त इ त स य न वग यत यथ त त त ध इ त न म य एक य एव य, तल त लक,त ल अ प च त ल,भ भ द इ य प त द व एक य व आच य य न म तरम प स भ यत त न न चत रश त स य इ त व श यत,क चन आच य स य म य त अ धक य प रग णत तथ प त ष न म न त यथ -न लन कलकल इ य दय एत सव ल पक म दज यद ष त उत त थस र ण य य नत अ प भ वत मह त इ त व श यत क त व वध वत त स आल य एकमत नम ण स भव त क त ल य सस य तत अत स च य ण न तस य वषय त न क ष इद म थ म त ध तथ प त ऐ तह सकप ष न क वल क प नक इ त न त यम 43 स च य ण स ह यक वद नम - 33 Pada Pada Pada Pada Pada Pada Pada Pada Pada Pada It is not therefore proper to dismiss the number as of mystic implication.we simply do not know why the number is eighty-four and not anything else. THE CULTURE HERITAGE OF INDIA VOL-4,page P a g e एत ष क य य थम ययन य पनमपर अ य मक सद य पल ध तदथ त सम ध थ भ व त कस धन च क व रह यमय ग त ससज त न म लभ तग त न अ शत स र त न स त क त एष य भ तसङ ह त बतभ ष य मन दत स त इदम वम य त अ त स च य ण रह यवत ग त न सङ ह एव चय पदम त चय चय व न य 44 इ त अ भध यत अ य श भध नम त चय ग तक श इ त आय द व (क णर ),भ द,भ स क,द र क धम ड ब,ग डर,जय न द,ज ल धर (ज ल धर ),क बल क क र,कङ कण,ल ई(ल ह ) म ह (धर ),स त, स बर त त,त टन,व ण,अ प च च य य थम क ण (क ह उत क ह ) त य सरह इ य त आच य न क वल चय ग तरच यत र स त अ पत द ह क शकत र ऽ य त 45 तल प वद ह क शकत प ण स न डप स क श य प र 46 ट क क प ण थत त एत ष न क वल एत ष म च य ण म लकक य ण अ पत त बतभ ष न दतक य य प अ तङ गत न वत त क त क ष चद च य ण क य म पल यत त ष मन व द ऽ प क न शभ त उपल यत त सव ब तन ह य र (त ज र) इ य मन थल स ग ह त ऽ त त XLVII अ इ प त,क र लप द,अज:, मह स ख,सरह,मह शबर,न र प (न डप द),आय द व,क णप द, व प,कम प द, तल प इ य त ष म च य ण क तक य सङ ह ऽ त XLVIII-अ -ख ड श तद व, ल ईप द थङ गन, भ द,ध म, म हप, शबर प, क बल, कङ क ल,म न प,अ च द,(अ च य ),ग र,च रङ घ,,व ण,त त ग ल अज क,पङ कज,ड बप,क क र करम र च रप ट,ज ल ध र क थ र इ य च य ण क य ण उपल य त इ थ प भव त यद त स च य व श य मकस धन ण य चय ग त भ यन क वध न सद य प यभ त न रचय म स य न क तपय न म लक प ण क तपय न अन व द दम यम न स र त न स य प अ म क सम उपल ध न स त स च य ण म न म नकसमय (चय पदरचन क ल )- स च य ण समय -उपल धस म य ध र ण थम स च य ल यप द इ त न यत अयम व स द य तर ष म य न थन न स,म य न थ य समय दशमशत र भ इ त न यत 47 तद न म हप ल- थ य बङ प र श सनम स त ( ) स न ग ज न भ य च य दशमशत आसन 48 इ य दस यम धक य नध य त श यत यद त ष म च य ण सम क लख ड आस त दशमशत द त (एक दशशत द एष मह न अ य दयक ल 49 ) दशशत द पय तम अ मन क लख ड बहव समक ल न आच य पर परसहय ग न व वस द यरह य स त न वरचय म स एत ष म च य ण ब ह यम क दशशत म स त स च य ण म य मकम ग - 44 P.C.Bagchi, Materials for critical edition of the old Bengali Caryāpadas,jouranal of the department of letters (Culcutta University),XXX 45 P.C Bagchi,Dohākośa,1. 46 Carelli,sekodeśha-tika (gaekwad s oriental series). 47 kulajñānanirṇaya introduction,p Tucci,journal of the Asaiatic Society of Bengal,1930,p.137; vogel,antiquities of chamba state, I.p, kulajñānanirṇaya,introduction,pp.26-27; History of Bengal (Dacca University), pp.326 ff 9 P a g e

6 स च य ण वषय सम य यम द त य कथ स च य व श य न द त च उ र त स धन त स धन त य ग य भनव प ण सह स ब आस त य स च य द भव त म अत य ग वश ष एव स धन य ग न स रम म क शर र य न ड त उत न य व हक य शत न ड य भव त एत स न ड न म यम न न भ थ-आ मक ज य उत म न सक ज य म त क थसव च थ नगमन मक स धन य स धक रन यत अ म क शर र म त क थ सव च थ नम व मह स ख थ न म त उ यत न य त य उत न ड त य बह न अ भध न न वत त यथ ललन, रसन, अवध त, व ण, क ण पण, स म य, प वक, स मन, क मन इ य द एत स आ य (ललन,रसन,अवध त )म य भव त य व श थल ष अ य नय त सत त स स व ह सह यक भव त तस ण म य म यम अ त अवध त 50 रय णत य सष न त प,अ य अथ त ललन अ प च रसन मश णत पव ण त ईड पङ ल एव अ य स द न स र ण प व न न न न म यम न अ म क शर र य अ त स त य ष त लन उ पल न सह यत,य ष म यम न म न सक ज य स च र भव त उ चतमम यम य क पन चत ष दलय न सह दलय न व कमल प ण सह यत स च य ण ज वन य ल यम - स च य ण म अ तमल यम स त सहज न द य 51 सहज न द त श अव थ य उ प वन शश य अ य प भ दश य च व द तन प म त श यत य क त स धक अव थ मम न त तद त य सम न म प मक य ( भ द मक य) जगत सव थ अभ व भव त 52 त सम भ व भव त य अ म क सव ण इ य य प वल य त कम प त न भ सत वल ण न दन नम अ य मव थ य स धक आ म न न यम आ म व प सव य पक भव त त य ब त व य स क र एव म स च य ण क यप रवत न य प य रह यव द य क आस त अत य भ द न त (रह यव द य) स ध न य म प भ द अत अ य पर पर य स ध न य क न न तम ग न स त,बह वधम ग स च य ण स द य क य नय णम प मह व पद वषय स च य न स र ण क य नय ण व वध क र ण भ वत मह त त म यम ग ब ध च य उप र गमनम ब ध च य व थ क र तर ण उप र म त क य उ चतमम य थ न त ब ध च य गमनम 53 अय भ व अ य उ य ब ध च य य क ब द न स र णम,अ य आ य मक- 50 The avadhuti is the middlemost channel and corresponds to the sushumna of the Brahmanical Tantras. The other two correspond to the idea and pingala. THE CULTURE HERITAGE OF INDIA VOL-4,page Vyakta-bhāva-nugata-tattva-siddhi,MS.(C.L.B. No.13124),p.89(A). 52 When through the yagic process one enters into the state of supreme bliss (Mahā-sukha),the whole world becomes भ तक श मह वम अ त अन न प ण श त च य अन रशर र य क रक व त ब ध च य र स य नक य त प ण त भ न न स त थमत स च य ण स न ग ज न न प रच यत यत स ध न य य रस यनश य अ वय भव त शर र य अ त ब ध च अ य तमह वप ण च चल च ( न थ न स प म )भव त यत तरल य प ण भव त यत म त क य उ चम थल प र ग व व इ त कठ र भव त इ त स च य ण य गक य स अ य व य गक य स अन य ग र स यन ऽ प भव त य प रद इ त य वण प ण वप रणमत अत र स यनश य अन य ग अ य गक य स वध भव त- आ त रक य (Esoterai)अ प ब य (xoteraic) आ त रक य आ त रक य आस त यथ - ब ध च य व भवनम एत म त वपर तम त ब य यथ प रद य स वण भवनम अ य स र - चय पद न थ मक थ अत वस म य भव त क त एष ग ढ थ वग त त त स द यकद त न म व भ वत मह त भ ष य वव चन य द यत त ह अ अ य तल ककश द न य ग ऽव यत चय ग त द शकभ ष स वर चत स त स स र य म य वब धक न इम न ग त न चय पद नम त र स च य व वधज त य व वध य आसन बङ ग-औ - म थल द श य थम स ह य मद म त तप दय त व- वय य त य वप त य ष मत व वद न म त य खल तद न तन न जन न म नतद श नक नम य मक न त त क न च तप दय त चच पदस दभ स क तश ण भ व य व षणम प स भ यत सह यक थ - History of maithili literature,vol-1,dr jaykant mishra, tirabhukti publication,allahabad the cultural heritage of india, volume-4,editor-haridas bhattacharya,the ramkrishna mission,institute of culture,cucutta. obscure religious cults by shashibhusan das gupta,firma k.l.mukhopadhayay,6/1a,dhiren dhar sarani,culcutta,1969 स ङ यदश नम, ह न व दक -र मन थ झ, व न ध क शनम, द ल, थमस करणम ;२००८ आन दवध न च य, व य ल क, ट क क र र मस गर प ठ,म त ल लबन रस द स, थमस करण-२००१ the glory that was mithila by triloknatha jha,rastriya sanskrit sansthan,1998. contribution of mithila to sanskrit kavya and sahityashastra by triloknatha jha,rastriya sanskrit sansthan,1995 of the form of unique emotion in the nature of Maha-sukha,and through this unique emotion of bliss the whole world as static and dynamic becomes one. OBSCURE RELIGIOUS CULT-page no The most important of them was an upward movements of the bodhicitta (semen virile).when the psychic force moves upwards, a sort of introversion of the faculties(paravŗiti) kakes place, the culture heritage of india vol-4 ( the cult of bhuddhist siddhacaryas,page-279) 10 P a g e 11 P a g e

7 Ëflã ÈÄÃı Ÿ ÊflÊflSÕÊ v क टश द - mòã, Ëflã ÈÁÄÃ, rê, Ëfl ÁSÕà ôê, ÊrÊËÁSÕÁà flê È Ù UŸ श धस र - ŒÎ ÿãapple = ÁŸ UˡÿÃapple UˡÿÃapple ˡÿÃapple ÁflÁflëÿÃapple flê U Ãûfl ŸappleŸappleÁà Œ Ê Ÿ ÊéŒSÿ ÿèà ÁûÊ appleˇêáêêõ ÊŒ ŒÎ Ê -œêãù UáÊÊÁœ UáÊÿÙ ø 2 ßàÿŸappleŸ ÍòÊappleáÊ ÀÿÈ U- àÿÿapple Œ Ê Ÿ Œ ÿèà lãapple ÃòÊ flappleœsÿ Ê Êáÿ ÿás ãœ Ê Ÿapple XUËÁ ÿãapple, ÃŒ Œ Ê Ÿ flòᜠ- Œ Ê Ÿ ÊÁSà Œ Ê Ÿ flê âÿãapple flòᜠŒ Ê Ÿapple È flappleœêããœ Ê Ÿ ãÿã ªı UflÊS Œ SÕÊŸ apple ËÿÃapple ÃÕÊ ø ÉÊÙ ÿáã ªflÃË üêèáã Áà apple È ÃÒ flmappleœapple flappleœêãã È ÁÃÁc Uà 3 ÃòÊ flappleœêããapplecflá ÊVU UÊøÊÿapple áê fláœ Ã È ÁÃÁc Uà mòãflappleœêãã üêèáãs ÎÁà rê ÍòÊ È UÊáÊÊ-ÁŒ ÊÊSòÊfl ÊÃapple È ÈïÿM appleáê Áà ÊÁŒÃàflappleŸ Üø ÊÁSÃÃ Ê Œ Ê Ÿapple ÁS Ÿ rê àÿ ªÁã âÿapple 4 Áà Á hêããêÿè Ê U U ÈL ÊÕZ ÙˇÊ Ê U ÊÁÕ àÿm appleáê Áà ÊlÃapple ËÁflÃÊflSÕÊÿÊ Ëflã ÈÄûÊı Ëfl ÊflappleŸ ÁÃc UÁà ÊflappleŸ ø Î Ã Î àÿù ÍàflÊ ÁflŒapple U ÈÁÄà Ãapple mòãflappleœêããapple SflSflM ÊflÁSÕÁà Ufl ÙˇÊÙ ÁŸªlÃapple ËflÙ rêáê Ê ÊÊŒÁ ãÿ fl ÿõê Á ãœè Ê ÊÿÊÁjãŸÙ Ÿ fláã, ÿõê ø flîˇêù flÿêájãÿù Ÿ fláã, ÃÕÒfl ËflÙ rêáê Ê ÊÊÁjãŸÙ Ÿ flãëáã ÃŒÈÄà - ËflÙ rêêà ŸÊ ôêappleÿù ôêappleÿ ËflÊà ŸÊ U ÈÁÄÃSÃŒÒÄÿÁflôÊÊŸÊÁŒÁà flappleœêããá«uáá«u 5 ÕÊ Ã Ëfl rêáêù ÒUÄÿÁflôÊÊŸÊŒ ÈÁÄà flãëáã flappleœêããê UŒ ÉÊÙ ÿáãã ÈÁÄÃÁ Uÿ ÙˇÊSÿÊ U ƒÿê ÿàflappleÿ ÕÃapple Á Üø ÈÁÄà UmÒÃflappleŒÊãÃapple ÁmÁflœÙëÿÃapple- Ëflã ÈÁÄÃ, ÁflŒapple U ÈÁÄà ø ï Áà ÊÙœ ãœapple ÁS Ÿ Ëflã ÈÁÄà ŒÊÕ, Ëflã ÈÄÃSÿ SflM, Ëflã ÈÄÃÊflSÕÊÿÊ Ÿ ÊflÊflSÕÊ ø SÃÍÿãÃapple Ëflã ÈÁÄà ŒSÿÊ Õ - ËflÃÙ ÈÁÄÃ Ë flã ÈÁÄÃÁ U Áà Ëflã ÈÁÄà ŒSÿÊÕ ÙøŸÊÕ ÊŒ Èë Î-œÊÃÙ ÁÄÃã àÿÿapple ÈÈÁÄÃÁ UÁà ÊéŒÙ ÿèà lãapple ãœÿêœ ÁŸflÎÁûÊ Ufl ÈÁÄà ŒappleŸÙëÿÃapple Ëflã ÈÄÃSÿ ˇÊáÊ applefl ˇÊÿÁà flappleœêãã Ê U Ê U ŒÊŸãŒÿÙªË㺠ÊøÊÿ - Ëflã ÈÄÃÙ ŸÊ SflSflM Êπá«U rêôêêÿappleÿ ÃŒôÊÊŸ ÊœŸmÊ UÊ SflSflM Êπá«U rêááê ÊˇÊÊà Î Ãapple ôêêÿãà Êÿ ÁÜøà ÊÿÁfl ÿ ÿêœëÿê Á ÊÁœÃàflÊŒÁπ 㜠UÁ UÃÙ rêáÿc U 6 Á lãapple NUŒÿª ÁãÕÁ UlãÃapple fl ÊÿÊ ßàÿÊÁŒüÊÈÃapple ˇÊËÿãÃapple øêsÿ Ê ÁáÊ ÃÁS ãœîc appleu UÊfl U 7 Á Üø ÿêflîêëflsÿ Á âÿêôêêÿ Ÿ ÁŸflà Ãapple, ÿêflœáœc UÊŸÊ Ê ÿèäã Ê Ê fl ï Ãapple, ÃÊflà ÿ ã apple Ê UË UÁ㺠ÿêlè ÊÁœÿÈÄÃÙ ËflM appleáêêfl Ê Ãapple ôêêÿappleÿ Á âÿêôêêÿsÿ ÁŸflÎûÊı ÿœê ËflÙ Ê Ê Áà US Î àflê ÁŸàÿÈ ÊÈh Èh ÈÄÃSfl Êfl Áìʌʟ㌠ÁmÃËÿ πá«u rê Áfl ÊŸÊÁÃ, ÃŒÊ ËflÙ rêòfl fláã ÃŒÈÄà ÜøŒ ÊË Ê UáÊ- Ê ÊSÿ Áà US Ê UÊŒÁœc UÊŸ œêÿãê ÿœê ÃŒÊ ÁøŒÊà Ê U XUÙ S ËÁà ÈäÿÃapple 8 ÒflÊflSÕÊ Ëflã ÈÁÄÃÁ UàÿÈëÿÃapple ªfljÊcÿ Ê UÙ Ëflã ÈÄÃSÿ ˇÊáÊ applefl ÁŸªŒÁÃ- ÿsÿê ÁSÕÃÊ flappleà ôêê ÿsÿêÿãœù ÁŸ Uãà U ÜøÙ ÁflS Îà Êÿ Ëflã ÈÄà ßcÿÃapple 9 ÈÄàÿflSÕappleÿ ôêêÿêœapplefl ï fláã ÿõê øù ÁŸ mêáêë- à applefl ÁflÁŒàflÊÁà ÎàÿÈ appleáã ŸÊãÿ ãõê ÁfllÃapple ÿÿêÿ 10 U ÁŸ à È ÊflÊflSÕÊ- Ëflã ÈÄÃÙ rêáÿc UÙ flê Ëfl Ê Uéœ áêê» Ù ÙªÊÿ Ãapple Ê ˇÊÿ ÿ ãã ÁS ãÿapplefl àÿ Ù apple flsõëÿãapple ÃŒÒ ÊflappleŸ ÿfl UÊ U È fl Ÿ ŒÒfl rê ÿsfl ÊflappleŸ ÁÃc UÁà ÃSÿ Ëflã ÈÄÃSÿ Êfl ªflÃË üêèáã Ufl ÁŸªŒãÃË flã Ãapple- Á ÊËÃL øêfl apple ÈÃˡáÊapple ËãŒÈ á«u apple åÿœ UàÿÇŸı Ëflã ÈÄÃÙ Ÿ ÁflS ÿë 11 ÕÊ Ã Íÿ ÊËà ÃÊ ŒÊÿ Ù flappleã, ø㺠UcáÊÃÊ ŒÊÿ SÿÊÃ, Í á«u apple ÁS Ÿ fl òêêáçÿ Ufl ÿê ÎÃÙ flappleã Á ãàflappleãêœî ÿê Á Áfl ÊflSÕÊÿÊ Ëflã ÈÄà ÊflappleŸÒfl ÁÃc UÁà Á Üø Ëflã ÈÄà SÿÊ åflsõêÿê ÈπappleŸ ŒÈ πappleÿ flê Ÿ ÁfløÊÀÿÃapple fl ŒÊ ÊflÿÈÄà ÊÊãà U àfl àflêá ÊŸ UÁ Uà UŒÊ ËŸ ø ÁÃc UÁà ÌÈÄà - Uʪmapple ı Èπ ŒÈ π œ Ê œ ı» Ê» apple ÿ UÙàÿŸ appleˇÿòfl Ëflã ÈÄà UëÿÃapple 12 Á Üø Ëflã ÈÄà ßc U ÊÃı Èπ ÊåÃı flê Ÿ NUcÿÁÃ, ÁŸc U ÊåÃı ŒÈ π ÊåÃı Ÿ mappleác U, ÃÕÊ ø Êåà Èπ Ÿappleë UÁà ÃÕÊ ø ªflÃË üêèáã Áà ʌÿãÃË ÕÿÁÃ- Á ø- Ÿ Á ÜøŸ mappleác U ÃÕÊ Ÿ Á ÁÜøŒÁ Êæ ˇÊÁà Èæ ÄÃapple ÿ Î ÃÊã ÙªÊã Ëflã ÈÄà UëÿÃapple 13 Ê Ãà È ÿõê Ê ÈπŒÈ πapplecflÿê Uà 12 P a g e 13 P a g e

8 Ÿ NUcÿÁÃ Ç ÊÿÁà ÿ Ëflã ÈÄà UëÿÃapple 14 üêë jªfleëãêÿê ÊflÊflSÕÊ- mòãê ÎÃflÁ áÿê üêë jªfleëãêÿê Ëflã ÈQ ı Ÿ ÊflÊflSÕÊ ÁflSà UáÊÙ ÁŒŒapple Ê ªflÊŸ üêë Î cáê Ëflã ÈÄàÿflSÕÒfl üêë jªfleëãêÿê ÊrÊËÁSÕÁÃM appleáê ªÈáÊÊÃËà ÊflappleŸ ÁSÕà ôêÿêïÿê ø Œ UˌΠÿãapple ÊïÿflÊŒ fláê ÿÿ ªflÊŸ œè ÍŒŸÙ ÍÃappleß ÒUfl ÃÒÁ à ªÙ ÿapple Ê Êïÿapple ÁSÕà Ÿ ÁŸŒÙ Á U rê ÃS ÊŒ rêááê Ãapple ÁSÕÃÊ 15 Á Üø ÿœê Ëfl flê Ÿ Ê ÊŸ Á Uàÿ ÁÃ, ÃŒÊ Êà ãÿapplefl ÁSÕÃÙ fláã fl ÁSÕÁà ÁSÕà ôê ßàÿÈëÿÃapple ÁSÕà ôê ÕÊ Ã ÁSÕÃÊ ÁÃÁc UÃÊ ÁŸàÿÊÁŸàÿÁflflapple Ê ôêê ÈÁhÿ Sÿ ÁSÕà ôê fl Ëflã ÈÄÃSÿÊ U ƒÿê ÿù fláã fl ÁSÕà ôê ÈL Sÿ ÊflM ˇÊáÊ applefl ÈÄà üêë jªfleëãêÿê - Á ø- ŒÈ πapplecflÿèámçÿ ŸÊ Èπapple È ÁflªÃS Î U flëã Uʪ ÿ Ùœ ÁSÕÃœË È ÁŸL ëÿãapple 16 ÿ fl òêêÿá SŸapple USÃûÊà Êåÿ ÊÈ Ê ÊÈ ŸÊÁ ŸãŒÁà Ÿ mappleác U ÃSÿ ôêê ÁÃÁc UÃÊ 17 Á Üø Ëflã ÈÄà üêë jªfleëãêÿê ªÈáÊÊÃËà Á ÁŸªlÃapple ªÈáÊÊÃËà ªÃËà apple ÁS Ÿ ÊflappleŸ ÁÃc UÁà ÈπŒÈ πÿù ÊŸÊ ÊŸÿÙ Á ÿêá ÿÿù UÊŒ UÊŸÊŒ UÿÙ ÊåÃapple ÁøûÊÙ fláã ÃŒÈÄà - ŒÈ π Èπ SflSÕ Ùc UÊ ÊÜøŸ ÃÈÀÿÁ ÿêá ÿù œë USÃÈÀÿÁŸãŒÊà SÃÈÁÃ ÊŸÊ ÊŸÿÙSÃÈÀÿSÃÈÀÿÙ Á òêêá U ˇÊÿÙ flê Uï Á UàÿÊªË ªÈáÊÊÃËà UëÿÃapple 18 Á Üø Ëflã ÈÄÃÙ ÿùªêm Á âÿãapple ÿùªêm ÿêøˇêêáêù ªflÊŸ flê ÈŒapplefl ÁŸªŒÁÃ- ÿœê Á U ŸappleÁ㺠ÿêõapple È Ÿ ŞflŸÈ îêãapple fl VUÀ ããÿê Ë ÿùªêm USÃŒÙëÿÃapple 19 fl Ëflã ÈÄÃı Ÿ ÊflÊflSÕÊ fláã Á Üø ÿœê Ëfl flê Ÿ Ê ÊŸ Á Uàÿíÿ ÃÊ UÁ Uà Êà ÊÁ ÊŸ UÁ Uà ø fláã ÃŒÊ ÊÊÁãà ÊåŸÙÁà Ëfl ÃŒÈÄà - Áfl UÊÿ Ê Êãÿ flê ã È Ê ø UÁà ÁŸ S Î U ÁŸ Ù ÁŸ U UVUÊ U ÊÊÁãà Áœªë UÁà 20 ÒflÊflSÕÊ ÊrÊËÁSÕÁÃÁ UàÿåÿÈëÿÃapple ÃÊ flsõê Êåÿ Ëfl ÈŸ Ù U Ÿ ÁflŒœÊÁà ãã Ê apple åÿsÿê ÁSÕÃÙ Ëflã ÈÄÃÙ ÁflŒapple U ÈÁÄà Á ÊåŸÙÁà ÃÕÊ øùäã ªflÃÊ È ŸÙ ÁŒ ÊÃÊ- ãœ Ê Ê ÊrÊË ÁSÕÁà ÊÕ ŸÒŸÊ Êåÿ Áfl ÈsÁà ÁSÕàflÊSÿÊ ãã Ê apple Á rêáÿflê áê Îë UÁà UÊÁc Uÿ S Î Ã SÕÊŸSÿ ÿ È U Á U U wz-x-vy à w -x-vy ÿêflã ÿùªããòêapple ãÿ ÊÊSòÊËÿ Uï UÊ È ÁøûÊ Í ËŸÊ flœê UáÊapple Áà Áfl ÿ Áœ Î àÿ ÊÿÙÁ ÃÊÿÊ ÁòÊÁŒfl ËÿÊ UÊÁc Uÿ XUÙc UKÊ Á UÃÙ ÿ 㜠2. c UÊäÿÊÿË ÈÁÄà ٠ÁŸ Œ 9 4. Áflflapple øí«uê ÁáÊ flappleœêããá«uáá«u flappleœêãã Ê U, Îc U æ ïÿê Èá«U Ù ÁŸ Œ ÜøŒ ÊË, ÃÎÁåÃŒË UáÊ 8 9. Áflflapple øí«uê ÁáÊ flappleãê flã UÙ ÁŸ Œ ãÿ ÍáÊÙ ÁŸ Œ UÙ ÁŸ Œ UÙ ÁŸ Œ UÙ ÁŸ Œ üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê üêë jªfleëãê 2.72 㜠ª ãõê v. U ÁŸ à æ ª U - Áá«Uà ªŒË Ê ÊÊSòÊË,- ÙÃË Ê ŸÊ U ËŒÊ Áé Ê,Œapple U Ë,v~~} ß. w. Áflflapple øí«uê ÁáÊ - ÊøÊÿ ÊVU U, ŸÈflÊŒ - ÈÁŸ Ê,ªËÃÊ apple,ªù Uπ È U,. wæ{}. x. üêë jªfleëãê ( ÊÊæ U ÊcÿÙ appleãê)-üêë UÁ U Î cáêœê ªÙÿ㌠Ê, ªËÃÊ apple, ªÙ Uπ È U,. wæ{} y. ÜøŒ ÊË-üÊËÁfllÊ Uáÿ ÈÁŸ, ï ÊŒ - ÊøÊÿ L áêêáòê Ê UË, UûÊ U Œapple Ê S Î Ã SÕÊŸ, πÿ, v~~ ß z. flappleœêãã Ê U -üêë à ŒÊŸãŒÿÙªËãº, ÿêïÿê Ê U -«UÊÚ. ï ÙŒ UÁ üê, UÊÁc Uÿ S Î Ã ÊÁ Uàÿ apple ãº, ÿ È U, wææz 14 P a g e 15 P a g e

9 {. flappleœêããá«uáá«u -üêëÿîá U USflÃËÃËÕ, äÿêà Ê Ê ÊÿÊ ÿ, UÙ appleÿ UÁ È U, wææw ß. प रभ ष द श खर प रभ ष ण य य न स ध न ग श क टश द - व धस, प णन य य ग, क त वक त, जभ ऽ च, मह भ य नब धनम वण लत प ड 54 श धस र - श द न मन श सन थ सम य करणश स मक न म ग ण यत रह यमवध रत व त,त प रभ ष स चरणम यतमम स च प रभ ष च व ध न यम एव च.. इ त षड वध ष स क रक टष प रभ ष स ण, स ण त पय तप य सम न प रभ ष वचन न च प णन य य करण अ नयम थल नयमम पप स प तपद न ग प यत रह यम टय त, श य य नव ह च स धय त प रश लन न प रगणन न च यत यत प च शत स यक न प रभ ष स ण अ य य थ वम डत न भव त एवञ च 550 स यक न प रभ ष वचन न य डत आर य श ष स ध इ त य वत त नब न ब त त ष सव ष स ण वचन न च सम हत न म ग ण य करणजग त स मक व प य स तत य य च प र क र मक प रश लन प य ल चन च वध त य ज यत अग य ह प रभ ष ऽऽ य त इ त श क त वचन त श यरह य य पदस ध व प य य च झ ट त तप य प रभ ष ण म पय ग व सव थ ऽन व क य म त सव त मह भ य य स त तप दत सव ष य यव ज न मह भ य नब धन भ ह रवचन त मह भ य य य न प रभ ष वचन न च म थलम व र ण न ग शभ न प णन य य करणम ध र क य प रभ ष द श खर यत 133 स यक न प रभ ष वचन न य य त न सम त त प रभ ष न ग श न य प दत,न क चत न तनतय न म त त यद यद प यत प रक त च व त,त सव मह भ य स त सम दर क य एव व त क बह न व भ च प र सर क स चत प रभ ष ण म र न करण क स चत व पप रव न, क स च च प रभ ष ण य य न वध य पप दतम अन श लन न य त य ज यत यत 133 स यक ष प रभ ष वचन ष यत ष डशस यक प रभ ष ( प. 56, 79, 94, 96, 97, 98, 99, 100,101, 102, 114, 129,130,131,132,133 ) न ग श न य य त य य न प य ष न ग श न म यतय भ य अन व त, भ य अदश न त, भ य स मत व त, य जन भ व त, ग रव तद ष त, अ यथ स व द तभ व न ह त कद ब न य क त न वषयब ह य त क वल य य तप रभ ष ण वषय न ग श न य श य प य अवध रत,भ य शयम य यत श यक शलम पप दत च, त सव म प थ पनप र सर प णन यस ण प य ल चन य 54 गव षक, य करण वभ ग, जग न थस क त व व लय, वह र, प र त प रभ ष ण त पय,त षय मह भ य य रण थल य प न पत न व त अ मन श ध ब ध पदस ध वस प दन थ सम स मक य करण प रभ ष श ण म ध यभ त न भव त त वच य श वद अ य मन त व य थ व ध पद थ न क रण म त त चन त प णन य य करण प रभ ष स चरणम त ध उप य य न आ यत य व त स मक व धन प रभ ष स म,त प न स -प रभ ष -अ धक रभ व न वमश म द य य य शव क पनम,एव च सव व क तम ग ण प रभ ष स क पनम प रश लन न प रगणन न च प च शत स यक न प रभ ष स ण अ य य थ वम डत न भव त एव च 550 स यक न प रभ ष वचन न य डत आर य श ष स ध इ त य वत त नब न ब त त ष सव ष स ण वचन न च सम हत न म ग ण य करणजग त स मक व प य स तत य य च प र क र मक प रश लन प य ल चन च वध त य ज यत न ग शभ न वद ष प णन य य करणम ध र क य प रभ ष वचन यद यद प यत प रक त च व त,त ष म कलनम द य ल य दश श व दश च य य तम क व त मन न व त,अ प त य य त वमवध य त इ त त व त व य य न थ त - प णन य य करणत व च नक न, प णन यत पक य य स न य न प रभ ष वचन न त य य य य त 55 प रभ ष द श खर यत 133 स यक न प रभ ष वचन न य य त न ब त त पगत प रभ ष क रचत य न स धत पक स,ल क य य स, व च नक, उभय स ( म त ) च सव प य पक स प रभ ष वचन न न म णक व हण य ज यत सम त त प रभ ष न ग श न य प दत,न क चत न तनतय न म त क बह न व भ च प र सर क स चत प रभ ष ण म र न करण क स च च व पप रव न वध य पप दतम अन श लन न य त य ज यत यत - अक त य ह प णन य प. 56,च न क न र प.79, स प व क वध र न यम - प. 94,गणक य म न यम - प.96, अन द वल णम मन पदम न यम प.97, नञ घ टतम न यम प.98, आ तद शकम न यम प. 99, सव व ध य ल प व ध रड व ध बलव न प.100, क त हण यङ ल ङ ग त य प हणम - प.101, वध प रभ ष प त त न न व द प.102, ल ण तपद य तपद य व हणम प.114, व च क त क त ग त प.129, औपद शक य गकय र पद शक य व हणम प. 130, तप शप न ब ध न न द यद गण न च य क हण च व प च त न न यङ ल क - प. 131, पदग रव ग वभ ग ग रय न प. 132, अध म ल घव न प सव म य त व य करण प.133- इ त ष डशस यक न प रभ ष वचन न य य न स धतम - 1. अक त य ह प णन य प उ त-प रभ ष द श खर -प र व क 16 P a g e 17 P a g e

10 प णन य व य करण अक त य ह भव त न क त व श ऊह न य श व वषय य र यथ भ व न म वन श इ य य ह र ण न म य भ व वन श, ब हरङ गश ण अ तरङ ग य भ व वन शस चक इ यथ पगत एव क र ण य य न न प रभ ष य र य रथ भव त यत - ब हरङ गश ण अ तरङ ग य न म वन श य द प त स भ वत य त, प णन य व य करण अ तरङ गश य व थम न क व त यथ यथ - स द ष इ य सद ध त लट लक र वस - यय व अ य सक य स द वस इ यव थ य व व क च त इ त अ तरङ ग ट -क य य न म क त य वस इ य य वस स स रणम इ त ब हरङ गस स रण न वन श स भ वत य त अत अ थम अ तरङ गश य व रभ व त स द ष इ त य ग सद य त समथ न थम द व 56 इ त स समथ न म त पदम य प रभ ष य पकम य न स थ त इ त पद सद य त 2. च न क न र प.79 चक र ण न व म न य स ब ध उ र न भव त य न वद स प यप च 57 इ त स चक र ण न व य यत इ य य न व भ व भ व 58 (प.स ) इ त स न भव त अ दम व त पय यत य प वद स प यप च 59 इ त स चक र ण यत इ य य न व अच यत 60 (3.1.97) इ त स भव त,तथ प चक र ण न क म तद र न भवत त 3. स प व क वध र न यम - प. 94 स प व क व ध अ न य इ यथ अ त पय त प रभ ष य वध यक ट एव स प व क व न व त स म न य भवत यथ उद हरण त व य भ वम वय भ व इद म यथ वय भ + अण इ यव थ य अ न य व त ओग ण 61 इ त स य व अ च -ध त - व व रयङ वङ 62 इ त उव ङ आ दव व य भ व म त पद स म 4. गणक य म न यम - प म.भ प.स प.स प.स प.स प.स प.स गण न द य वध यम न क य म न य म त प रभ ष य र य रथ यथ - अ व स त अ यम व शय त अ व स द य स ध त अद दगण य प शप ल क न य त,य न व स त इ त पद स म तथ व स च प गदय द य सव एव हनत प थक इ य मन व य अहनत य ग प स 5. अन द वल णम मन पदम न यम प.97 अन द त यद मन पद तद न य भवत यथ त न फ य नम क इ य द स म अ दम व त पय यत प रभ ष य र य व क र फल त फ य ध त अन द त प लट थ न श द श भव त अ यथ आ मन पद व त श नच यय अ न प प य त 6. नञ घ टतम न यम प.98 नञ घ टत न स ण यत वध य भव त,तद न य य द यथ यथ ह स इ य व व स अ दम व त पय यत अनय प रभ षय ह पत व स ह स इ य न यङ वङ थ न 63 इ त स ण य नद स य नष ध स श द अ न य व द ब, नद स य म अ ब थ न व 64 इ त स ण व ह स इ त पद स भव त 7. आ तद शकम न यम प. 99 अ तद श न वध यम न क य म न य य द यथ यथ ज त, ब यत (इ य द झ यय य ज स न भव त) अ दम व त पय यत ज त, ब यत इ य द य ग ल ट लक र ङ व य अ त द व त व सज य त व द य इ त स ण आ तद शक- ङ व- य य झ ज स न य त 8. सव व ध य ल प व ध रड व ध बलव न प.100 ल प व ध प क य म इड गम प क य च सव य व ध य बलव न भवत यथ ल प वध बलव व य द हरण त व र आ यत = अवव रत इ य ण चङ य पध य इ यन न य उपध व य व रण थ न ल प इ त स अक हण हण स थ कम इड वध बलव व य द हरण त न ड व श क त 65 इ त स त इट पद य न व क य स व प प न आध ध त क य ड बल द इ त स इट हणम 9. क त हण यङ ल ङ ग त य प हणम - प.101 क तम ब धकपदघ टतश त क तक य यङ ल ग त य प हण भव त अथ त क तब धक श द पद यङ ल ग त य प ब धक भव त यथ ज ह ध य ध व स प रभ ष य र य फल त हन इ त हण न ज हन इ य य हण भव त,त न वध द श ब य त इ त य गस भ व त तथ व हन ज हन इ त 63. प.स प.स प.स P a g e 19 P a g e

11 य ग यसम द य त क त व य व करण न ज ह य द करण ह -ध त ल ट लक र म यमप ष कवचन शप - व दक य व दक य च ज ह + ह इ त थत ज ह इ त सम द य य ह झ य ह ध 66 इ त स य ह इ त पद न हण वध य ह - थ न ध भव त 10. वध प रभ ष प त त न न व द प.102 अ व धश द य थ त वध य,अन व द य थ उ य वध य त ध न उ य व ध न अतएव प रभ ष य र य रथ त ध नभ त- वध य एव प रभ ष यम प तषठत, न त अ ध न भ त उ य त पय त प रभ ष य प थत म ल लङ ग भव त ध नभ त वध य,न त अ ध न भ त उ य अन न म ज व 67 इ त स व वध य व त इक ग णव 68 र त प रभ ष स म प त त प न व य य मच म द 69 इ त स व उ य व द इक उप थ तन ज यत 11. ल ण तपद य तपद य व हणम प.114 प रभ ष य म य ल णश द य थ त ल णक ल ण न प न इ यथ ल ण ल णकम पच र त अत प रभ ष य र य रथ त ल णक तपद य तपद य व हण भवत त त भ वश षम ल य तद य व हत सम स द तपद, श प थ तक व त त य व तपद य हण भवत त त पय म स द च रत श प थ तक त तपद बल ब प थ तक ल णक यथ - त त य त क त थ ग णवचन न 70 इ त स त त य पद न त त य तम य य सम स व हत,स स द च रत व त तपद प इ त ध त प इ त प ल ण न स ध नप व क बल ब प थ तक ल णकम एतदप य प इ त ध त प इ त प श प थ तक व य व प इ य य तपद य व हण भव त,न त ल णक य प इ य य त रह यम 12. व च क त क त ग त प.129 क चत थल ष वक य क त हण भव त यथ न यत इ य नसम प व य 71 इ य य वक र भ त न इ त श द न त य क तभ त य इ त ध त हण भव त 13. औपद शक य गकय र पद शक य व हणम प प.स प.स प.स प.स प.स o 71. प.स इ त स औपद शक य गक इ यनय औपद शक य व हण ज यत इ त प रभ ष य र य रथ द द ध त घ 72 इ त स औपद शकद दध त हण भव त त न अध क इ य अड गम व त द द व य भ व प द ह ध त औपद शकद द व त त य हक र य धक र भव त 14. तप शप न ब ध न न द यद गण न च य क हण च व प च त न न यङ ल क प. 131 तप न द शप न द - अन ब ध न न द गण न न द एक च पदघ टतस (य एक हण भव त) इ त प च वध न स ण व यङ ल ग त करण न भव त प रभ ष य म य मन ब ध नद श ध तप दत व प ण न ब ध नद श, ङत इ य दपद न न ब ध नद श व प ण न ब ध नद श य द हरण त द ङ य ड च ङ त 73 (प.स ), श ङ स व ध त क ग ण इ य दष स ष इ स क य ङक र न ब ध य व पत उ ल ख ङत इ य दपद न न ब ध नद श य द हरण त अन द ङत आ मन पदम 74 यङ ल ग त करण य ष प च वध न स ण व न भव त,त ष यथ मम द हरण न i) तप न द य द हरणम - ह त,य त,व त, त अ दम व त पय यत ह त,य त,व त, त इ य दष न ग दनदपत इ त स य यङ ल ग त करण व रभ व त नजङ घन त इ यन न ण व न भव त ii) शप न द य द हरणम - सन व तध जद भ व य ण भर पसन म 75 इ त स भर इ त नद श iii) अन ब ध न न द य द हरणम - द ङ य ड च ङ त 76 (प.स ) इ त स व हत य ड गम द द त य ग न भव त तथ व श शयत त य ग श ङ ट इ त स ण ट आगम न भव त श शय त,म म द त इ य दष य ग ष ङत अ प अन द ङत आ मन पदम 77 (प.स ) इ यन न आ मन पद न भव त iv) गण न न द य द हरणम अ तशय न प न प नव द यत द दव त इ त य ग दव द य यन 78 इ यन न यन न भव त एवम व ब भद त इ य य द य इ यन न व करण न भव त v) एक च पदघ टतस अथ त य मन स एक हण भव त इ य य द हरणम - ज हत,ज ह य त,ब भ दत इ य दष एक च उपद श ऽन द त 79 इ त स व हत य इट नष ध न य त 72. प.स प.स प.स प.स प.स प.स प.स P a g e 21 P a g e

12 15. पदग रव ग वभ ग ग रय न प. 132 पदग रव प य य ग वभ ग य ग रव ग रय न भव त य ग वभ ग भ नव य थ व ध, व य थ व ध स य तङ त य ण सम धकक पन न ग रव य त यथ र धजभ ऽ च 80 न ट य ल ट रध 81 इ त स य य य ग वभ ग न स य ण प थक -व य थ व ध य त,तदथ जभ ऽ च इ त अ च इ त भ ग य रध इ त य ग,प न रध इ त स न ट य ल ट इ त स व हत य त एत श य ग वभ गक पन सव थ व पदग रव त ग रय न भवत त रह यम 16. अध म ल घव न प सव म य त व य करण 82 प.133 अध म ल घव न यत स ख ल यत,त स ख प सव मव स ख म यन भव त व य करण यथ एओङ ऐऔच 83 इ त स य भ य वच र न स र ण वण सम न य स य र ण म एक र-ओक र द न प ठ तपरकरण य भ व त एक र-ओक र य य अध -एक र य अध -ओक र य प हण भव त य न एच व द श सङ ग अध -एक र य अध -ओक र य प आद श य त अत त नव य ल घव थ म एच इ व द श 84 इ त स क यम य य न प य ष न ग श न म यतय भ य अन व त, भ य अदश न त, भ य स मत व त, य जन भ व त, ग रव तद ष त, अ यथ स व द तभ व न ह त कद ब न य क त न सम स न तप दन न ऽल क वलन म हणप र सर म त च त भ य अन व त - प. - 95, 96, 97, 98, 99, भ य अदश न त - प अस मत व त - प , य जन भ व त प ग रव तद ष त प अ यथ स व त - प. 105 एत ह य अ य प रभ ष वचन ष य जन य य ग न वध क रण तर ण अ प स ग हत न व त तथ ह 1.अक त य ह प णन य प प.स प.स प.स प रभ ष द श खर - प म ह रस म 84. प.स प रभ ष य अ य य य न प य प चक रण न वच रत न i) इद वचन न त ii) पद व धक व य न व क र त iii) समथ स समथ हण त क तस द ह यय प य थ य त iv) त च इ य य सङ ग य तष ध व य इ त वच र त v) पदस क रप इय व करण य व यस क रप न य व करण य 2. च न क न र प.79 व रत त बल दन व भ व त,चक र द य गस ध न न य जन त 3. वकरण य नयम बल य न - प.41 - नयम दश ण व यथ प ग रवद ष व त 4.अङ गव प नव व व ध प. 93 प रभ षय न क चत ल ण स यत य द द यस 85 (प.स ) इ त स य भ य य कद य 5.न नथ क ऽल य व धरन य स वक र प. 105 i) फल न म यथ स व त ii)प ट त आ य म इ त य ग य य यथ स 6. यय ययय यय य हणम प.111 ल य न स र य य नम व शरणम 7. अ तरङ ग न प वध न ब हरङ ग ल ग ब धत - प. 52 अ तरङ गप रभ षय अ न य व त त म ल ष प रभ ष इ य प य न य य त प रश लन न तभ त यत भ य न म दन न भ य न म दत वनन सङ ग न प रभ ष द श खर न ग शभ न वद ष प रभ ष वचन न य य नमङ ग करण च स धतम सव त भ व न प रभ ष ण स त वषय मह भ यम व म यमवल बनम त षय थत ज यत प च द मह भ य, प च य मह भ य, व नत च द मह भ य, भ य प ष, भ य प ठत, भ य व नतम, भ य वर ध त, भ य स च रत व त, भ यस मत यम,ल य न र ध त यव थत म य द न सव ष य यव ज न मह भ य नब धन भ ह रवचन त य य न म म थल मह भ यम, वक श थल च प णन य य करण य य मकजग द त त न वद पर य प र यत न ग श त प व व नक ल अन क प रभ ष क र आसन तद य य न त प रभ ष य त,य न क रण न तद न तन य ग व न, य य नक शल,श य त वध न च सम ध र क य प रभ ष ण स थ पन व हतम क 85. प.स P a g e 23 P a g e

13 बह न प रव न स स र यद य य स धन अ यथ पगमन ज तम, श यपर ण च अ भ न व न म ग ण स धतम प न एकम व म णकमवल बनमवध रतम,तद य जन य व य य न यथ म त यथ व ध च ज त म त म य न ग शसम दर क त ऽय य य न प य त न व ह त न सम य त इ त प णन यत य कमतप तन आच य तक य त इ त सह यक थ - 1. म व न थ( य य क र ),2009,च ख ब स रभ रत क शन,व र णस,प रभ ष द श खर 2. आच य प.स यन र यणश ख ड ड, स प दक, 1985, अ य य स प ठ, द ट पण स हत,क णद स स क त स र ज 65, क णद स स क त अक दम,व र णस , 3. श च द व, स प दक, 1968, य करणमह भ यम,(नव कम ), - म तल ल वन रस द स, 4. भ ग वश - स प. य करणमह भ यम,भ य द प,भ य द प त,,च ख ब त नम, द ल 5. मह भ यम,स प दक - ग स दश,र यस क तस थ नम,नई द हल , व यपद यम, क डम - व मद व आच य,च ख ब क णद स स क त अक दम, व र णस , व य करण स तक म द, य य क र -प.र मच झ, च ख ब क णद स स क त अक दम, व र णस , य करणश तह स, स प दक -ल कम णदह ल,भ रत य व क शन,जव हरनगर, द ल स क तस ह य तह स, स प दक -क पलद व व द,र मन र यणल ल वजयक म र,2 कटर र ड, इल ह व द, Studies of Sanskrit Grammar, S.K. Belvelkar, Bharatiya Vidya Prakashan,1976 व दभ यक र उ वट: क टश द - उ वट, यज व द, क म द व य ह वष वध म, स मस स वर न ह मन षक म र म 86 श धस र - उ वट य भ य सरल स स रग भ तम अ य पय ग च वत त अ य भ य य भध न म भ यम त उ वटभ यम धय क वत त यज व दम धक य अ य य य न वत त, त म दयम च य यज व द य भ य य य त सम ल चन मक र य भ य य अन तरस ध रण व श य बभ त उ वट य ज मसमय - उ वट य ज मसमय वषय व द ष भ तव द वत त य प भ यक र वट य न क चन वद ष म कम य परव त व र प वषय ऽ मन न क न वच र क त तथ प त ष ज मसमयप रच यकम एकम म व त त र चतभ यम व वत त श लजय व दस हत भ य य व श य य य य पय वस न त र चत क न त य ज म थल आन दप र इ त न यत तथ च क - आन दप रव त य ज ट य य स न न म भ य मद ल भ ज प व श त 87 एत न प न उ वट व ट य प भ जसमक लक त तप त उ वट य थ - आच य वट वर चत क न वत थ न त क वल त न भ यम व ऽक र उ वट य भ यमध ल खत थ ष पल यत - व जसन यस हत भ यम व जसन य तश यभ यम ऋ तश यभ यम ऋ सव न मण भ यम एत ष थ न भ य अत व वल सरल म णक च त एष म इम सव भ य थ ढ स म णक 86 श ध छ, व श स क त ध यनक म, जव हरल लन ह व व लय, नवद हल 87 व दकव य य तह स,प सङ य P a g e 25 P a g e

14 व जसन यस हत भ यम -श लयज व दव ज सन यस हत य सव थम यव थतभ यम वट य व मल त इद च भ य सम स हत य म पय पल धम त क त शद य य य क वल च व य व म ण सभ य य य त न च व र शद य य मक य स हत य अ तर बह न म ण अ य य त न उ वट य भ य य भध न म भ यम त य वश षत म ण म धय क थ एव तप दत क चत त ष भ यसर य म य मक थ परकम थ ऽ प यत उ वट य भ य द क लक त -द हल -म ब नगर त क शतम १९६१ तम ह यन भ य य य थमस करण म त ल लबन रस द सत क शतम ऋ तश यभ यम - तश य न त दद तश य च नतम व र च वत त अ य अपर तव त त प ष दस म त व ण म न स र ण अ य रच यत श नक वत त यथ त न- श नक वश ष ण य न द प ष द क तम 88 क मद प ष द म य ह द ग च य - वचरणप रष व य तश ख नयतम व पद व ह ग मस हत वरल णम यत तन म न प ष द न तश य न यथ 89 ऋ व द तश य प र उ वट य प ष द इ त य य न नत त यश वद त ऋ सव न मण भ यम - मह ष क य यनक त ऋ सव न मण ब ह म य त च अ त अ य मन म य म व दम य द वत न छ दस त स ब न म ष ण च स च द व त अ य अन म य म प र उ वट य भ यम प च व द थ द पक न न व र त बह र रसच स स इट र क शत भ ष रतनम इ य य थ ऽ प उ वट वर चत त र य तश यभ यम त त आच य -उ वट य भ य म थ य प तप य प रप लत क चन स त /उ वट य म य य प त - उ वट य व य मद व श य वत त य स वभ यश य व श य सङ क त प ण भ य द न पय त उ वट य अय य य धम श च र न मत पर पर प रप लत वत त तत अयम य च य पर पर प षक एव उ वट वभ य य मङ गलव द एत प य त य ष भ य य म ल य वत त,ग तक शतपथ ण च अ ग र य य ग व क च तक इ य य स य वच र इ यथ एत यम ध य व ऋ षद वत छ द स स दश य त 90 क त व ष इ य यत - त ह प व मन क ल व श कम ज नत म तस क रस त न न छ धम ण स ब य य न हर यगभ भ तय क प द सह व य ऽ भ य यम न मत र र ऋषय उ य त क त व वत इ य ह य य ह ह वभ व व त तभ व व व व त स त द वत न त ढ य एव स त श ख द न म प द वत वम पप त एव छ द एव 88 वग यव, क-१प स ० १५ 89 न म,१/१७ प स ४५ 90 ग तक त व तथ शतपथ त ऋष व य म म ण द वत छ दस च यत १/२४ प स ०-६० 26 P a g e ऋच सह द वत न स ब ध थ प यत श न व त- छ द ऽ प य म यन न व दश य त य न व ह यथ द णत ऽस र न र स व यपह त भव व प इ य प य त व श तग य य स प त तद न य भव त त न छ द व वत म न य स पद वद त ऋ यज स न म प च पदव यय र प अथ य क त एत पर त तय ककम ण मथ व द य प स य न पण क त वत त 91 त मत न स र म थ न त पदव य नय क रण व म त यम उ वट य भ य य य न य य म ल ध र क न व श नयम वत त स त व ल क य न तप त अ त र पद य य ह न व य नव शय त व क त स द य द न प य च क पय त 92 अथ त अ त र पद न प र य ग,अन प थतपद न म नयन व य च त ष सम वय, वपद य अ य श प थ नम तदन सव ष पद न म न स र ण प थ पन म य सव म वटभ य ऽन पदम व ऽन तम अ प च लङ ग ध त वभ च य य व य न ल मत य य छ दस म त क य ल ककम 93 अय भ व - लङ ग-ध त - वभ यथ थ न भ व न ग ण प रव य म ण तथ य य य न य न त न ल कक ण य अ त र पदप र य ग - म ष अनप तम त र पद प र यज त यथ - इम न क भ वन स षध म 94 इ य क म यनथ क नप त त म त भ य य य वसर प र य उ व न एत न इदम प तभ त य प दप ण थ क नप त न मयम व थ त एष भ य अव श यत अन प थतपद न व य सम व श - अय भ व - अ म द न द त भ गमव यत 95 इ त क य यन य तवचन अप ण य म य प त त म न व म ऽ व म न नभ य दपद र कत य इ त उद य अन प थतपद न मथ न प य उपय ग द श त उव न द र थपद न नकट नयनम - अ उ वट उद हर त - स र वत ज गत भ प यत म 96 अ स म य पसग य प यत म त य पद य सम प नयन म त भ व 91 ऋच यज ष स म न तथ थ पदव यय तय य य ऽथ व द य कम ण ३/५ प स ०५७ 92 ब ह वत -२/१०० प स ० २०० 93 ब ह वत -१०२ प स ०१६३ 94 व जसन यस हत - २५/४६ प स ०२५६ 95 क य यन स ३/८/१३ प स ०३२४ 96 व जसन यस हत १/२१ प स ०१६३ 27 P a g e

15 पद न यव थत प थ पनम - पद न मन पव प ण यथ चत प ण यव थ पनम व यक भव त यथ - म न म व ण अय म य य यय - अच य उ वट म य अथ वब ध य यय य य सव धकम यणम अकर त वभ यभ मक य य य धम प यन कथय त यत अथ स गतय लङ गध त वभ न प रवत न क य त तथ च त न- लङ ग ध त वभ च य य व य न ल मत 97 एत ष य यय य ण म द हरणप र सरम य ष च य यय न आ यण त न व हत वभ य थ लङ ग य यय - व जसन यस हत य 25/23 98 म अ दत तवन पत -प प ण च क त वत त अ य म य भ य अ दत पत वप व य व र क व प लङ ग यवह र लङ ग य यय य उद हरण वत त ध त य यय - अ ग व अ प व अ प व इ य ध त य य स द ह पज यत यद प प न ध त र त व प ध त स त प ण व प ध त यत तथ प भ यक त शतपथ ण य य य थम स म य र भ य त 99 त इ त त मम म य प न थ कप ध त र व ऽङ ग क त वभ य यय - क म द व य ह वष वध म 100 इ त म घ य ह वष इ त त त य तपद य चत य यतय वप रण म क त व जसन यस हत य बह थल चत य तश द य ष य यततय य यय अ प च ष यथ चत य यवह र उ वट न क त व जसन यस हत य 25/4 101 म आ द य तथ च इ य इ त चत य तपदय ष यथ व क त अ य प स हत य 4/ म अयम व य य प य न न थल ष अवल बत व जसन यस हत य 7/ इ त म य य य न त न व य इ त पद य व य इ त प ण वप रण म तथ,8/ इ त म स य य इ य य स य य प ण य य न क तम कय त व उद हरण न अ य न इ त दक 97 ब ह वत -२/१०१ प स ०२१३ 98 अ द त र द तर त र म द तम त स पत स प व द व ऽ द त प चजन ऽ द तज तम द तज न वम 99 शतपथ णम -१/१/३/७ प स ०२११ 100 व जसन यस हत -१३/४ प स ० ३२४ 101 अ न प तव य न प त र य त त य स म य चत य द य प चम य ष म त स म ब ह पत र यय ण नवम ध त द शम य क दश व ण य दश यम य य दश व जसन यस हत २५/४ प स ०५३२ 102 एष त ग य भ ग इ त म स म य त द ष त भ भ ग इ त म स म म य त द ष त ज गत भ ग इ त स म य त छ द न म न स य ग छ त म स म य त द म क ऽ स श त व चत व व च व त व जसन य स हत -४/२४ प स ० ११२ 103 उद व ज तव दस द व वह त क तव श व यस य व ह व ० स०-७/४१ प स ०१३४ 104 म हभ म प द क उ ह र ज व ण क र स य य प थ म य तव उ व ०स०-८/२३ प स ०४२१ 28 P a g e उपसग य यय - व जसन यस हत य एक दश य य य एक श ततम म 105 य य स शत म त श द य अवयव य स म य पसग त य य यय न इ त प ण क व न शत म श द य ग क त भ यक त न य य यय उ चत भ त क य प वल ण थ भ व त उ वटभ यश य व श य न- पर पर गत थ य प रप लनम - उ वट वभ य णयन वसर ण- तस -कम क ड थम य प र प रक थ य एव अ धकमह वमय छत व त त अयम प आच य कम क डप रप ठस प षक स म ण त यप रप - उ वट य क प भ य य य न नर ध र न त तदथ तपद शतपथ णम,क य यन य तस न,प णन य च सम र त क त त न यश क य प आच य य न न ल ख न कर त इ त त 106 इ त य त श 107 इ य द प ण वक यत य प ण त सरलभ ष -उ वट य भ ष अत व वल फ त सरल सव च वत त अ य नदश न व जसन य तश य य एक य म य य य न मल त य भ यपद थ य नद श क त 108 स म ण त यप रप - आच य उ वट बह थल वमतप य उ चत म ण त त य प स आच य य बह ध क ठरव ण न म न च रय त तथ प क चत य त ष न म अ प मर त यथ - तथ च य व य न अ भनव वषय द नम - उ वट व तश यभ य न न वध न अ भनवमत न अ प सम प थ पतव न यथ - तश य य जनम,वण सम न य वषयक वच र स य जनम - उ वट य भ य थ स पद य प य जनम आच य ण वच रतम ऋ व द तश य य 1/65 I इ त स न म भ तस व चकश द न सम पय वच र क त यथ - ऋक र दय दश न मन वर 109, अ त प द न य पध सक र नव चनम - अ व जसन य तश य य 5/34 इ त 111 स अव हर हतश द न सङ ग अ यश द सह अ श द प रग णत अ सङ ग उ वट अ श द य नव चन य त त- आप बभ त 105 स शत म स शत व य बलम स शत ज ण य य हम म प र हत व ०स०-११/८१ प स ०५७४ 106 व ०स०-१/२,१६,२/८,९ 107 त व- ३/२९,१५/४३इ य द 108 भ जन मध र न धम -व तश यम -१/४ क च-मध ररस य घ त य च न भ ज त 109 ऋ तश यम -१/६५ प स ० २१३ 110 ऋ तश यम -५/१ प स ०१८५ 111 प ङ न द ऽ य स शय त व ० ० 29 P a g e

16 ध रयत य आप -श द प व पद बभ त रपदम य,अ व म चर ग यथ इ य त र व म,अ थ - अ अ मन त त, नमय त द य स त म ध य क व त त 112 स न य मह व - व जसन य तश य य - त यचत थ स म ण इ त स य भ य स मस सङ ग उ य स य श अ य य त त प व च य ण स अ प व च य ण मरण मङ गल पदम श य ण क त स वब ध नत त व यक इ य प अ स दभ यप द यथ - य स स न श स यवह र न पल यत प व च य स त व दत य श यस यवह र थ, श य आ भ स यवहर य र त प व च य स न कथनम मन श मङ गल थ च प व च य श क य प रण श थ व इ थम वट य स कथन मङ गल य न य य धम य य च म यत यज व द स वरचच - व जसन य तश य य 1/127 तमस य भ य स वर वषय इ थ वव चतम त- स मस स - वर न ह षड ज-ग ध र-म यम-प चम-ध वत- नष दनम नन यज व दल ण म एवम द न द स य ग व रत प क स मल ण सङ ग? उ यत ----अ न यज व द अ वय स मग न व हतम न य वय ग य क व एत व हत चत ह य द य ऽ वय ग य त इ त श तपथ स च त क ड अत ऽ वय कत क म त क व क ल ण श क त स मस अपर व ह वण न य मह वम -व जसन य तश य य उप द वण इ य य म य य य न त ष मय वच र य म थ ज स न वण वर रम नमप तम त इ त भ व यथ - वर वण ऽ र म त य ग थ एव च म ज सम न न व दत य पद -पद 114 इ थम आच य उ वट न व दश पय ल चन व हतम सह यक थ - व दकव य तह स य य क र -आच य जगद शच म,च ख ब स रभ रत क शनम,व र णस व जसन य-म य दनश ल-यज व दस हत (उवट-मह धरभ यस हत ),(स ०) व स द वल णश,प ड ज वज, नण यस गर स,ब बई-१९२९ ऋ व द तश यम,(स ०) मङ गलद वश,म त ल लबन रस द स ल ह र,१९३६ ऋ व द तश यम,स प दक अन व दक ड व र क म र,क श ह द व व लय य श ध क शन वभ ग,व र णस,१९३४ क य यन स म,च ख ब स क तस र ज, व वल स क शनम,व र णस १९३६ भ यक र उवट ड मध ब ल, वन त क शनम,नई द ल,स करणम -१९८५ न म, शवन र यणश इ ड ल जकलब कह उस,१९७२ 112 ऋ० ०उ०भ ०-१/६५ प स ० ८९ 113 व ० ०उ०भ ०-१/१२७ प स ०१५३ 114 व ० ०उ०भ ०-१/३४ प स ० १२५ य त व न मध म हर ग - क रण त तक र प य (Diabetes in Astrology : Reason & Remedies) क टश द - मध म हर ग, च क स व नम, अ मभ व, कफज म ह, म द ह मन ज म ल श धस र - क न ज न त म हर गम! म ह न म मध म ह एव स त त प च ऽ मन 371 म लयन जन र ग ण न न त, भ रत च य स य 62 म लयन व त य तषश श र ग ऽय क ष ङ ह ण भ व ण सम प त, र ग य य क त क र एत सव प मन वव यत Ê UË U Êl π È äê ÊäÊŸ, U Ê Èπ ŸË UÊappleªË ÊÿÊ, ß ÈπË ÃÊapple ª ÈπË, Health is Wealth ßUàÿÊŒÿ ÍQ ÿ SflÊSâÿ UûÊÊ Áà ʌÿÁà ÿãêapple Á U ÈDÈU SflÊSâÿ applefl ŸÈcÿSÿ Ÿ- ÁSÃc ȌΠU È ÿflásõã@ UÊappleÁà ÿœê ŸÈcÿ UÊappleªª Sà fláã, ÃŒÊ flê Á Èπ- ï Œ Á ÎÕ ÍÿÃapple ÊpÊàÿ flapple ÊŸÁ U UÊappleŒÿSÿ Ê ÁQ ȌΠU SflÊSÕÿ Ÿ Uûfl@ U ÃÿÊ Áà ʌÿÁÃ, ÿõê - Scenery is fine, but human nature is finer. ÃÕÊ ø Ê ãÿê ÁQ UÁ Ãà Ãâÿ applefl UŒ ÉÊÊ UÿÁÃ, ÿõê - A sound mind lives in a sound body. ÁøÁ à Ê íÿêappleáã ÊÊSòÊ@ ÊøËŸ Ê ÊŒapplefl ãÿêappleãÿêüêÿ ï happleuÿ ãÿsÿ Í U ÁSÃ È UÊ Ê apple ÈÿÊappleÇÿÁøÁ à Sÿ Î Ãapple íÿêappleáã ÁfllÊÿÊ ôêêÿ àÿêfl ÿ Ê ËÃ, ÿãêapple Á U íÿêappleáã ôêêÿappleÿ ÁflŸÊ UÊappleªSÿ ÁŸflÊ UáÊ ÁŸäÊÊ UáÊ@ Áà CU U ŒÈc U@ Ê Ëà íÿêappleáã Êäÿ appleÿ UÊappleªSÿ Î Ãapple ÊflˇÊappleòÊSÿ ÁŸŒÊŸfläÊapple UÊappleª Ê UáÊÊŸÊ@ ïÿ Ê UappleáÊ Áflo apple áê fláã S ßUŒÊŸË ÁøÁ à ÊÁflôÊÊŸ àÿáäê ÊappleÛÊÁà Ê# ÁSà àÿêäêèáÿ Êapple UáÊÊŸÊ UʃÿappleŸ UÊappleªSÿ Èˇ ÃÿÊ ÁŸpÿÊapple Á Á ÿãapple, ÃÕÊÁ ÈU Ê U ÃŒÁ ŒÎÁCU Õapple ʪÃ, ÿœ UÛÊÃÊapple UáÊÒ ÁŸÁpÃÁŸc ŸÊÿÊÁà fl Ê UáÊ UÊappleªË ŸSÿ äêÿ ÿÿ ÿ UÊÁŸ ÊÊ UËÁ U Ë«UÊ@ ŸÈ ÍÿÃapple ÃʌΠÿê ÊÿÊS ŒÁSÕÃÊÒ íÿêappleáã ÊÊSòÊ ÁøÁ à ÊÁflôÊÊŸSÿ Î Ãapple UÊÿ ÁflÃÈ ÊÄŸÊappleÁà ÁflmUÊŸ íÿêappleáãáfl Œ UÊappleªSÿ Áfl ÿapple íÿêappleáã Êäÿ appleÿ ôêêàflê UÁøà UÊ Êapple Ÿ UÊappleÁªáÊ U ÃÈZ ÊÄŸÊappleÁà UÊappleª ŒÊ- È òê- apple Ÿ Ê UáÊappleŸ UŒ Èà Á Sÿ ÁŸŒÊŸ Ãà flz ôêêàflê íÿêappleáãáfl Œ ÁøÁ à Sÿ UÊappleÁªáÊp Î Ãapple ÿê # ÊäÊÊŸ U SÕÊÃÈ ÊÄŸÈflÁãà ÊäÊÈÁŸ ÁøÁ à ÊÁflôÊÊŸ UÊappleªSÿÊappleà ÁûÊ Ê UáÊ UÊappleªÊáÊÈ Áfl ÊáÊÈ ø ãÿãapple ÃÕÊ ø ÊÿÈflapple Œ ÊÊSòÊ Ê UË U È» - flêã-á ûê ÁòÊäÊÊ Î Ãapple äÿapple Êÿ ÊŸ ŸÊfl ÿ flîáh U SflË UÊappleÁà òêòfl íÿêappleáã ÊÊSòÊ ÃÊŒÎ Ê ÿêappleª U SÕÊ ÿáã ÿapple Ê UÊappleªÒ U ÁSÕÃÊÒ ŸÈcÿ ËflŸ Ê apple ÁflÁ ÛÊ UÊappleªÊáÊÊ ÊÊ UËÁ U Áfl Î ÁÃÁ p ª Sà fláã UÊappleª ï ÁãäÊŸ ª UÊ íÿêappleáã ÊÊSòÊapple UÊappleªÊáÊÊ ãœ apple ÈπÃÿÊ ªA ÊflSÿ, Íÿ ø㜠Êapple ÊÁ US Á U - ÎÕ - ÎÕ ø ããs ï ãäêêÿê Áflo apple áê Á ÿãapple ªASÃÈ ÿäãapple Ês Ê UË USÿ ÁÃÁŸÁäÊàfl UÊappleÁà Íÿ ÿäãapple Êà Ê UË USÿ ßUë UÊ ÊÄÃapple Ãapple Êapple p ÁÃÁŸÁäÊàfl UÊappleÁà ÃÕÒfl øãœ Ê S Ê ÊŸÁ flappleœÿêá 30 P a g e 31 P a g e

17 ÿèq ÁSà fl Ê UáÊ flqè ÊÄÿÃapple, ÿã ªA ÁSÃc Sÿ Ê UË USÿ ø, øãœ Ê Ÿ UŒ USÿ ßUÁ㌠Íÿ Êà SflM Sÿ NŒÿSÿ ø lêappleã ÁSà SÿÊÁ UÊappleªSÿ Áfl ÿapple ÃSÿ ÁŸŒÊŸÊà ÍflZ S ÊÁ Ãapple Ê ( ªA Íÿ øãœ Ê ) ÁSÕÁà ΠÁÃp ïÿ Ê UappleáÊ flªãã ÿê ßUÁà UÊappleª ï ÁãäÊŸ ÊflÊ ÃŒÁÃÁ UQ ã ÊXUÁSÕà UÊappleª ï ÁãäÊà ÊflÊŸÊ U Á U ŒÎÁCU UÁ Êfl ÿ Ë fláã ÿõê DU Êfl UÊappleªSÿ Î Ãapple Èπ Êfl fláã UûÊ U Ê Ê ÎÃÊÒ DU ÊflSÿ Ê U àfl fl Á UªÁáÊà - UÊappleªÊapple ÁflÉŸ UáÊÊÁ# ÊÃÈ» ª ãâÿèª Ê ÁáÊ øêappleã ÊŒS» Êapple U ÊòÊÈ flò U Î áêêàflêsflêsõÿ apple Ufl áêê ÛÊÊÿÊ M áêê flêœá U È ããêapple ˇÊÿÊapplecáÊ- ˇÊÃÊÁpûÊÄ apple Ê ÈU ŸmappleU Êapple ÁŸ Ê ŸappleòÊL Á ˇÊʌʟ Ê Êapple Ÿ Ê ÊÊ Á á«uêá UÁ Ê ÊÿÊ Áfl ÊÁà ÊÍ ÁŸª Ê SflËÿ ÿ ÊÊapple UˇÊáÊ H ÍòÊ ÿêäÿáã Ê U «ÁflÁŸãŒÊ ŒÊ øêapple UÊÁfl Ã Ê Uʪapple U UÊappleŒ UÊÁŒ UÊ SÿÈ DU ÊflÁŒ apple ( UûÊ U Ê Ê ÎÃ, ÊÁ ŒÊ Áfl UÁøÃ, Ê U àflπá«u, Êapple væ-vw) fl Ê UáÊ DU ÊflÊŒÁÃÁ Äà CU Êfl ÊÿÈ ÎàÿÊapplep Î Ãapple ÁSà à fl ÃSÿ ÊflSÿÊÁ ÁfløÊ U Á ÿãapple CU Êapple Êfl UáÊÁflÁäÊ Œ Ê ÿáã, ÕÊ Ã ÿäãapple ÎàÿÈ ŒÈÉÊ UŸÿÊ, Êà ÉÊÊÃappleŸ, UÊappleªappleáÊ flê Õ ÁflcÿÁà Sÿ ÁŸáÊ ÿ CU ÊflÁfløÊ UáÊ ÊÿÃapple ÊflÊà Êfl ßUÁà Á huêããêÿè Ê U c U Êà CU Êfl ÕÊ Ã ÃÎÃËÿ ÊflÊapple Á Uûfl ÍáÊ fláã Êfl UÊ Ê ÊÿÁà UÊappleª Áà UÊappleäÊ ˇÊ ÃÊ Á Êfl ŒŒÊÁà ÒUfl ÿÿ ÊappleˇÊlÊappleà Sÿ muêœ Ê ÊflSÿÊÁ ÁfløÊ U àÿãã Uûfl ÍáÊ fláã Ãapple Ê ÊflÊŸÊ ÁfløÊ UÊŒŸãà U Ãapple Ê SflÊÁ ŸÊ Á Êfl ÁSÕÁÃ@ ÁfløÊ UáÊËÿ DUSÕÊŸ ÃÈ UÊappleªSÿ fláã Sÿ SÕÊŸSÿ ÁÃÁŸÁäÊ Sÿ SflÊ Ë fláã, ÃÒfl DappleU Ê UÊappleª Ê U ãÿãapple Sfl Î àÿê ÁSÕàÿÊ ø UÊappleªSÿ Uà ÁûÊ flîáh U ø UÊappleÁà ÌŸãà U ÁS Ÿ Êflapple ÁSÕŸÊŸÊ ª UÊáÊÊ ÁfløÊ UÊapple Á U Êfl ÿ fláã ÿãêapple Á U Ãapple ª UÊ Á UÊappleª Ê U Ê fláãã fl Ê UáÊ UÊappleªSÿ ÁŸäÊÊ UáÊapple ªA, ÃÎÃËÿ Êfl, DU Êfl, DappleU Ê, CU Êfl, CU apple Ê ÊŒ Ê Êfl, muêœ Ê Êflp Áà Uàfl ÍáÊÊ ÍÁ Ê Á Áà ÿõê - UÊappleªSÿ ÁøãÃÊ Á UÊappleª ÊflÁSÃÒª ÒUflÊ ÿÿ ÎàÿÈ SÕÒ UÊappleªappleE UáÊÊÁ ÃŒÁãflÃÒflÊ ÁmUòÿÊÁŒ ïflêœfl ÊÊmUŒãÃÈH (» ŒËÁ Ê, òêapplee U, ÍflÊ huîã, äÿêÿ vy, Êapple v) äêè apple U UÊappleª Á U appleøÿapple ßUÁà äêêãèÿê ø àÿÿ UáÊapple Áà apple U ÊéŒSÿ ÁŸc ÁûÊ fláã Î CUÊapple apple U ÿás Ÿ UÊappleªapple, apple U ÕÊ Ã ÿás Ÿ UÊappleªapple ÍòÊSÿÊÁäÊ ÃÊ fláã, ÃûÊÈ apple U (Diseases of the Urine) ßUÁà âÿãapple Sÿ Ê Êãÿ ˇÊáÊ fláã - ÍÃÊ Áfl ÍòÊÃÊ ( ÊäÊflÁŸŒÊŸ, apple U UÊappleªÁŸŒÊŸ, Êapple 6) ÕÊ Ã ÍòÊ ÊòÊÊÁäÊÄÿapple Áà apple U UÊappleª fláã ÁS Ÿ UÊappleªapple ÍòÊSÿ SflM Á flòm åÿ ªë UÁà apple UÊŸÈ ÁXUáÊÊ ßUàÿŸÈ Ê UáÊ ÿás Ÿ ÈL apple UÊappleª fláã, à ÈL U ÃÿÊ Ÿ È@Áà U appleˇêÿê UÊappleª äêè apple USÿ SflM äêê UÿÁà ÊÿÈflapple ŒËÿª ãõapple ø U Á UÃÊÿÊ Áfl ÊÁÃ Ê U ÊáÊÊ apple U UÊappleªÊáÊÊ fláê Ÿ ÊåÿÃapple ÿõê - ÁòÊŒÊapplecÊ Êapple ÁŸÁ ûêê Áfl ÊÁà apple UÊ fláãã, Áfl Ê UÊpÊ U Á U æ ïÿêÿappleÿê ø U Á UÃÊ, ÁŸŒÊŸSÕÊŸ, øãèõêapple äÿêÿ, apple UÁŸŒÊŸÊäÿÊÿ, x ÃòÊ ÊøÊÿ ø U ÃSÿ Áfl ÊÁà appleœêÿ SÃÊÒÁà Ãapple È» ãÿ apple U Œ Ê Ê U, Á ûê ãÿ apple U Ũ Ê U flêã ãÿ apple Up øãè Ê U fláã, ÿõê - ( )» apple UÊ - v. UŒ apple U (Diabetes Insipidus) w. ßUˇÊÈflÊÁ Ê U apple U (Diabetes Mellitus) x. Ê㌠apple U (Mucous in urine) y. Ê㌠ʌ apple U z. ÊÈÄ apple U {. ÊÈ apple U (Spermatorrhoea). ÊËà apple U }. Á ÃÊ apple U (Urates in Urine) ~. ÊŸÒ apple U væ. Ê Ê apple U (π) Á ûê apple UÊ - vv. ˇÊÊ U apple U (Alkaline urine) vw. Ê apple U vx. ŸË apple U vy. ÊappleÁ Uà apple U vz. ÊÁ apple U v{. UÊÁ UŒ apple U (Bile in urine) (ª) flêã apple UÊ - v. fl Ê apple U v}. îê apple U v~. UÁSà apple U (Anuresis) wæ. äêè apple U ÊäÊflÁŸŒÊŸª ãõapple Á flêã-á ûê-» ÊÁŒ apple UÊŸÊ ï ÊÁ# fl Ê UáÊ flã Ãapple ÿõê - appleœp Ê UË U ø Ä appleœ» Êapple ÁSêà ÁflŒÍcÿ UÊappleÁà apple UÊã ÈŒËáÊ ÈcáÊÒSÃÊŸapplefl Á ûê Á UŒÍcÿ øêá H ˇÊËáÊapple È ŒÊapple applecflfl Î cÿ äêêãíÿ ŒÍcÿ apple UÊã È L Ãapple ÁŸ p ÊäÊflÁŸŒÊŸ, apple U UÊappleªÁŸŒÊŸ, Êapple 2-3 äêè apple USÃÈ flêã apple UÊãê à fláã ÊappleŸÁfl ÊÁÃ Ê U Ê apple UÊ Á Á àflê Á äêè apple U ÃÊapple ÁÿÃ È Ÿ ÊÄŸÈflÁãà ÊøÊÿ ÈüÊÈÃSÿ ÕŸ ÁSÃ, ÿã apple U ÿêappleçÿáøá à Ê Êflapple äêè apple U ŸÿÁà ÌŸãà U ÊäÿÊapple ÍàflÊ ÿäãapple ÎàÿÊapple Ÿãà U Ê#Êapple fláã ÿõê ÊäÊflÁŸŒÊŸapple - fl fl apple UÊSÃÈ Ê appleÿê Áà ÊÁ UáÊ äêè apple Uàfl ÊÿÊÁãÃ ÃŒÊ ÊäÿÊ fláãã Á UH äêè apple appleu äêè ÊÿÃapple Á ÁmUäÊÊ È happleu äêêãêapple ˇÊÿÊmUÊÿÊÒ ŒÊapple ÊflÎà Õapple ÕflÊH ÊflÎÃÊapple ŒÊapple Á XUÊÁŸ Êapple ÁŸÁ ûê Œ Ê ÿÿ ˇÊËáÊ ˇÊáÊÊà ˇÊáÊÊà ÍáÊÊapple Ãapple Î ë U ÊäÿÃÊ H äêè U ÿìê apple appleu È ÊÿÊapple Áäflfl apple UÁà flapple ø äêè apple UÊïÿÊ ÊäÊÈÿÊ ìê ßÊapple Uà H ÊäÊflÁŸŒÊŸ, apple U UÊappleªÁŸŒÊŸ, Êapple Ê Ê flîh U ÁS Ÿ Á ÊÿÈflªapple SÿÊ Á flsõêÿê äêè apple U ÁflÃÈ UÁà äêè apple USÿ ÊÊÁéŒ ÊappleÕ ÁSà - äêèÿ apple U ßUÁà äêè apple U, apple U ßUÁÃ Ê U ÕÊ Ã ÿás Ÿ UÊappleªapple äêè ( Ê UÊÿÈQ ŒÊÕ ) ÍòÊappleáÊ U Áfl Á à fláã ÃûÊÈ äêè apple U ßUÁà Êapple Ê Ê È ÁøÁŸÿÊ ßUÁà ÊéŒappleŸ ÿflnãapple Ê Ç Ê Ê È «UÊÿÁ Á U (Diabetes) ßUÁà ÃÕÊ ø ÁøÁ à Ëÿ Ê Ê È «UÊÿÁ Á U Á Á U Ç ÊßU Êapple ÍÁ UÿÊ (Diabetes Mellitus Glycosuria) flê âÿãapple S Ê ÊÿÈflapple ŒÁflŒ ÁøÁ à Ê ÊøËŸ ÿapple Sÿ UÊappleªSÿ Ê UáÊ ˇÊáÊ@ ïÿ M appleáê flª UÁãà S à fl ÊÿÈflapple Œª ãõapple È Sÿ ÁøÁ à Ê ïÿ U flááê ÃÊ ÁSà ÃÊŒÎ Ê UÊappleª ÁSÃ, ÿã Ê UË U ë UÛÊÃÿÊ ÁflCU Ÿ Î UŒ M Á Áà ŒËÉÊ ÊÁ UÊappleªapple È ÃSÿÊ Á SÕÊŸ ÁfllÃapple 32 P a g e 33 P a g e

18 flã ÊŸ Ê apple ÊÿÊ ÊŸÒ flapple ˇÊáÊÒ ôêêÿãapple, ÿã ŸappleŸ ËÁ«UÃÊŸÊ ïÿê fläê ÊŸÊ ÁSÃ Ê UÃapple ÊappleÁ U ŸÊ ŸappleŸ UÊappleªappleáÊ ª SÃÊ ÁfllãÃapple ÿᜠflÿ flœê, ÿã äêè apple U UÊappleª UÊ Ê UËflà UÁÃ, ÃŒÊ Áà ÊÿÊappleÁQ Ÿ ÁflcÿÁà ÊÿÈflapple Œapple üê Ê Êfl fl äêè apple USÿ Èπ Ê UáÊ ãÿãapple à fl UQ ÁSÃ, ÿã äêáÿ ÊŸÊ UÊappleª ßUÁà UÊappleª ÊÿappleáÊ äêáÿ ÊŸÊ applefl S Î ÊÁà fl ŸÊÁSà ÁflÁ ÛÊÁøÁ à Ê huáã ÈÁflôÊÊ ŸÊ ãÿããapple, ÿã flã ÊŸÿȪapple ŸÊ Î ÁòÊ ÃÊ- ÊÒÁà ÃÊÁfl ÊÁ ÃÊ È ª SÃÊ fláãã ŸÊŸÊ ÁŸflÊ huáã UÁ Î ÁòÊ ÊäÊŸÊÁäÊŸÊ fláã ÿûêè Ÿapple apple Ê UÊappleªÊáÊÊ Ê UáÊ ÁSà Ãapple È UÊappleªapple È äêè apple USÿÊ Á Èπ SÕÊŸ fláã ÿõê - ÊSÿÊ Èπ Sfl A Èπ ŒäÊËÁŸ ª ÊïÿÊÒŒ ÊŸÍ U Ê ÿê Á ŸflÊï È ÊŸ ªÈ«UflÒ Î Ã@ apple U appleuãè» Î ìê fl H ÊäÊflÁŸŒÊŸ, apple U UÊappleªÁŸŒÊŸ, Êapple v äêè apple USÿ Áfl ÿôêêÿêÿ ÊÊ UËÁ U Á ÿêáêê ôêêÿ Êfl ÿ ÁSà S Ê Ê UË U Áà ÊãÃÁ U Á ÿêáfläêëÿê øê U flàÿapplefl ÃÊ Ê Á ÿêáêê øê UáÊ Ê UË USÕ äêêãè È Ÿapple ÊÁŸ Á Uflà ŸÊÁŸ Á fláãã ÃÕÊ ø ïÿ Êapple ÊáÊÊ Áflπá«UŸ Á ÊÿÃapple Áflπá«UŸSÿ ÃÊà ÿ ÁSÃ, ÿã ÊÊ UËÁ U Á ÿêÿê øê ŸÊÿ ÊÒ Ê#ÿapple Ÿapple Ê U ÊáÊÊ Êapple ÃûflÊŸÊ flêÿè- - Ê ÊÊŒËŸÊ Êfl ÿ ÃÊ fláã ÿûêè ŸÊŸÊÁfläÊ Ê UÊ U-Áfl UÊ ÒU ÊåÿÃapple Ê UÊ U È ªÎs ÊáÊappleïÿ ŸÊŸÊ ŒÊÕÒ ïÿ Ê UË USÿ Êfl ÿ ÊÁŸ ÃûflÊÁŸ fl Ê- Êapple UËŸ- fláê-áfl UÊÁ Ÿ- Ê Êapple UÊß«appleU«U ßUàÿÊŒËÁŸ ÃûflÊÁŸ ÊåÿãÃapple Ãappleïÿ ÃûflÒïÿ Ê UË U ÊÁQ UŒ fláã òê ÿã Ê Êapple UÊßU«appleU«U (Carbohydrate) ßUÁà Ãûfl ÁfllÃapple, Ãà ÊøŸ-Á ÿêÿê Á UáÊÊ lêappleã àflappleÿ Ê UÊ ßUfl Á Uflà Ãapple ÿœê flÿ ÊÊ UËÁ U Á UüÊ È, ÃŒÊ Êfl ÿ ÊÁQ ŸÿÊ Ê UÿÊ ÊåÿÃapple ÃÕÊ ø flá ÊCUÊ Ê UÊ UQ Á ÁüÊÃÊ fláã ÿœê Ê UË U Êapple Á Áfl Ê U Uà lãapple, ÃŒÊ Ê UÊÿÊ ÊøÍ áêapple ãÿíÿãê ʪë UÁà ÃS ÊÃ Ê UáÊÊÃ Ê UÊÿÊ øÿ fläê Ãapple ŸappleŸ Ê UáÊappleŸ ÁäÊ Ê Ê UÊ ÍòÊ Êäÿ appleÿ Á U ÁŸS UÁÃ ÃŒÊ äêè apple U UÊappleª ÊÿÃapple Ê UË USÿ flê ÁáÊ XUÊÁŸ UQ ÁøÃ Ê UÊÿÊ U ÿêappleáªãÿê Ë fláãã ÿã UQ ÁSÕÃ Ê UÊ Ê M appleáê Á Uflà ÿáã, ÃûÊÈ ßUã ÍÁ Ÿ (Insulin)ßUÁà ŸÊïŸÊ Á ÁäÊÿÃapple ßUã ÍÁ Ÿ ßUàÿSÿ ÁŸ Ê áê Ê Ê Êÿ ßUàÿSÿ äêêapple ʪapple Áfll ÊŸÊ Ò Á ÿê ª ÁãÕ (Pancicreas) UÊappleÁà SÿÊ Ò Á ÿê ª ãõò Ê ŸÁ Ê Ê òê ßUàÿSÿ Õ Êªapple ªë UÁà ŸÿÊ Á ÿÿê UQ flêá UÁŸÁ ŸÁ ÊÁ Ê Ò Á ÿê ª ÁãÕ ÊZ ÊåŸÊappleÁà SÿÊ Ò Á ÿê ª ãõò ãã Ê ªÒ Á UŒ ÿèq ª ãõÿ fláãã ÃÊ Ê ª ÁãÕŸÊ ÈŒÊÿ Êapple ßUÁà ŸÊïŸÊ Á ÁäÊÿÃapple Ê ÊãÿÊflSÕÊcflÁ ªÈŒ Êapple appleïÿ Ê UÊÿÊ Ê Ê fláã UãÃÈ ÍòÊappleÁ㌠ÿêà Ífl applefl Ê UÊÿÊ ÊøÍ áê ÊÿÃapple ÿappleÿ ÍòÊappleáÊ U Ê UÊ Ÿ fláã UãÃÈ ÿœê UQapple È Ê UÊÿÊ ÊòÊÊ Ê Êãÿà àÿáäê Ê ( vzæ Á.ª Ê. à v}æ Á.ª Ê. ÿêflã ) fláã ÃŒÊ ÁäÊ Ê Ê UÊ ªÈŒ ßUàÿXappleUŸ Ÿ fl ÊÊapplecÿÃapple ÿappleÿ flá ÊCUÊ ÁäÊ Ê Ê UÊ ÍòÊappleáÊ U Á U ÁŸª ë UÁà ÁøÁ Ëÿ Ê ÊÿÊ Ê Á ÿê Ç ÊßU Êapple ÍÁ UÿÊ ßUÁà âÿãapple ÃÕÊ ø ŸappleŸ UÊappleªappleáÊ ª Sà ŸÈcÿ äêè apple U UÊappleªË ßUÁà âÿãapple äêè apple U UÊappleªSÿ ÈπÊÁŸ ˇÊáÊÊÁŸ ø U Á UÃÊÿÊ Sÿ UÊappleªSÿ ˇÊáÊ Î Ã flã Ãapple ÿõê - Êÿ äêè U Êá«È U M ˇÊ apple UÁà ÿêapple Ÿ U flêã Êapple ÊŒ Êäÿ ÃËÿÊã äêè appleá UŸ H ø U Á UÃÊ, ÁŸŒÊŸSÕÊŸ, øãèõêapple äÿêÿ, apple UÁŸŒÊŸÊäÿÊÿ, 44 ÿã È Á ÃflÊÿÈŸÊ ÿêapple ŸÈcÿ U ŒÎCŨÿÊ Êÿ äêè UÊÒ fláê ŒÎC UÿÊ Êá«ÈU S Ê ŒÎC UÿÊ M ˇÊ ÍòÊ Á UàÿíÿÁà äêè apple U UÊappleªË ßUÁà ÊäÊflÁŸŒÊŸapple Á UÊappleªSÿÊSÿ ˇÊáÊ Á Áπà ÁSà ÿõê ŒãÃÊŒËŸÊ Ê Kàfl ʪ Í ÊÁáÊ ÊŒÿÊapple ŒÊ UÁpP áêãê Œapple appleu ÃÎ SflÊmUÊSÿ ø ÊÿÃappleH ( ÊäÊflÁŸŒÊŸ, apple U UÊappleªÁŸŒÊŸ, Êapple 5) ÁS Ÿ UÊappleªapple ÁŸïŸÁ ÁπÃÊÁŸ ˇÊáÊÊÁŸ ŒÎ ÿããapple - v. àÿáäê È ÈˇÊÊ w. ˇÊËáÊ Êÿ x. Ê Uï Ê U ÍòÊÁfl Ÿ y. ŸŸÊXU- ÉÊŸ- ÍòÊappleÁ㌠Œapple Êapple ã«èuÿÿ z. ÉÊÈfl áêêÿê Uà ÁûÊ {. ŸappleòÊÁfl Ê U (ˇÊËáÊŸappleòÊíÿÊappleÁà ). Áfl ï appleÿfl áê ÍÁà UàflÊ ÍÁà }. ÉÊŸ Œapple ÊSÿ U Á U ʪapple ÊÁQ UÊ flappleœêÿê Ë«UÊ ø ~. USà ʌÿÊapple ÁãäÊSÕÊŸapple flappleœÿê ÊÿÃapple væ. Êapple Ÿ ÿapple SflappleŒÊappleà ÁûÊ, àÿáäê ÈπÊapple Á U ø U Á UÃÊ, ÁŸŒÊŸSÕÊŸ, øãèõêapple äÿêÿ, apple UÁŸŒÊŸÊäÿÊÿ 47 äêè apple U UÊappleªSÿ íÿêappleáã Ëÿ ˇÊáÊ - fl Ê UáÊ äêè apple USÿ ÊÒÁà SflM Ê UáÊ@ ôêêàflê Ÿãà U íÿêappleáã Êäÿ appleÿ UÊappleªSÿÊSÿ Î Áà flªãã ÿê ÃÊÁŸ Ê UáÊÊÁŸ ãflapple ÁáÊÿÊÁŸ, ÿêáÿ äêè apple U UÊappleªSÿ Î Ãapple huêáÿ Áãà íÿêappleáã ÊÊSòÊapple ã È á«uàÿê ÁS Ÿ Êflapple Sÿ ª USÿ ÁSÕÁÃ Ê U fláã ÃŒÕZ S ÊÁ fl Õ Sÿ UÊappleªSÿ ï ÊÁflÃíÿÊappleÁÃÁ ÿêappleà ÁûÊ fl Ê UáÊSÿ Áflo apple áê Á Ucÿ ÊáÊ ßUÁà íÿêappleáã ŒÎC UÿÊ äêè apple U UÊappleªSÿ ÈπM appleáê äêêappleá ÁπÃÊÁŸ Ê UáÊÊÁŸ ÁflÃÈ ÊÄŸÈflÁãà - v. Íÿ -ø㜠Ê- ÊÒ -ªÈL - ÊÈ ª UÊ fl ÁfløÊ UÿãÃapple, ÿãêapple Á U Íÿ Êà Ê U ÊáÊ Ê fláã fl UÊappleª Áà UÊappleäÊŸˇÊ ÃÊ ŸappleŸ ª appleuáê ÊåÿÃapple ÿᜠã È á«uàÿê ª U ÁŸ fláã, ÃÁ U UÊappleª Áà UÊappleäÊŸˇÊ ÃÊÿÊ ÊflÊà UÊappleªSÿ flîáhu fl ÁflcÿÁà ÿõê Íÿ ï ÁãäÊŸ UÊappleªÊ fl Ê UáÊ Î Ã flã Ãapple - Á ûêêapplecáêífl UÃÊ Œapple Uà ŸÊ S Ê UNà Êapple«U ÿêäêëãfláq UÁfl UªÊàÿ Á U ÿ àflçœêapple ÁSÕ ÈÁû ŒËÁ Ê, òêapplee U, äÿêÿ vy, Êapple w ŒÊÁªA UÊappleªífl UflÎÁhUŒË ŸˇÊÿÊÁÃ Ê UÊÁŒ UÊappleª È H Êà Á U ÊÃ, flapplelÿêõ, ª USflM ªÈáÊÊäÿÊÿ, äÿêÿ w, Êapple z 34 P a g e 35 P a g e

19 w. øãœ Ê UŒ U Ÿ ÿêapple Ê U fláã Sÿ ª USÿ à U Œ fl Ê UáÊÊà UQ Ê U ôêê Á ÁSÃ, ÿãêapple Á U UQ Sÿ Î Áà Œ flm appleáê fláã ÃÕÊ ø äêè apple U UÊappleªSÿ UQapple Ÿ Ê ÍáÊ M appleáê ï ãäê ÁSà SŸÊƒflSâÿ ÎÄàflªÕ ÊÈ fl apple ø îêê ãœê ø㜠ÈäÊ ÊÈ È Uíÿ ÊÒ Ê Î UîÊÊÃ, fl UÊ UÁ Á U U, ª UÿÊÒÁŸ appleœêäÿêÿ, o Êapple vv ÿõê ø㜠ï ÁãäÊŸ UÊappleªÊ fl Ê UáÊ Î Ã flã Ãapple - ÁŸŒ Ê Sÿ» ÊÁÃ Ê UÁ U Ê ÊËÃífl U ø㜠Ê, üêî Çÿé Ê UÁà ÁªA Êãl L Áø ÿêappleá ÿõê ÊÁ Ê H» ŒËÁ Ê, òêapplee U, äÿêÿ vy, Êapple x Êá«ÈUŒÊapple ŒÊapple Ê Ê ËŸ ÊÁŒ U áêë Î ÃÊ ÿò Êà Á U ÊÃ, flapplelÿêõ, ª USflM ªÈáÊÊäÿÊÿ, äÿêÿ w, Êapple { x. ÊÒ SÃÈ UQ UÊ ÿêapple Ê U Êapple fláã Ê UÊÿÊ Áfl Ÿ UQ Êäÿ appleÿ ÊÿÃapple, ÿᜠäêè apple U UÊappleªSÿ Êfl Ÿ fláã, ÃŒÊ Òfl Ê UÊ Ê M appleáê Á UflÁà ÃÊ ÁÃ Ê UË U Êapple ÿáã, ÒUfl UÊappleª Áà UÊappleäÊ ˇÊ ÃÊ Á ÊåÿÃapple y. Î US Áà ÊäÊÈÿ ÃûflSÿ Ê U Êapple ÁSà ÿõê - ÊS UÊà ÈU fláêáãq Á ÁüÊÃÊ äêè UÊï ÊÒ ø Êÿ ßUàÿÁ H Î UîÊÊÃ, fl UÊ UÁ Á U U, ª UÿÊÒÁŸ appleœêäÿêÿ, o Êapple 14 ãÿìê - ÊŸÊapple ÈU Í Á ÈÃSÿ ÁÃQ ÊfláÿÁ ãœêapple UÕ ø㜠Sÿ Á üêë Î Ã ÿã äêè U ªÈ UÊappleSÃÈ ÊÈ Sÿ øêï ø ÊŸapple Êÿ H» ŒËÁ Ê, òêapplee U, äÿêÿ 2, ª U appleœêäÿêÿ, Êapple xv äêè apple U UÊappleªapple Ê UÊÿÊ Áfl Ÿ fláã, ÿûêãè ªÈL ª appleuáê ï ÁãäÊà ÁSà ÿõê» ŒËÁ ÊÿÊ ªÈL ï ÁãäÊ UÊappleªÊáÊÊ UÑappleπ fl Ê UáÊ Î Ã flã Ãapple - ªÈÀ ÊãòÊífl U ÊÊapple Êapple UÊ» ÊŸ üêêappleòêêáã Êapple UÊ ÿêÿ» ŒËÁ Ê, òêapplee U, äÿêÿ vy, Êapple { ÊøÊÿ ŒappleflªÈL Í È U ÊÊ ŒÊÒ Ò ÊÊapple ø ªÈÀ L Á 㜠ªÈL UÊappleÁà Êà Á U ÊÃ, flapplelÿêõ, ª USflM ªÈáÊÊäÿÊÿ, äÿêÿ w, Êapple {z z. ÊÈ ŸŸappleÁ㌠- ÍòÊ UÊappleªÿÊapple Ê U fláã ÿãêapple Á U Ê UÊÿÊ Áfl Ÿ ÍòÊappleÁ㌠ÿappleáê ÊÿÃapple ÿõê - Êá«ÈUo applec L à Êapple ŸÿŸ ÿê à apple UÊ ÿêÿ, ªÈsSÿÊ ÿ ÍòÊ Î ë Ų ŒŸ ÿê ÁûÊ ÊÈÄ ÈÁà flê USòÊË Î ÃŒapple U ÊÁãÃÁfl UÁà ÊÊapple Ê ÿ ÿêappleáªÿëh» ŒËÁ Ê, òêapplee U, äÿêÿ vy, Êapple 7 Ãapple Ê ª UÊáÊÊ SÕÊŸ ÁfløÊ UáÊ U DU ÊflÊapple Á ÁfløÊÿ Ãapple ã È á«uàÿê DU Êfl UÊappleªSÿ fláã ÃÕÊ DappleU Êflapple Ê UÊappleª ÁÃÁŸÁäÊ ßUÁà CU ÊflSÃÈ Á XU- ÊÿÈ- ÎàÿÈ ï huêò fláã à fl ÊflÊSÿÊSÿÊÁ ÁfløÊ U UáÊËÿ ÃŒÁÃÁ UQ Ê ÁŸïŸÁ ÁπÃÁSÕÁà UÁ UÊappleªflÎhUÊÒ UÊÁÿ Ê fláã - v. ªAapple Íÿ, # Êflapple ÊÒ ÿᜠSÿÊÃ, ÃÁ U äêè apple U UÊappleª ÊÿÃapple ÿõê - ªAappleapple apple Œapple ÊÒ apple apple U H Êà Ãàfl, DUÁflflapple, Í w. ÿᜠDappleU Ê DU Êflp, CU apple Ê CU Êflp Ê ª appleuáê ËÁ«Uà SÿÊÃ, ÃÁ U apple U UÊappleª Uà lãapple x. ÊÈ -ø㜠- Íÿ -ªÈL ÿᜠÁòÊ Êflapple (6 8 12) ÍàflÊ ÁòÊ apple ÊÿÈÃÊ ãã ËÁ«UÃÊ fláãã, ÃÁ U UÊappleª ÊÿÃapple y. ªAÊapple ªAapple Êp ËÁ«UÃÊÒ ÃÊÒ ÁòÊ Êflapple ÊÒ Ê fláãã, ÃŒÊ UÊappleª fláã z. ÿœê ªA Ê ª UÊ Œ ÊˇÿÃ, UàflÊ ªAapple Ê ŸËøSÕ- ÊòÊÈ UÊ ÊÊÒ fláã ÃÕÊ ø CU SÕÊŸ ÊÈ apple áêÿèq UàflÊ Œ C U fláã, ÃÁ U apple U UÊappleª Uà lãapple {. Œ Ê Êflapple ÊÒ SÿÊà ãÿìê ÃSÿÊapple Á U ÊÁŸ ŒÎÁCU flappleã, ÃÁ U äêè apple U UÊappleª ï Ê ÿãapple. Î US Áà DU- CU -Ÿfl Êflapple È ÁSÕÃÊapple ÍàflÊ ŸËøSÕ UÊ ÊÊÒ SÿÊÃ, ÃÁ U äêè apple U UÊappleª ÊÿÃapple }. ÊÁŸ UÊ ÈUp ÿᜠªÈL áêê U ÿèáã-œîácu ï ãäê UøÿÃ, ÃÁ U äêè apple U UÊappleª Uà lãapple ~. ÿᜠÊÈ DU Êflapple ÁSÕà SÿÊÃ, ªÈL muêœ Ê Êflapple ÁSÕÃÊapple ÍàflÊ DU Êfl Áà ÿáã, ÃÁ U äêè apple U UÊappleª ÊÿÃapple væ. ø apple Ê ÿᜠDU- CU -muêœ Ê ÊflÒ U ï ãäê SÕÊ ÿáã, ÃÁ U UÊappleª TÊÿÃapple vv. ÿᜠCU ÊflSÕªÈL U Á U ÊÒ Sÿ ŒÎÁCU SÿÊÃ, ÃÁ U UÊappleª ï Êfl ÿãapple Î UŒ ÿflÿ ÊÃ, Î. ~{, o Êapple - x vw. ªÈL UÊ ÊÊÒ ÁSÕÃÊÒ ÈäÊSÿÊapple Á U ÍÿŞÿ ŒÎÁCU SÿÊÃ, ÃÁ U UÊappleª fláã v ÊÍ U apple U ËÁ«Uà ÿêapple Uà ÊÃÈ U ÊÊãà ŸÿÁà UÁfláÊÊ ŒÎCUÊapple ËflªÎ Uapple ø㜠ÈL H Ê UÊfl Ë, ÀÿÊáÊfl Ê, äÿêÿ 26 o Êapple 55 vx. ÊÁŸ- Íÿ - ÊÈ p Ãapple Êflapple SÿÊÃ, ÃÁ U UÊappleª fláã ÿõê - ãœê ÊÈ SÕÊ apple U H Êà Ãàfl, DUÁflflapple, Í ÃŒÁÃÁ UQ UÊappleª ï ÁãäÊŸ ª U- Êfl- ÊÈ Ê ÊÈ ÿêappleªsÿ ÁfløÊ U Î àflê ÿêappleªsÿ Ê ÊflÁäÊ ôêêãè ÊÄÿÃapple ÁŸïŸÁ ÁπÃŒ ÊÊfläÊÊÒ UÊappleªSÿÊSÿ ï ÊflŸÊ ÈπÃÿÊ ŒÎ ÿãapplev. UÊÁ ʪà ÊÈ Sÿ Œ ÊÊÿÊ UÊappleª ÁflÃÈ UÁà w. # SÕ ÊÈ Sÿ Œ ÊÊÿÊ UÊappleª ï Ê ÿãapple x. ŸËøÊ ÊSÕ Íÿ Œ ÊÊÿÊ Á UÊappleªSÿÊSÿ ï ÊflŸÊ fláã y. DUSÕ Íÿ Œ ÊÊÿÊ Á UÊappleªSÿÊSÿ ï ÊflŸÊ fláã z. Ê UÊÁ ʪà UÊ UÊÒŒ ÊÊÿÊ Á UÊappleª ÊÿÃapple {. ªAªÃ apple ÃÊÒŒ ÊÊÿÊ Sÿ UÊappleªSÿ Uà ÁûÊ fláã. Ê Œ CU apple ÃÈ ÁSÕÃÊÒ Áà UÊappleª ÊÿÃapple }. UÊ ÈUŒ ÊÊÿÊ DU- CU -muêœ Ê ÊflSÕ Ê ÿèq Sÿ ÊÈ Sÿ Œ ÊÊ- ã㜠ÊÊÿÊ ÁflÃÈ ÊÄŸÊappleÁà ~. apple ÃÊÒ ÁmUÃËÿ- CU -muêœ Ê ÊflSÕ ª ª USÿ Œ ÊÊ- ãã Œ ÊÊÿÊ flê Sÿ ï ÊflŸÊ fláã væ. CU -muêœ Ê ÊflSÕ Ê ÿèã UÊ UÊÒŒ ÊÊÿÊ ãã Œ ÊÊÿÊ flê ÿêappleª ÊÿÃapple 36 P a g e 37 P a g e

20 fl Ê UáÊ äêè apple U UÊappleªSÿ ÁŸáÊ ÿ fl Ê ÊfläÊapplep ôêêÿêœÿãã U ÃSÿ ÁŸflÊ UáÊÊÕZ Î Ã Î àÿ ÿ% Á U ÊÊappleäÊŸËÿÊ ßUÁà UÊappleªSÿÊapple øê U ÁŸflÊ UáÊ@ UÊappleªSÿÊapple øê UÊÿ ÊäÊÈÁŸ ÿèªêò Ufl huãÿ ( Êapple ÒÕË- UÊappleïÿÊ ÒÕË- ÊÿÈflapple ŒÊÁŒ huãÿ ) Áfl Á ÃÊ Áãà òê äÿêã ÿ ÿã íÿêappleáã ÊÊSòÊ ŒÊÁ Ÿ ÕÿÁà ÿã íÿêappleáã ËÿÊapple øê UÊÿ ãÿapple Ê ÁŸŒÊŸÊŸÊ ÁŸ appleäê ÁSà íÿêappleáã ÊÊSòÊ fl ŒÊÁ Ÿ Áà ʌÿÁà U øê UüÊÎ π ÊÿÊ íÿêappleáã ËÿÊapple øê UÊ ÊäÿÊÁà üêappleáÿê ʪ UÁãà ÊäÿÊÁà Êapple øê U È ÃãòÊ- ãòê-ÿãòê- UàŸ Êäÿ appleÿ Î Ã íÿêappleáã ËÿÊapple øê U UÊappleªÁŸflÊ UáÊÒ àÿˇêá h ÁSà 1. äêè apple U UÊappleªSÿ Î Ãapple Íÿ -ø㜠-ªÈL - ÊÈ p ãòêêáêê UáÊËÿ 2. flòl UÊ ÊÊ ŸÈ Ê U Èc UʪSÿ ÈQ Ê U%Sÿ fl Sÿ flê S appleflÿëÿ स क तक य स दय म क टश द - स दय म अलङ क र, श द थ त वत क यम, कमन यत, मध रग फनम सद न दझ 115 श धस र - स दय खल स कम य नव चन य त वम ब त रकस दय वधम स क तक य ष तपद मद प रल यत नतर म त म व स दय सर ण क श यत म अय क न वषय प म इह व यत सह यक थ - चरकस हत, ड. न द प ठ, च ख ब स रभ रत क शन, व र णस, 2013 फलद पक, ग प श क म र ओझ, म त ल लबन रस द स, द ल, 2010 ज तकप रज त, ग प श क म र ओझ, म त ल लबन रस द स, द ल, 2010 झ, ड. च कश र, भ रत य य तष क व नक वव चन, दरभ ग व. व., दरभ ग, 1997 स दय च म दय त, आन दजनक भव त यथ व ल क स दर ब ल, व, व व जन आन दत भव त तथ व स ल लत श दम अथ च प व म दत ज यत त स दय श द थ गत क य ढ सत परम न द जनय त स दय न म च दजनक श द थ गत धम इह वव त ऽ त स क तक य स दय य करम व त अथव स दय म व क यज व त भ तम त तथ च व मन च य ण स दय मलङ क र अलङ क र क य य परमम य वषय अतएव त व चकश य न म एव अलङ क रश म त,अलङ क र य मह वषय व न क यश य सकल व न त व त ह त न भव त य शय एत न इदम व य त यत स प ण क यजगद व स दय मय भव त तथ प वश षस दय य थल न कयत म चच भ त त स क तस ह य च मव च च क तष भ य भ य वल णस दय श यत मह क व क लद स श दगतमथ गत च स दय दश य त तथ ह स ऽहम ज मश न म फल दयकम ण म आसम त श न म न करथव म न म यथ व धह त न न यथ क म च त थ न म रघ ण म वय व य तन व वभव ऽ प सन त ण कण म ग य च पल य च दत अ ष य तपद न स ल लत म ल थत य एक क पदम क कव य य थ तप दय त, रघ व श य र ग णर शर त न हत क त, आच र, न त, न त वग ण इ य त श षण न व य भव त त चम क र सव स दय रन भ यत सव मदम क भ य स दय वध य त 115 य करण वभ ग य,ज.एन.ब.आदश स क तमह व लय,लगम,दरभ ग,( बह र) रघ व श -1, P a g e 39 P a g e

21 र मम मथशर ण त डत द सह न दय नश चर 117 ग धवद धरच दन त ज वत श वस त जग म स अ त डक य वधवण न ऽ प ग र सङ ग वन कव क शल स दय म व यथ -क मद व य न ब ण न दय व न यक च दन लङ क त यवस त ग छ त तथ व र म य न ब ण न व त डक नग त धर प ण च दन न ल यमल क गतवत त अ यमल कगमनस श द ण वषय ऽ प प त मलनस श मध रवण न सम प थ य कम य नव चन य स दय समवत रत क वन सस वम द य नद म ख भ स ल नय त वव त नन व त 118 अम शर भ तमय सर व वत व त जल व ह न अ सम वण न म त मन मक य मह म य य वल ण वण न प ठ व त यत यत क व स त सम प यत व नद स गरस गम अस म य सम य जल भ श प व वम तक थ छ रक लपय त जलम व पत त यमत व स दय स वदध त अ ज न य श तत द शरथ रथ 119 यय वन थल प यन प पत स रभ रभ य क न रघ ण ह परम क पर तप अपव द इव सग य वत यत म र लवण स रदमन य र म श नम दशत यत ह रघ व श य य क सद य श न पर त कत समथ भव त यथ य करण अपव द स म उ सग स ब धत स द शर थ श न व ज र मच य आश व द य नभ य सन स ग धतवन य श भ प यन श वजय य लवण स रर जध न त थत अ श ब धन य श य पम उ सग पव दब यब धकभ व व प त त त रघ व श य न मत लपर म ऽ द श त द शरथ रथ, स रभ रभ र य यमक लङ क र त क वन स दय स क त वल यत इ थम व स क तस ह य च नक लत अ व धपय त स दय दश न क त वल यत भवभ त-म घ-भ र व-ब णभ -ग वध न- हष - व प त-ग क लन थ-व ण द भ त न क य न स दय य आकर व प ण वलस त वगतशत द थ मह क व-क वश खरबदर न थझ मह न भ व न च रक य थ र ध प रणयमह क य-ग ण रच रतच प -क यक ल लन भ तय स दय मय स त त य क तपय य द हरण न य य त 117 रघ व श 11, रघ व श 13, रघ व श 15,7-8 अन जक य म म द त यध दलम 120 उष भ भर र सम स य तम मलम इह भ तवण न क व स य स र थम अन रजक प ण, य म मव प ण उष समयस भ र प ण, तम मल प ण वण य त, य न पक लङ क र य म ल त त भव त अ उष क लक य रजक र व लन प ण व ण म त अन स छट च कमन यत म तश यत कर त 121 जच भव च रण ब जय न ह य यमन मध य रमत स कथ वत भ मभव ब नध तरण मन ज पसद मत ग तस धकय सह स धकय भवत मरण नन य तन त शमन ऽ तमन नतम त-सम त-भट तमह बह स मन त मध स दन म धव क ण हर जगद ब ध-स तरण कपर क ण क क शव द नतर म य म यक-क य वध नपर पश प लग ह नवन तहर मध र धरप लव-व ण धर व य ल क हत य क त वतर म तर त मम मण वसर अ द भ ल-छ द स यथ व श दस दय तथ व भ भ व व हस दय मन भ श हर त क लयफणवत बकसमवत,क त व धम हनश ल प त बरश ल ग ज म ल, न तनन रदन ल व द वनव स क ज नल स, प र तग प त ण ण धरध र ह रमह र, भवत ग तम म क ण अ चत पद छ द स स ल लतपदब ध स दय तशय त त भ भ वन त व चम क त प ण त त त 122 क ज ऽ लग ज नवस तम क वध तम क द यत थ म कम नब ज लर शम त म ल ध प र च तय म अ न स-यमक श द लङ क र वल ण स दय क शयत म क म दय त,उ क स क इ यथ भ द द प द व य मकम श ङ ग रस प षत भ भ व व न व लस ततर म 120 र ध प रणयमह क यम -1, क यक ल लन प.-74, क यक ल लन -प P a g e 41 P a g e

22 दश न यम त ल म र च रतग क य ण त म.म.ब लक ण म य क प मत व स दय वल सत म ध सम -सम तक ण तर वत त रसभ ण ण च ण प मल कल ण ल ण णतल वल ण कव र क भ य ल खनन म क पलवण अक णल चन बह भ ण वल ण ऽ व ण त ऽ त स यद कद प डत न म ध व प त म, य वद भ ण कर त म, प मद श य ङ गलव क पवण इ य द कमन य वण नम त प. ज वन थ झ शम ण क य ष स दय श यत तथ ह- य य व ज व स य, स स त न ल म व त 123 स व व य य ज द गङ ग, वग य व स च दरभङ ग नगय व वत व प गङ ग वह त अ कव क पन अ तस दय त त दरभङ ग य वग वस धन ष लङ क र य ऽ त दरभङ ग य स य ज व,स स त तय, ल म व त च व गङ ग एन वग मन त, अत ऽ व वत प ण व स क तवत वग ज व ग,स य ब ध,स त न द वव,ल म व न व ण थत स त 124 क द नम फ लन च ह यम दल सम म क थ यम नण त य- थरत क म सक रण आय त यद र म व द व! श भब, द ह स म तम श च क त द ह नम व तत द ह अ य श द थ स दय सव जनस व वल ण तभ त ह स भ त न बक,क क म य श प न तत,व य कम त अ द ह छ द स श द थ चम क त यङ यर त वल ण स दय क शयत इ थ स क तस ह य स दय व षण सव स य शव स दर त यत इ यल प ल वत न स दभ थस च - रघ व शमह क यम - ल म प नच य, क णद स-अक दम, व र णस, थमस करण क म र त प दयम, ज वनन थ झ शम, Mithila Institute of Post-Graduate Studies and Research in Sanskrit Learning, 2010 क यक ल लन, क वश खरबदर न थझ, Mithila Institute of Post-Graduate Studies and Research in Sanskrit Learning, 2010 प ०व ०क ण, स क तक यश य इ तह स, अन व दक- इ च,म त ल लबन रस द स,प ण, 2011 अ व सव क य वर ध मक हडत ल भव त त स ग क वव -यत सव कम च र भ क द न दक य यम, एक भ य त ण भ व यण करण यम, यत ह भवत म य य थर करण य करणम र म र मकरण क लप त प ण गतव न त इ य व क त थ न सह अ क त थ र मच वषयक सह व फ रत यत ह व नर य य क द न दक म क त! यत ह स धनस हत र मच सम गत ऽ त व य थ य व ध य द ग ण भ त यङ यक य वम स त वत म नशत द स क तक यरचन वध म न त ड.र मज ठ क र, ड.क ण न द झ, ड.श शन थ झ भ तय मह त कवय क यरचन य स ल न प र क त वलस त एष क य स दय नत त र जत उद हरण प ण ड.श शन थ झ मह शय य क य त यत 123 क म र त प दयम 124 क यलहर -प P a g e 43 P a g e

23 क टश द- उप नषद, क त, म य, श दब, अ व म ख उप नषद म क त च तन ह रओम शरण म ल श धस र- उप नषद म न- व न- आ य म य अन क वषय उपल ध ह त ह य प तप दन उप नषद क तप वषय ह तथ प स -क रणभ त क त क भ थ न- थ न पर द दश न ह त ह क छ उप नषद म क श म य क ह क त कह गय ह एव क छ म क क रणभ त म नत ह य स य द श त ह त त श ध प म क छ म ख उप नषद क स दभ म क त- व प पर वच र करन ल यभ त ह ग उपसग प व क क ध त स न यय करन पर क त पद न प न ह त ह स ङ य म क त क ग ण मक कहकर इस स महद द त ईस त व क उ प क म स स य क म द श त ह अत: क त क स य स वश ष स ब त ह लय व थ म य त व क त म ह अ तभ त ह त ह ईश, कठ,, त तर उप नषद म क त क इस प क हण ह अत: इ ह त य पर यह श ध प क त ह, ईश, कठ,, त तर उप नषद जनपर श ङ कर भ य उपल ध ह पर आध रत ह ग ई र क स य ग स क त म च त य क स च र ह त ह ज स क उ प और लय म ह त भ त ह प ह जस क त क चच यह क ज य ग वह वन, व, ऋत, पव त आ द स अ भ हत क त स भ न ह 1. उप नषद क स म य प रचय उप नषद श द उप और न उपसग प व क सद ध त स वप यय स न प न ह त ह जसक अथ ह श य क ग क सम प रह य न क क लय ब ठन शङ कर च य न सद स वशरण, ग त और अवस दन अथ लय ह सद ध त व शरणग य वस दन थ य प नप व य व ययय त य पम प नष द त य: सभ उप नषद क तप वषय ह, अत: उ त न अथ म स यह ह न अथ ह लय ज न अ धक उपय ह ह न अथ लय ज न पर य प ह ग उप स म य न य न स द त न त यय स उप नषद जसम ईश, क न, कठ,, म डक, म ड य, त र य, ऐतर य, ब हद र यक एव छ द य पर श ङ कर भ य अ य त स ह एव वषय क स इनक अ यतम थ न ह 2. क त क स म य प रचय उप नषद क तप वषय य प ह तथ प अन क थ न पर क त क दश न ह त ह जसक स नम ण म अ यतम भ मक ह त तर प नषद म क त क म य बतल त ह य क श क प म व ण त कय गय ह म य त क त व त म यन त मह र: स ङ य दश न क अन स र क त स व, रजस, तमस क स य व थ ह ध न स वरज तमस स य व थ 125 इसक अ त र न न स दभ क त क व प क तत करत ह कर त त क त: 126 करण त क त: सवधम क व स क त: न वक तर वक तर य म दन प : क रणम व स न क य म यथ : अन प न व द प दक व च 127 कष ण ध यत थ यत अ खल म त ध नम 128 य प क रणम 129 ग ण न स वरज तमस मङ ग ङ गभ वगमन श षग ह त: 130 जब स वग ण, रज ग ण व तम ग ण सम न म म मलकर एक सम ह बन त ह तब उस अव थ क क त य म ल क त कह ज त ह क त म प ष क स य ग स च तनत आत ह तदन तर क त स महद द क उ प न न क र ह त ह क त म ह तत ऽह क र त म द गण ष डशक: त म द प ष डशक त प च य: प चभ त न 131 इस क र यह द ख ज त ह क स क उ प क म ल क रण क त ह यह स जस म ल क रण क त स उ प न ह ई ह एव लयक ल म कछ ए क अङ ग- यङ ग क सम न उस अ य क त म ल न ह ज त ह 3. त तर प नषद म क त च तन श व मत क तप दन करन स यह उप नषद अ य उप नषद म अ यतम ह यह शव क ह प म त त कय गय ह त तर प नषद म जह तक क त च तन क ह त यह क त क न मश: उ ल ख करत ह य उस परम र क श क प म म यत द गय ह उप नषद व य न स र इस स प ण स स र क स जन परम म क त क सहय ग स करत ह एव यह उस म य न म स अ भ हत कय गय ह 125 स ङ यत वक म द - ३ 126 वह - ३ 127 म ठरव - ३ 128 म ठरव - १५ 129 म ठरव - २ 130 य द पक - २ 131 स ङ यक रक - २२ 44 P a g e 45 P a g e

24 म य त क त व म यन त मह रम त य वयवभ त त य सव मद जगत 132 शङ कर च य न इस म य क सत असत आ द स वल ण अ नव चन य कह ह जसक श यव दय क श यव द स अ य त स य व ह स न यस न य भय मक न भ न य भ न य भय मक न सङ ग यनङ ग य भय मक न मह त नव चन य प 133 इस म य क अ न भ कह ज त ह अ न त सदसद य म नव चन य ग ण मक न वर ध भ व प य क च द त वद यमहम इ य न भव त द व मश वग ण न ग ढ म इ य द त 134 इस अ न क भ द श य ह आवरण श म त क क आग पद ड लकर स चद न द व प क ढक ल त ह व प श स प ण ड क नम ण करत ह व पश लङ ग द ड त जग स ज त 135 इस क र क त अथ त म य क जगत नम ण म व श भ मक ह एक अ य म म क त व ज व क स ब ध म वच र कय गय ह एव क त क अज व ज व क अज कह गय ह जसम स स रक ज व क क त क भ एव ग पद श क आचरण करन व ल ज व क अ व धक र द र ह न पर उसक र क त क य ग द श त कय गय ह यह क त एक सम न आक र व ल बह त स ज उ प न करन व ल ल हत-श ल-क ण त ज, अप और अ न प ह अज म क ल हतश लक ण ब : ज : स जम न स प : अज क ज षम ण ऽन श त जह य न भ भ ग मज ऽ य: कठ प नषद म क त च तन न चक त व यम क स व द प म परम म क रह यमय त व क उपय ग व वशद वण न करन व ल कठ प नषद क णयज व द क कठ श ख क अ तग त ह यह पर क त स स ब धत मह वप ण वव चन ह त ह यह अ य (म ल क त ) क इ य, उनक वषय, मन, ब, आ म स पर बतल य गय ह इ य य: पर थ अथ य पर मन: मनस त पर ब ब र म मह न पर: 137 इस म म आ म क ब, मन इ य व उनक वषय स पर बतल य गय ह शङ कर च य न स र अ य थम ज त ह र यगभ त व ब ध ब ध मक मह न म ब : पर इ य यत 138 अ म म क त स स ब ह, जसम क त क उपय त व स भ स म कह गय ह - महत: परम य म य त प ष: पर: प ष न पर क च स क स पर ग त: 139 प ष स त पय परम म य स ह वह प ष त क त स भ पर ह एव वह पर क व उ क ग त ह प ष स पर क ई त व नह ह, अ य भ नह इस सङ ग म शङ कर च य इस अ य क त क स प ण जगत क ब जभ त कहत ह य वट क अ तस म रहन क व ल वटव क श क सम न परम म म ओत तभ व स आ त बतल त ह महत ऽ प पर स मतर यग मभ त सव मह र च अवय सव य जगत ब जभ तम अ य क तन म पसत व सव क य क रणश सम ह र पम अ य य क त क श दन मव य परम म य त तभ व न सम त वटक णक य मव वटव श : 140 इसक अ त र क त क अप स प ण क रण क क रण परम म स मतर एव मह न ह, इस लय वह सब म प रत ह न स प ष कह ज त ह त म द य पर: स मतर: सव क रणक रण व यग म व च मह अत एव प ष: सव प रण त 141 उपय क त वण न क अ त र त य अ य य क त त य व ल म भ क तवण न स यत क स थ ह द श त ह क वल उ रण द न ह पय ह ग य क अथ य: एक सम न ह ह इ य य: पर मन मनस: स वम मम स व द ध मह न म महत ऽ य म मम 142 यह स व श द ब क तक ह अ य स प ष क पर बतल न व ल अ म म ह अ य पर: प ष य पक ऽ लङ ग एव च य व म यत ज त रम त व च ग छ त 143 सव य पक ह न स परम म सभ णय क दय म थत ह अङ ग म प ष ऽ तर म सद जन न दय स न व : 144 क त वह परम म क थ त क अन भव नह कर प त जसक एकम क रण म य क ब धन ह जसम क त ह ह त भ त ह एष सव ष भ त ष ग ढ म न क शत यत व यय ब द य स मय स मद श भ: त तर प नषद ४/१० 133 वव कच ड म ण - १११ 134 व द तस र - ७ 135 व द तस र - १० 136 त तर प नषद ४/५ 137 कठ प नषद १/३/१० 138 कठ प नषद १/३/१० पर श ङ करभ य 139 कठ प नषद १/३/११ 140 कठ प नषद १/३/११ पर श ङ करभ य 141 कठ प नषद १/३/११ पर श ङ करभ य 142 कठ प नषद २/३/७ 143 कठ प नषद २/३/८ 144 कठ प नषद २/३/१७ 145 कठ प नषद १/३/१२ 46 P a g e 47 P a g e

25 त तर प नषद म क त क ह म य कह गय ह प ह क कठ प नषद क अन स र क त अ य त स म त व ह, जगत क ब जभ त क रण ह, सम त जगत क म ह क ह त ह जसस सम त ज व सम द य आक ष त एव म हत ह कर इसक वश भ त ह ज त ह अत: इस क त क ओर स मन क हट ल न ह स धक ज व म क म य क य ह जसस क त स भ स मतर त व परम म क स भव ह सक 5. प नषद म क त च तन प नषद अथव व द क प ल द श ख य ण भ ग क अ तग त ह प पल द ऋ ष र स क श आ द छ: ऋ षय क छ: क मश: उ र द न क क रण प नषद न म ह न क स थ क व ह इस उप नषद म कब ध ऋ ष र सम त चर चर ज व क उ प क क रण प थम प छ ज न पर उ र म प पल द ऋ ष र र य और ण क कथन कय गय ह जसम र य अ य क त क त क न म ह एव ण आ म क तत करत ह र य और ण क स य ग क ह यह जगत प रण म ह कब ध र प छ गय थम ह अथ कब ध क य यन उप य प छ भगवन क त ह व इम : ज : ज य त इ त 146 अथ त भगवन जसस य स प ण चर चर ज व न न प म उ प न ह त ह ज इनक स न त परम क रण ह, वह क न ह इसक उ र म यह त ह त म स ह व च ज क म व ज प त: स तप ऽत यत स तप त व स मथ नम प दयत र य च ण च य त म बह ध ज : क र यत इ त 147 इस म म ज सबक ज वन द न करन व ल ज सम ज वन श ह उस ण न म दय गय ह इस ज वन श स ह क त क थ ल व प म सम त पद थ म ज वन, थ त और यथ य य स म ज य आत ह एव थ ल भ त सम द य क न म र य रख गय ह, ज ण प श स अन णत ह कर क य म ह त ह ण च तन ह, र य श और आक त ह ण और र य क स य ग स ह स क सम त क य स प न ह त ह ण क बन र य अ त वह न ह एव र य क बन ण न य जन ह इस क र र य व ण म क त व प ष क सम न पङ ग -अ ध स ब ध ह प ष य दश न थ क व य थ तथ ध न य पङ व धवद भय र प स य ग त क त: सग : 148 क उ र र यह प ह क हर यगभ न मक ज प त न अपन तप क भ व स क त व प ष क उ प न कय जनक स य ग स सम त स य क चलन य ह इसक अन तर स य और च म क त र र य व ण द न क व प क द श त कय गय ह 146 प नषद १/३ 147 प नषद १/४ 148 स ङ यक रक - २१ अथ द य उदय य च दश वश त त न य न ण न र मष स नध य ण य त च यद द च यदध यद व यद तर दश य सव क शय त त न सव न ण न र मष स नध स एष व नर व प: ण ऽ न दयत 149 इसक अ त र त त य म आ ल यन म न र ण स स ब धत ह छ: प छ गय ह जह ण क वव चन य ह यह क वल क त वव चन ह अभ ह उपय वव चन स प ह क र य क प म यह उप नषद क त क वव चत करत ह जसम क त क सभ ग ण-धम क सम व श ह यह स क परम ध र प स क पत ह जसम प ष अथ त ण क सहय ग अ प त ह 6. ईश व य प नषद म क त च तन ईश व य प नषद श लयज व द य क वस हत क च ल सव अ य य ह इसम भगवद त व प नक ड क न पण कय गय ह शङ कर च य र प तय तप दत ह क इसक म क व नय ग कम म नह ह ईश व य म य दय म : कम व व नय : त ष मकम श ष य मन य थ य क शक व त 150 यह थम म प त: तत करत ह ॐ ईश व य मद सव य क च जग य जगत त न य नभ ज थ म ग ध: क य व नम 151 यह पर व अथ त द वत न एव अ व अथ त कम इन द न क एक स थ ज नन क आव यकत पर बल दय गय ह उप नषद क अन स र व और अ व क एक स थ ज नन क उपर त ह अ व स म य क प र करक व स अम त व अथ त व त वक आन द क स भव ह व च व च य तद व द भय सह अ व य म य त व व य म तम त 152 ईश व य प नषद म अ य क त क अस भ त न म स व ण त कय गय ह एव क य क स भ त कह गय ह एव द न क उप सन ओ क न द क गय ह अध न य क त य क त प सनय : सम चच षय य क न द यत 153 उप नषद क श द म अ ध तम: वश त य ऽस भ तम प सत तत भ य इव त तम य उ स भ य रत : स भवन उ प न ह न क न म स भ त ह, वह जस क य क धम ह उस स भ त कहत ह यह अस भ त ह अ य क त क त ह 149 प नषद १/६,७ 150 ईश व य प नषद स ब ध भ य (श ङ कर भ य) 151 ईश व य प नषद - १ 152 ईश व य प नषद - ११ 153 ईश व य प नषद १२ स प व श ङ करभ य 48 P a g e 49 P a g e

26 स भवन स भ त: स य य क य य स स भ त:, त य अ य अस भ त: क त: क रणम व अ य क त य 154 क य क उप सन स अ णम, म हम, ग रम, ल घम,, क य, व श व, ईश व आ द ऐ य प फल बत य गय ह तथ अ य क त क त क उप सन क अ य ह फल बतल य गय ह अ यद व ह : स भव द यद ह रस भव त इ त श म ध र ण य न त चच र 155 क त क उप सन क वषय म प व म म बतल य गय ह क ज अस भ त न म व ल क त क रण अथ त अ न मक अ व क ज क क मन और कम क ब ज ह ज ल ग उप सन करत ह व उसक अन प ह अ न प घ र अ धक र म व श करत ह एव अ णम द ऐ य क करन व ल क य क उप सन करन व ल त उसस भ अ धक गहन अ धक र म व श करत ह अब उठत ह क उप सन य य क त ह य क य य क द न क ह उप सन ओ क न द क ज रह ह इसक सम ध न थ स भ त और अस भ त क स थ ज नन अथ त कम और न म सम वय क उपद श ह त ह स भ त च वन श च य त द भय सह वन श न म य त व स भ य म तम त 156 इस म म अस भ त क ह स भ त कह गय ह स भ त च वन श च य वण ल प न नद श य: क तलयफल यन र ध त 157 इस क र उपय वव चन स प ह क ईश व य प नषद म अ य क त क त क ह अस भ त न म स अ भ हत करत ह य व ण त कय गय ह एव अम त व क ह त अस भ त व स भ त द न क सम चय क थ मकत द गय ह उपय ववरण स प ह क त र द उप नषद म क त वश तम प म द श त ह एव क त क क श म य न म स अ भ हत करत ह य उसक सभ ग ण धम क वव चन ह उस क त क र य न म स भ अ भ हत कय गय ह इस क र क छ म ख उप नषद म क त च तन पर वच र कय गय स दभ थ स च स त त - ईश द न उप नषद (श ङ कर भ य थ ) : ग त स ग रखप र, २००९ ई. ईश द न उप नषद : ग त स ग रखप र, २००६ ई. 154 ईश व य प नषद १२ पर श ङ करभ य 155 ईश व य प नषद १३ 156 ईश व य प नषद १४ 157 ईश व य प नषद १४ पर श करभ य कठ प नषद : श स र द व, च ख ब व भवन, व र णस, २००७ छ द य प नषद (स न व द श ङ कर भ य स हत) : ग त स, ग रखप र, २०१० ब हद र यक प नषद (स न व द श ङ कर भ य स हत): ग त स, ग रखप र, २०११ म डक प नषद : क ब ज जय ल ल, व न ध क शन, द ल, २००५ वव कच ड म ण (शङ कर च य ) : म नल ल, ग त स ग रखप र, २०१० व द तस र (सद न द) : प ठ र मशरण, च ख ब व भवन, व र णस, २००४ व द तस र (सद न द) : व त य स तन र यण, स दश न क शन,इल ह ब द, २००० व द तस र (सद न द) : म आ स द, अ यवट क शन, इल ह ब द, २००७ व द तस र (सद न द) : श र क श, प रमल प लक श स, द ल, २००४ स य क रक (ई र क ण) : प ठ, क णम ण, च ख ब स रभ रत क शन,व र णस, २००६ स य क रक (ई र क ण) : ग ड, व ल स द, च ख ब व भवन, व र णस, २००४ त यक त - उप य य, बलद व, भ रत य दश न, श रद म दर, व र णस, २००१ ग र ल, व च प त, भ रत य दश न, ल कभ रत क शन, इल ह ब द, १९६६ झ, र म न थ, स य दश न, व न ध क शन, द ल २००८ व द, क पलद व, अथ व न और य करण दश न, व व लय क शन, व र णस, २००८ व द, क पलद व, भ ष व न एव भ ष श, व व लय क शन, व र णस, २००८ भ ड र, ड. आर., भ रत य द श नक च तन, अ खल भ रत य दश न प रषद, द ल प ठ, र मशरण शम,च धर, भ रत य दश न, आल चन एव अन श लन, म त ल ल बन रस द स, द ल, १९९६ स क य यन, र ह ल, दश न द दश न, कत बमहल, इल ह ब द, २००९ स ह, एच. प., भ रत य दश न क पर ख, म त ल ल बन रस द स, द ल, २००९ Kumar, Shashi Prabha(Editor), Relevance of Indian Philosophy in Modern Context, Naag publisher, Delhi-1993 Svami Jitatmananda, Modern Physics and Vedanta, Bharatiya Vidya Bhavan, Mumbai, P a g e 51 P a g e

27 व म कर म यण म बह आय म ब धन व न क टश द - व न, स यश, अथ स धन, स धन प त प ड य 158 श धस र - आ दक व ण त व म कर म यण म व न क त व बह त यत म ह त ह इसम व न क सभ क स ग प ग एव वशद वण न ह हम र ऋ ष-मह ष सभ परम व नक थ इस त य क कट करन ह त त श धप क य जन ह izcu/kfokku,d lkozhkksfed kcn gs vksj mldk {ks= vr;ur folr`r gsa bldh mi;ksfxrk fdlh O;olk; fo"sk'k rd gh lhfer ugha vfirq lelr ekuoh; {ks=ksa ;Fkk /kfezd lkekftd vkffkzd vksj laxbuksa gsrq vko ;d gsa ^^izcu/k fokku lkozhkksfed fokku gs tks okf.kt;] m ksx] jktuhfr] /kze] ;q) ;k tudy;k.k lhkh ij leku :i ls ykxw gksrk gsa^^ (Hainory Feyal- General and Industrial Management, P-28) tgk Hkh ekuoh; thou dk vflrro gs] ogka y{; dh izkfir ds fy, ekuo lewg ds la;qdr iz;ruksa,oa lg;ksx dh vko यdrk gs ogk izcu/k dh Hkh vko यdrk gsa (F.W.Tailor-shop Management, 1903) blds vurxzr vuqlu/kku vksj vuos k.k]ekax vksj mriknu dk lecu/k] olrq fodkl] fmtkbu] Je kfdr dk iwokzuqeku] p;u] HkrhZ] fu;qfdr] dk;zhkkj dk lksaik tkuk] izfश{k.k] inksuufr] lsok] ikfjjfed] Je dy;k.k] forrh; izcu/ku] lansश okgu vfhkys[k O;oLFkk rfkk dk;kzy;ksa ds fu;kstu,oa fu;a=.k] Hkou] la;u=] eशhuksa,oa lkefxz;ksa ds mfpr j[k j[kko tsls egroiw.kz fcunqvksa ds lekosfशr fd;k x;k gsa oskkfud n`f V ls ifjokgu Hkh izcu/ku dk vr;ur egroiw.kz vax gs ftlds vurxzr eky dk laos Vu (Packing) djuk] laxzgky; dh O;oLFkk djuk,oa ifjogu ds lk/kuksa tsls lm+d] jsy] ok;q vkfn dks lfeefyr djrs gsaa jkek;.kdkyhu ;qx esa _f k eqfux.k rhfkzlfkkuksa esa laxfbr gksdj Ik;ZVu fd;k djrs Fks rrdkyhu jktkx.k fo o fot; djus gsrq Fkk fqj vkeu=.k feyus ij,d jkt; ls nwljs jkt; dh ;k=k djrs FksA v oes/k ;K esa jktk nशjfk us nwj&nwj ls fe=ksa lacfu/k;ksa vksj _f k eqfu;ksa dks fuefu=r fd;k FkkA osfnd lfgr;] jkek;.k] egkhkkjr vkfn ds le;d~ vuqशhyu ls gesa Kkr gksrk gs fd vk;ztu dezfu B Fks vksj ;ksx;rk dks volj iznku djus ds fy,,oa mudh Jeशhy dez.;rk dks izksrlkgu nsus gsrq gh vkjeo;olfkk dh vk/kkjfशyk j[kh xbz FkhA mruk gh ugha] buesa o`)ksa dk leeku] ijlij es=h],d usrk ds usr`ro esa dk;z djuk] izse] kkfur] lurks k,oa lsokhkko ls cyiwozd tufgr esa dkz; fd, tkus dk Hkh fo/kku gsa 1 jkek;.k&dkyhu O;oLFkk esa vf/kdkj ds :Ik esa ^iq: kkfkz^ vksj drzo;ksa ds :Ik esa ^_.k^ dh O;oLFkk dh xbz FkhA vk;z vius izcy 158 एस.ज. प. ज. आई, लखनउ iq: kkfkz vksj drzo;ksa ds :Ik esa ^_.k dh O;oLFkk dh xbz FkhA vk;z vius izcy iq: kkfkz ds dkj.k nso dks Hkh nckus esa lefkz FksA 2 Jhjke lqxzho dks iq: kkfkzijd fgrksnsश nsrs gq, dgrs gsa fd lqxzho tks /kez] vfkz] dke ds fy, le; dk fohkktu djds lnk mfpr le; ij mudk lsou djrk gs]ogh Js B jktk gsa blds foijhr tks /kez vfkz dk R;kx djds dsoy dke dk gh lsou djrk gs] og o`{k dh vxyh kk[kk ij lks;s gq, euq ; ds leku gs] fxjus ij gh mldh vk [k [kqyrh gsa bruk gh ugha Jhjke Hkjr th ls iwnrs gsa fd D;k rqe le; dk mfpr fohkktu djds /kez] vfkz] vksj dke iq: kkfkksza dk ;ksx; le; ij lsou djrs gksa 3 vks ksfxd izcu/ku lecu/kh n{krk & v;ks/;kiqjh esa fuokl djus okys lhkh iq: k /kekzrek] cgqjqr] fuzykshkh] lr;oknh] vius /ku ls lurq V jgus okys] la;eh rfkk khy vksj lnkpkj dh n`f V ls egf kz;ksa dh Hkkafr foशq) FksA 4 ml ;qx esa vkffkzd nfjnzrk ls cpus ds fy, mfpr lk/kuksa ds }kjk /ku dekus dk izko/kku FkkA Jhjke y{e.k dks vfkz dk Hkko crkrs gq, dgrs gsa fd vfkk euq ; ftl vfkz dk leiknu djus ds fy, mlds izfr vkd` V gks fcuk fopkj dj py nsrk gs ml vr;ur vko ;d iz;kstuk dks gh vfkzlk/ku esa prqj,oa vfkzlk/ku dk Kkrk fo}ku~ ¼vFkZ½ dgrs gsaa 5 d`f k esa xsgwa] tks] puk] /kku] ew x] gynh] ued] dkyhfepz] fry] vuu,oa xuukfn Qlysa mriuu djrs gsaa ckxokuh djus okys vkezou] e/kqou] vशksdou] izenkou] egkoukfn m kuksa esa vfkzflf) gsrq vusd izdkj ds Qy izkir djrs Fks vksj mu Qyksas esa vke 6 ] vukj] ukfj;y] dsyk] dvgy] tkequ] csj] esok 7 vksj [ktwj 8 izeq[k FksA rrdkyhu lekt esa Msjh m ksx] pem+k m ksx] vaxwj m ksx] ckyksa dk m ksx] erl; m ksx] ekal m ksx] ydm+h m ksx] Qy m ksx] e/kq m ksx] punu m ksx] csar m ksx] xksan m ksx] vx: m ksx] vklu,oa oydy m ksx] [kfut m ksx] vl= m ksx] erl; m ksx]jax m ksx] ok m ksx] <+ykbz m ksx] e m ksx] Hkou fuekz.k m ksx] br;kfn m ksxksa ds +)kjk yksx vfkksziktzu fd;k djrs FksA fशyih] O;olk;h] jru O;olk;h] Hkou O;olk;h] dqehkdkj] jttqdkj] ekykdkj] v;l~dkj] LFkkiR;dkj] yksgdkj] pezdkj] uv] urzd] dqशhyo] iqjksfgr] vkfn kcn fofhkuu vfkzo`frr;ksa dk cks/k djkrs gsaa 9 ks{kf.kd izcu/ku lecu/kh n{krk & rrdkyhu xq:dqy vkje O;oLFkk esa jktu;x.kksa dk ;ksxnku gqvk djrk FkkA jktu;x.k vko ;d olrq nku] lqj{kk O;oLFkk] eqnzkvksa dk nku] HkksT; inkfkksa dk nku] /kuq k&vl=&शl=&oh.kkfn ok ;a=&ol=kfn nku nsrs FksA izkr%dky ls ysdj lka;dky funzk rd vusdkusd dk;zdze vkje esa fd;s tkrs Fks tsls Luku] vfxugks=] O;k;ke] izk.kk;ke] vg;z riz.k] ti] f=dkyla/;k] xkslsok] xq:lsok] vfrffklrdkj] fhk{kkvu] v/;;u] vksj v Vkax ;ksx lk/kuk br;kfna kjhj dh LokHkkfod ps Vk dks fशffky djus ij ijekrek esa eu rue; gksus ij vklu dh flf) gksrh gsa 10 ml ;qx esa O;k;ke] vklu] u`r;&xku] eyy;q),oa }Oa} ;q) Hkh fd;s tkrs FksA 11 x`glfkkje esa izosश fd;s gq, v;ks/;kuxjh esa,lk f}t ugha Fkk tks ukflrd] vlr;oknh] vusd 52 P a g e 53 P a g e

28 kkl=ksa ds Kku ls jfgr] nwljksa ds nks k ns[kus okyk] lk/ku esa vlefkz,oa fo kghu gksa 12 x`glfkkje ds ckn ogh vkpk;z :i dks izkir gks os f)t vfxugks=h] ke] ne vkfn mrrexq.kksa ls leiuu rfkk N% vaxksa lfgr leiw.kz osnksa esa ikjaxr fo}ku~ vk;ks/;kiqjh dks?ksjs jgrs FksA 13 egf kz fo okfe= us Hkh jke&y{e.k dks /kuqoszn,oa osn&osnk³~] lkfgr; dh श nsus ls igys czgekth dh ril;k djds vamx&mikamx mifu kn~ vksj jgl;ksa lfgr /kuqoszn eq>s oj.k djs],slk ojnku ekaxk Fkk vksj Lok/;k;,oa v/;;u&v/;kiu fd;k FkkA 14 eqfu vxlr; Lo;a jke&njckj esa miflfr gksdj guqekuth dh fश{kk&fn{kk ds fo k; esa crkrs gq, dgrs gsa fd ;s vlhe kfdrशkyh dk;zjs B guqeku uso;kdj.k fo k/;u djus ds fy, kadkvksa ds lek/kku gsrq lw;z dh vksj eq g djds egku~ xzufk /kkj.k fd;k] muds vkxs&vkxs mn;kpy ls vlrkpy rd tkrs FksA bugksaus lw=] o`frr] okfrzd] egkhkk ; vksj laxzg bu lcdk vpnh rjg ls laxzg fd;k FkkA vu;ku; kkl=ksa ds Kku rfkk }U}शkL= ds v/;;u esa Hkh budh lekurk djus okyk nwljk dksbz fo}ku~ ugha gsa 15 guqeku th ds vfrfjdr egf kz vxlr; ds vkje esa lqxzho] esun] f}fon] uhy] uy rfkk jehk dk fश{kk/;;u,oa ;Kksiohr gqvk FkkA vkje esa gh xnk;q)] eyy;q)] rfkk fo k esa lcdks izoh.krk izkir gqbz FkhA 16 yo,oa dqश dk fश+{kk/;;u egf kz okfyedh ds vkje esa relk unh ij leiuu gqvk Fkk tgka mugksaus bfrgkl] /kuqoszn,oa xku/kozosn dh श izkir dh FkhA 17 Loa; okyehfd eqfu us e;kznk iq: kksrre ds pfj= ds vk/kkj ij fofp= in vksj vfkz ls ;qdr jkek;.k dko; dk fuekz.k fd;k FkkA 18 bl jkek;.k dk xku egf kz okyehfd us vius श य sa yo vksj dqश ls djk;ka mudh /kkj.kशfdr vn~hkqr Fkh] os nksuksa osnksa esa ikjaxr gks pqds FksA 19 os egkdko; i<+rs vksj xkus esa e/kqj] nzqr] e/; vksj foyfecr bu rhuksa xfr;ksa ls vfuor] km~t vkfn lkr Lojksa ls ;qdr oh.kk cukdj Loj vksj rky ds lkfk xkus ;ksx;] Jàxkj] d:.k] gkl;] jksnz] Hk;kud,oa ohjkfn lhkh jlksa ls vuqizkf.kr FksA 20 os nksuksa HkkbZ xku/koz fo k ds rrok] 21 LFkku vksj ewpnzuk 22 ds tkudkj] e/kqj Loj ls leiuu rfkk xu/koksza ds leku euksgj :i okys Fks & rks rq xku/kozrrokks LFkku ewpnzu dks fonksa Hkzkrjs LojlEiUukS xu/kokzfooa :fi.kksaa jkek;.kdkyhu xq:dqy iz.kkyh esa vkpk;z vius fश ; dks iwoz?kfvr?kvukvksa dk v/;;u djkrs Fks ftudks rkrdkfyd dfkk, ¼orZeku esa bfrgklशkl= dgk tk ldrk gs½ buds vurxzr xaxkorj.k] e:n~x.kksa dh mrifùk] vfgy;k&शki] bunz dh v.mdksशfoghurk dk v/;;u djk;k x;k FkkA 23 ml ;qx esa ks{kf.kd O;oLFkk ds vurxzr T;ksfr k kkl= ds v/;;u ds Hkh ladsr feys gsaa jke ds jkt;kfhk ksd dk kqhkeqgwrz dqyxq: ofश B ds }kjk fudkyk tkuk] f=tvk dk LoIu] Jhjke dk ;k=kdkyhu eqgwrz&fopkj] fohkh k.k }kjk yadk ds viशdquksa dk izfriknu bl ckr dk Li V ladsr nsrs gsa fd T;ksfr kशkl= ml le; ibu&ikbu esa vo ; izpfyr jgk gksxka 24 blh izdkj vk;qoszn&fokku ds vurxzr foशy;dj.kh] lkoz.;dj.kh] lathodj.kh,oa la/kkuh br;kfn vks kf/k;ksa dk o.kzu jkek;.k esa ;q)dk.m ds 91osa lxz esa of.kzr gsa jko.k rks egku~ rkfu=d Fkk gh] es?kukn dh fot; Hkh ru=ewyd gsa tc og thfor d`.k Nkx dh cfy nsrk gs rc dk ~pu ds rqy; vfxu dh nf{k.kkorz fश[kk,a mldh fot; lwfpr djrh gsaa 25 jko.k dh /otk ij Lo;a ujfशjdiky dk fpug vafdr FkkA 26 blh izdkj xq:dqy vkje&o;olfkk esa Hkwxksy] jktuhfr] euksfokku] vfkzशkl=] nशzuशkl=] /kezशkl=] mifu kn~&osnk³~xksa,oa letशkl= lecu/kh fo k;ksa dh fश{kk&nh{kk esa mfpr izcu/k dksशy fn[kkbz nsrk gsa fpfdrlk ds {ks= esa izcu/ku n{krk & jkek;.kdky esa v;ks/;k uxjh esa fofo/k jksxksa ds mipkj ds fy, vko ;d vks kf/k;ksa ls ;qdr rfkk jksfx;ksa dh ns[khkky ds fy, furkur mi;ksxh,oa vu; lelr lqfo/kkvksa ls leiuu fpfdrlky;ksa dh O;oLFkk Hkh tgk jksxksa ds funku,oa mipkj esa ije dqशy lq;ksx; _f k&os loz= lqyhk jgrs FksA mudh lsok ls izluu gksdj le; ij lezkv mugsa fofo/k :iksa esa iqjldkj iznku djds leekfur fd;k djrs FksA 27 Hkxoku Jhjke fp=dwv esa Hkjr th ds vu; lekpkjksa ds lkfk&lkfk v;ks/;k ds os ksa dk Hkh dqशy&{kse iwnrs gsa fd os ksa dks leqfpr :i ls leekfur djus esa Hkjr dhkh izekn rks ugha djrs gks\ 28 bl iz u dk ldkjkred mùkj izkir gksus ij] Hkjr th ds lkfk ou esa vk;s os ksa dks leeku nsdj Jhjke cm+h rrijrk ds lkfk feyrs gsaa 29 dksihkou esa fu ps V volfk esa im+h gqbz dsds;h dks ns[kdj egkjkt nशjfk mugsa O;kf/kxzLr le> csbrs gsa vksj?kcjkdj os ksa dks cqykus ds fy, O;xz gks mbrs gsaa dsds;h dks vk oklu Hkh nsrs gsa fd rqe viuh chekjh crkvks rks lgh] esjs ikl,sls dqशyos gs tks rqegsa jksxeqdr dj nsaxsa 30 lq ks.k os okuj ;wfkifr] tks Hkxoku Jhjke dh okujlsuk esa lsu; vksj fpfdrlk {ks= esa dqशy izcu/kd FksA 31 mugksaus bunzftr }kjk ewfpnzr y{e.k dh ukd esa,d cgqr gh mùkj vks kf/k yxkdj y{e.k ds kjhj esa fo/ks gq, ck.kksa dks fudky fn;k vksj lkjs kjhj dh ihm+k nwj dj nha rrdkfyd jke&jko.k ;q) esa _{kjkt tkecoku,oa lq ks.k us gh ky;dez ds }kjk le; ij?kk;yksa] okujksa] jhnksa,oa vu; lsu;k³~xksa dks LoLFk fd;k FkkA vk;qoszn fokku ds ikjaxr os viuh jlk;uशkykvksa esa vks kf/k;ksa dk fuekz.k djk;k djrs Fks,rnFkZ ukuk izdkj ds jksxksa ds vशeu ds fy, vks kf/k;ksa ds fuekz.k esa mi;ksxh yrkvksa] 54 P a g e 55 P a g e

29 xqyeksa] iks/kksa] iùkksa] tm+ksa] Qwyksa] tvkvksa,oa Nkyksa ds vuos k.k ds fy, cm+h la[;k esa lgk;d os ksa dk lewg taxyksa] iozrksa rfkk iozrdunjkvksa esa fu;fer :i ls fopj.k fd;k djrk FkkA lkfrod,oa fu;ksftr thou ksyh,oa ;ksx&fpfdrlk lecu/kh izcu/ku & okrkoj.k dh n`f V ls ok;q dk ekuk x;k gs vr% rrdkyhu uìx.k ok;q dh kq)rk ds fy, le; ij ;Kksa dk vk;kstu djrs FksA lhkh iztktu czãeqgwrz esa mbdj LoLFk izkr%dkyhu ok;q dk lsou djrs Fks ftlds izhkko ls kjhj dh /kkrq,a,oa mi/kkrq, kq),oa iq V gksrh FkhA ekuo cqf),oa cy dk u dsoy fodkl gh gksrk Fkk vfirq bfunz; fuxzg] Jo.ksfUnz; dk kfdro/kzu] kkfur,oa vkuun dh vuqhkwfr br;kfn esa ykhkizn FkkA ok;q] ty] Hkwfe] izdkश,oa vuu dh kq)rk dks i ~pke`r dh lakk ls vfhkfgr fd;k x;k gsa 32 bruk gh ugha] kjhj] eu] izk.k] czãp;z] ifo=rk] izluurk] vkst] rst] cy] lkef;z] ok;qlsou rfkk izkr%dkyhu Hkze.k br;kfn dks ve`riku ds rqy; ekuk x;k gs vr% _f k] eqfu] ;ksxh] okuizlfkh] jktk br;kfn taxyksa esa [kqys izkd`frd okrkoj.k esa jgrs FksA 33 ;tqoszn dk dfku gs fd pjkpj izk.kh vksj lelr inkfkksza dk vkrek rfkk izdkशd gksus ls ijes oj dk uke lw;z gs & ^lw;z vkrek txrlrlfkq k p*a jkek;.k esa Hkh dgk x;k gs fd ;g rstksjkfश,oa viuh lelr fdj.kksa ls txr~ dks lùkk rfkk LQwfrZ iznku djus okys leiw.kz nsork bugha ds Lo:i gsaa ;s gh viuh jf e;ksa dk izlkj djds nsoksa vksj vlqjksa lfgr leiw.kz ykdksa dk ikyu djrs gsaa 34 Hkxoku lw;znso dk tks dksbz foifrr vkus ij] O;kf/k esa] d V vkus ij] nqxze ekzx esa vksj fdlh Hkh Hk; ds volj ij dhrzu djrk gs] mls nq%[k ugha Hkksxuk im+rk gsa 35 blh izdkj jkek;.k ;qxhu lekt esa ;g Hkh O;oLFkk Fkh fd yksx ty fpfdrlk dk vuqlj.k vfkzoosn ds vuqlkj os dh lykg ysdj FksA ;Fkkor fdz;k fd;s gq, ty ls vfhk ksd ls vksj o:.k vks kf/k ds jl ls fo ktu; jksxksa dh fuo`frr gksfr FkhA 36 blh Hkkafr _f k,oa eqfutuksa dks ;ksxh dgk tkrk Fkk tks ;ksx ds ekxz ij pydj f=dky&lu/;k] ;e] fu;e] vklu] izk.kk;ke] izr;kgkj] /;ku /kkj.kk] lekf/k vksj ;ksx lk/kuk dk ikyu djrs Fks vksj tudy;k.kkfkz izfश{k.k dk;z Hkh leiuu djrs FksA blds QyLo:i jktu;x.k] iztkx.k,oa izfश{kd _f kyu lhkh LoLFk,oa fujksxh FksA ;ksxlk/kuk dks nsodk;z dgk tkrk FkkA 37 ml le; lekt esa gb;ksx] dez;ksx] Kku;ksx] jkt;ksx vksj O;fDrxr ;ksx lk/kkuk i}fr;ksa dk izpu FkkA vkgkj,oa euksjattu O;oLFkk lecu/kh izcu/ku n{krk & Hkkjrh; lald`fr dh ;g izeq[k foशs krk ekuh tkrh gs fd mugsa vius vfrffk;ksa dk mppdksfv ds Hkkstu ls Lokxr djuk vr;kf/kd fiz; FkkA ml le; Hkh jlksbz;s ikdfo k esa cm+s izoh.k Fks vksj os dq.my /kkj.k djds Hkkstu ijkslrs FksA vkez38 cnjh] nkfm+e] b{kq] tecq] [ktwj] dnyh] ukfjdsy vksj iu~l tsls Qyksa dk vkgkj izpfyr FkkA e/kq vksj Qy,oa is; 39 ds :i esa Lohdkj fd;s tkrs FksA czkge.k izk;% kkdkgkjh gksrs Fks vksj ekalkgkj dh rqyuk esa kkdkgkj dks Js B ekuk tkrk FkkA izk;% foशky :i esa lkewfgd Hkkstksa dk vk;kstu fd;k tkrk Fkk tgwk vla[; uj&ukjh vkdj r`fir vuqhko djrs Fks D;ksafd [kk vksj is; inkfkksza dk vvwv Hk.Mkj izlrqr jgrk FkkA,sls voljksa ij fdlh dh vuknj ;k mis{kk ugha dh tkrh FkhA Hkkstu dk d`r;,d ;K Fkk ftldk mns ; eq[; :i ls nsorkvksa] vfrffk;ksa] fe=ksa rfkk lecfu/k;ksa dks rìr djuk Fkk vksj xks.k :i ls izk.k/kkj.ka Jh jkepunz] y{e.k vksj lhrk ekrk ds ouokl dky esa fu kknjktxqg] egf kz Hkj)kt] egf kz okyehdh] egf kz vf=] kjhkm+] lqrh{.k] ek.mdf.kz vxlr; vkfn egf kz;ksa us ^^vfrffk nsoks Hko^^ ds :i esa vfrffk lrdkj leiuu fd;k FkkA 40 vh;kxrksa dk ik ] v?;z] e/kqidz] xks rfkk vklu ds )kjk Lokxr fd;k tkrk FkkA 41 D;k riloh vksj D;k jktk vkfrf; esa viuh kfdr ds vuqlkj lk/ku tqvk nsrs FksA 42 thou dk leqfpr vkuun mbkus ds fy, euksj ~tu ds vusd lk/ku izlrqr FksA vk/;kfred vksj HkkSfrd nksuksa {ks=ksa esa vk;ksza us leku :i ls muufr dha dksशy iznsश dks ^^iz Vª Vuj ukjhd% lektksrloशksfhkr%** dgk x;k gsa 43 xksf B;ksa vksj lekt esa euksfouksn ds fofo/k lk/ku ekstwn FksA jktizlknksa esa ikyrw iशq&i{kh jkfu;ksa dk euksfouksn fd;k djrs FksA wr] krjat] laxhr] u`r; 44 vksj ukvd] m ku] fogkj] e`x;k] 45 dunwd&øhm+k tyfogkj 46 rfkk O;k;kekfn vkeksn izeksn ds vu; lk/ku FksA fdurq egroiw.kz rf; ;g gs fd bu lcdk mi;ksx lkewfgd thou] la;e] vfgalk,oa foykl ds lk/kuksa dk lhfer iz;ksx&bu vknsशksa dk /;ku j[kdj fd;k tkrk gsa 47 lkekftd vksj ukxfjd izcu/ku lecu/kh n{krk & tgk jktu;x.k _f k&eqfu;ksa ls mudh ril;k] vfxugks=] fश ;x.k] vkjelfk iशq&i{kh] o`{k rfkk iq iksa ds fo k; dqशy{kse iwnk djrs Fks ogha _f k eqfutu jktu; oxz ls muds jk V] dksश] lqgr] cu/kq&cu/ko] efu=x.k rfkk k=qvksa ds neu ds ckjs esa ftkklk izdv djrs FksA 48 vklu xzg.k djrs le; NksVs&cM+s dks ;FkkLFkku csbkus dh ifjikvh izpfyr FkhA 49 iz.kke]izktfy] vtfyiqv] ukeksppkj.k rfkk iznf{k.kk 50 }kjk NksVs cm+ksa ds izfr leeku vfhko;our djrs FksA xq:tu NksVksa dk vkfyxau dj mudk elrd lwa?kdj 51 rfkk mugsa vkशhokzn nsdj viuk Lusg izdv djrs FksA leo;ld fe=ksa esa vkfyaxu ] glrleihmu lkeku;r% izpfyr vfhkoknu iz.kkyh FkhA Hkze.k djrs le; cms+ vkxs pyrs Fks tcfd NksVs mudk fouhr Hkko ls vuqxeu djrs FksA rrdkyhu lecks/ku iz.kkyh cm+h xksjoiw.kz vksj fश V FkhA 52 midkjksa ds fy, d`rkrk izdv djus dh rfkk vijk/kksa ds fy, {kek;kpuk djus dh izfkk izpfyr FkhA yksdkpkj Fkk yksfdd le; dk ikyu ok.nuh; FkkA yksdkiokn ls lhkh Mjk djrs FksA 53 laश; dh nशk esa iwoztksa ;k Js B iq: kksa ds ekxz dk vuqlj.k gh Js;Ldj ekuk tkrk Fkk&^egktuksa ;su xr% l iufkka* lkgliw.kz ;k vk p;zdkjh d`r;ksa ds leiknu ij lk/kqokn ;k c/kkbz nh tkrh FkhA ;K ;k jkt;kfhk ksd ds volj ij lkewfgd fueu=.k 56 P a g e 57 P a g e

30 fn;s tkrs Fks vksj vh;kxrksa ds Lokxr lrdkj gsrq lqunj izcu/k fd;k tkrk FkkA 54 fofश V O;fDr;ksa ds ikl migkj ysdj tkus dh jhfr izpfyr FkhA 55 fe=rk vfxu dks lk{kh ekudj dh tkrh FkhA 56 rrdkyhu jktdh; tqywl cm+s lqo;oflfkr vksj oshko ksrd FksA vius lr; i{k dk vkxzg djus ds fy, /kjuk nsus dk fjokt FkkA 57 izfrkkikyu] lr;okfnrk] d`rkrk] bfunz;fuxzg rfkk nkuशhyrk dk okyehfd us LFky&LFky ij vkxzg fd;k gsa dez fl)kur esa vvwv fo okl Fkk rfkk thou ds izfr vkशk rfkk fujkशk nksuksa ls lfeefjr n`f Vdks.k ifjyf{kr gksrk gsa 58 P a g e izk;% jktkx.k gh ukxfjd izcu/ku ds vurxzr fश{kk] U;k;] lqj{kk] lqfo/kkvksa vksj drzo;ksa dk lekosश fd;k djrs FksA jktk nशjfk v;ks/;kiqjh esa jgdj iztk dk ikyu djrs FksA 58 os osnksa ds fo}ku~ rfkk lhkh mi;ksxh olrqvksa dk leeku djus okys FksA uxj rfkk tuin dh iztk muls cgqr izse djrh FkhA 59 os /ku vksj ukxfjdksa ds fy, olrqvksa ds lap; dh n`f V ls bunz vksj dqcsj ds leku FksA 60 mfpr izcu/ku ds dkj.k gh mudh uxjh esa osn ds N% vaxksa dks u tkuus okyk] ozrghu] lglzksa ls de nkus nsus okyk] nhu fof{kir vfkok nq%[kh dksbz Hkh ugha FkkA 61 rrdkyhu lekt esa lhkh LoLFk] fशf{kr Jh;qDr vksj jkthkfdr ls leiuu FksA ifjogu,oa i;zvu izcu/ku lecu/kh n{krk& ml ;qx esa lm+d] ty;ku] ok;q;ku] jfk] csyxkm+h]?kksm+s] gkfkh vkfn ls ifjogu dk dk;z leiuu gksrk FkkA jktk nशjfk ds kkludky esa pkoy] pus] ewax] /kkukfn dks,d LFkku ls nwljs LFkku rd ys tkus ds fy, rfkk O;fDr;ksa ds ;k=k izcu/k ds fy, lm+d] ty] ok;qekxksza ls ifjogu dk;z fd;k tkrk FkkA ;K esa czãpkjh ds fy, jktk nशjfk jruksa ds cks> ls yns vllh Å V] vxguh pkoy dk Hkkj <+ksus okys,d lglz csy rfkk Hknzd uked /kku; foशs k dk Hkkj ogu djus ds fy, nks lks csy vksj migflr Hksts FksA 62 Hkxoku jke] y{e.k vksj ekrk lhrk eq[; lsodksa rfkk lokfj;ksa ds lkfk gh jktekxz ls ou dh ;k=k djrs gsaa 63 lqeu= jfk ij csbkdj mugsa ou ys tkrs gsaa 64,d nsश ls nwljs nsश tkrs le; vdlj tyekxz dk gh iz;ksx fd;k tkrk FkkA?kkV ij uko csm+ksa ds }kjk ty dk izcu/k fd;k tkrk FkkA 65 uko ij irkdk, Qgjk;k djrh Fkh vksj ml ij uko [ksus okys dbz eyykg csbk djrs FksA os lc uksdkvksa esa fl=;ksa]?kksm+ksa] xkfm+;ksa] euq ;ksa] [kppjksa,oa csyksa vkfn okguksa rfkk cgqewy; jruksa dk ifjogu fd;k djrs FksA rrdkyhu lekt esa vkdkशxkeh jfk,oa iq id foeku dk iz;ksx Hkh ifjogu ds :i esa fd;k tkrk FkkA 66 v;ks/;k esa cgqr cm+h&cm+h lm+dsa Fkh ftuds nksuksa vksj Qwynkj o`{k yxs gq, FksA v;ks/;k ds vfrfjdr vu; vusd LFkyksa ij Hkh yech pksm+h xfy;ksa vksj lm+dksa dk o.kzu feyrk gsa mnkgj.kkfkz yadk esa izrksyh FkhA 67 v;ks/;k ls Hkjr dks ysus x;s nwr lm+dksa ij jfk nksm+krs gq, vkrs gsa 68 Hkjr tc Jhjke dks eukus ds fy, v;ks/;k ls pyus yxs rks mugksaus fशfyi;ksa ls ekxz rs;kj djus dks dgka 69 mi;qzdr lk{;ksa ls fl) gksrk gs fd ml ;qx esa Hkh lkjs nsश esa lm+dksa dk tky fcnk gqvk FkkA fशyih ubz lm+ds cukrs jgrs Fks vksj iqjkuh lm+kdksa dh ejeer Hkh gksrh FkhA lahkor% blh dkj.k v/kks/;k ls fxfjozt rd yxhkx 700 ehy dk ekxz igys nwrksa vksj ckn esa Hkjr ds }kjk lkr fnuksa esa r; fd;k tk ldrk FkkA P a g e ml le; ok;q ifjogu ds lk/kuksa esa vkdkश esa pyus okyk dsoy iq id foeku gh ugha Fkk cfyd vkdkशxkeh jfkksa ls gksus okyk ;krk;kr Hkh izpfyr FkkA oklrd esa iq id tsls cm+s foekuksa dk iz;ksx rks lhfer gh Fkk ysfdu,d vksj nks lhvksa okys foeku vf/kd izpfyr FksA Lo;a jko.k ds }kjk lhrkgj.k ds le; iz;ksx fd;s x;s foeku esa nks gh lhvsa FkhA 71 jke ds nwr cudj vaxn Hkh vkdkशekxz ls gh ;k=k djrs gsa 72 x:m+ uked os vkdkशekxz ls gh ;k=k djrs FksA 73 tyh; ifjogu ds lunhkz esa vusd izlax okyehfd jkek;.k esa gesa feyrs gsaa mnkgj.k ds fy,,d LFkku ij ofश B th Hkjr ls dgrs gsa fd rqe efu=;ksa dks izluu j[krs gq, jkt; dk ikyu djks vksj kh?kz viuk vfhk ksd djk yks ftlls mùkj] if pe] nf{k.k] iwoz vksj vijkur nsश ds fuoklh leqnzksa esa tgktksa }kjk O;kikj djus okys O;olk;h rqegsa vla[; jru iznku djsxsaa ml ;qx esa }hiksa ls fofhkuu uxjks esa tkus ds fy, fofhkuu cunjxkg ufn;ksa vksj leqnzksa ds fdukjs FksA 74 tc Hkjr lsuk lfgr jke dks eukus ds fy, tkrs gsa rc Jaxojsiqj xaxk rv ij fu knjktxqg us eyykgksa lfgr pkjksa vksj 500 uksdk,,d= dj yh FkhA 75 rrdkyhu ufn;k leqnzksa ls lkeku] lsfud rfkk O;fDr;ksa dks,d LFkku ls nwljs LFkku ij ys tkus ds fy, fu kknjktxqg us fofhkuu uksdkvksa dk iz;ksx fd;k FkkA buesa ls dqn bl izdkj gsa&lokflrd iksr ¼ok0 jk0] 2@89@11½] csturh irkdk iksr ¼ok0 jk0] 2@89@19½ gydh Mksaxh ¼ok0 jk0] 2@89@20½] uks lokfj;ksa ;ksx; cm+h uko ¼2@56@21½] d.kz/kkj ls fu;af=r uko ¼2@35@17½,oa dy;k.kh ukokfna lsu; izcu/ku lecu/kh n{krk & jktk lqxzho us lhrk fo k;d tkudkjh izkir djus gsrq kqhk u{k= mùkjk QkYxquh esa lsu; izeq[kksa dks Hkstk FkkA 75 jko.k us Hkh lkjs lalkj ij fnfxot; gsrq iq id foeku ls ;k=k dh FkhA Jhjke o y{e.k us fo okfe= ds lkfk lj;w] xaxk] laxe] rkvdkou] fl)kje,oa kks.khknz rv lfgr feffkyk jk Vª dk i;zvu fd;k FkkA 76 JhjkepUnz th ds iz/kku lsu; izcu/kd vius Hkwe.My i;zvu dk myys[k djrs gq, dgrs gsa&,d ckj ckfy us eq>s ekj Mkyus dh ps Vk ls esjk ihnk djuk kq: fd;k vksj esa tksj&tksj ls Hkkxrk x;k] mlh le; fofhkuu ufn;ksa] ouksa] uxjksa dks ns[krs gq, lkjs Hkwe.My dks xk; ds [kqj dh Hkkafr ekudj ;k=k dj MkyhA 77 ysfdu mùkj] nf{k.k] iwoz vksj if pe dgha Hkh kj.k u fey ldh] rc ckfy ds kki dk Lej.k djds _ ;ewd iozr ij vk x;k tgk ckfy erax _f k ds Hk; ls izosश ugha dj ldrk FkkA bl izdkj lqxzho egku~ HkwxksyDrk Fkk ftlus lhrk dh [kkst fo k;d ;k=k dk ekxznशzu okuj;wfkifr;ksa dks nsdj] lkjh i`foh ij iwoz] if pe]

31 mùkj,oa nf{k.k dh ;k=k leiuu djkbza lsu; izcu/kd lqxzho us fouezrkiwozd ;wfkifr dks,d yk[k okujksa ds lkfk iozrksa vksj ouksa lfgr iwozfnशk dh vksj fonsg jktdqekjh lhrk,oa jko.k ds fuokl LFkku dh [kkst gsrq HkstkA 78 ml ;qx esa lsu; fot; gsrq ufn;ksa ij iqy cukus dk Kku Hkh uy&uhy vkfn dks FkkA Hkjr Lo;a jke ls dgrs gs&tsls egku~ tyizokg lsrq dks rksm+ QksM+ nsrk gs osls gh vkids fcuk ;g v;ks/;k dk jkt; u V&Hkz V gks tk;sxka 79 yadkf/kifr jko.k us uxj ds pkjksa vksj ifj[kk cuok j[kh Fkh vksj }kj ij ydfm+;ksa dk iqy cuok;k Fkk tks k=q lsuk ds vkus ij ifj[kkvksa esa ;U=ksa }kjk fxjk;k tk ldrk FkkA 80 ml le; Hkh i`foh ds vfrfjdr vkdkशekxz dk lsfud xfrfof/k;ksa esa vkj; fy;k tkrk FkkA kqd uked nsr; vdsyk gh vkdkश ekxz ls ;k=k;sa djrk FkkA jko.k ls viekfur gksdj fohkh k.k Hkh vkdkशekxz ls jke ds ikl vkrs gsa vksj o.kzu ls,slk yxrk gs fd mudk foeku mfpr LFkku ns[kdj gh uhsps mrjrk gsa jko.k dk iq= bunzftr vkdkशpkjh gksdj ;q) djrk fn[kkbz nsrk gs,oa mlds pkjks iq= vkdkश esa mm+us esa n{k FksA 81 jktk foशs k :i ls jk Vªnzksgh k=qvksa] mudh xfrfof/k;ksa rfkk Hkkohdk;Zokfg;ksa ij fu;a=.k j[krs FksA i;kzoj.k lacu/kh izcu/ku n{krk & ml le; lkekftd O;oLFkk esa eq[;r;k jktkx.k gh okrkoj.k dk izcu/ku djrs Fks tks vius y{; dk fu/kkzj.k fo eku i;kzoj.kh; rroksa dks /;ku esa j[kdj gh djrs FksA v;ks/;k uxjh 12 ;kstu yech vksj rhu ;kstu pksm+h Fkh ftls egf kz euq us clk;k FkkA 82 tgk ls vu; oká tuinksa esa tkus ds fy, jktekxz Fks vksj muds mhk; ik oz esa fofo/k o`{kkofy;k kkshkk;eku FkhA 83 i;kzoj.k ds mfpr izcu/ku gsrq uxj izk;% lery Hkwfe ij clk;s tkrs Fks] ty dh lqfo/kk rfkk [kk kuu dh lqyhkrk dk foशs k /;ku j[kk tkrk FkkA uxj ;k rks izkd`frd lhekvksa&unh] iozr] leqnz] Hk;kud ou br;kfn ls lqjf{kr LFkkuksa ij clk;s tkrs Fks vfkok mugsa Å ph&å ph izkphjksa ds ek/;e ls k=qvksa ls lqjf{kr j[kk tkrk FkkA mnkgj.k ds fy, v;ks/;k uxjh lj;w unh ls lqjf{kr Fkh] fdf du/kk iozrksa vksj ouksa ls f?kjk gqvk FkkA blh Hkkafr yadk leqnz vksj ifj[kkvksa ls f?kjh gqbz FkhA bu uxjksa ds e/; esa jkthkou jgrk Fkk tksfd pkjksa vksj egkifkksa ;k jktifkksa ls lec) jgrk FkkA jktifkksa ds nksuksa vksj Qwynkj o`{k gksrs Fks ftu ij ty dk fnm+dko gksrk Fkk rfkk bugsa lqlfttr j[kk tkrk FkkA bu uxjksa esa je; okfvdkvksa] m kuksa /kezशkykvksa] ;Kशkykvksa vksj ljksojksa dk gksuk vko ;d FkkA 60 P a g e ml ;qx dh izfl) ufn;k Fkh&xaxk] ;equk] ljlorh] xkserh] lqnkek] ekfyuh] kjn.mk] b{kerh] foikशk] kqrqnzq,sy/kkuh] fशykunh] fशykogk] dqfyaxk] dqfvdksf Vdk] LFkk.kqerh vkfn ¼ok0 jk0] 4@40@20&21½ buesa o kz Hkj ikuh jgrk FkkA fu d kz Lo:i ;g dgk tk ldrk gs fd ml dky esa izcu/k fokku dk vkश; fu/kkzfjr mn~ns ;ksa dh iwfrz ds fy, O;fDr;ksa ds lkewfgd dk;ksza dks lapkfyr djus ds iz;ru ls gsaa mfpr izcu/ku ds vhkko es mriknu ds lk/ku dsoy lk/ku ek= gh jg tkrs gsa dhkh mrikn ugha cu ikrs gsaa okyehfd jkek;.k esa dez izcu/ku es ikjlifjd,drk] lkseul;] laxbu] cfy Brk] fot; dh dkeuk] lsokhkkouk muufr gsrq fujurj iz;ruशhyrk] Lojkt] kklu] vkffkzd izxfr rfkk ekr`hkwfe ds izfr vlhe izse Hkkouk vkfn fo k;ksa ij ins&ins feyus okyk ekxzfunzsशu orzeku ifjflfkfr;ksa esa Hkh vr;ur mikns; gsa oklro esa izcu/ku,d dyk gs ftlesa o`)ksa dks mfpr leeku] ijlij es=h],d usrk ds usr`ro esa dk;z djus dh bpnk] izse] kkfur] lurks k,oa lefizr Hkko ls tufgr esa Jenku djus tsls ewyhkwr xq.kksa dks lekosfशr fd;s fcuk fu/kkzfjr mn~ns ;ksa dks izkir djuk ;fn vlahko ugha rks dfbu vo ; gsa lunhkz lwpha 1- vfkozosn dh Hkwfedk] Hkkx&5] i` B&7 2- nsoe~ iq: kdkjs.k ;% lefkkz% izof/krqe~aa ok0 jk0 2@108@16] xhrk izsl 3- ok0 jk0 1@6@6 ¼xhrk izsl½ 4- ok0 jk0 3@43@34 ¼xhrk izsl½ 5- ok0 jk0 2@56@30 6- ok0 jk0 3@15@16 7- ok0 jk0 2@83@12&15 8- ok0 jk0 4@35@9 9- rrks }U}ufHk?kkr%A ;ksx nशzu 2@ ;ksx nशzu 2@ ikuo;k;kedkys kq funzksigr psrl%a ok0 jk0 5@9@ ok0 jk0 1@6@14 ¼xhrk izsl½ 13- ok0 jk0 1@55@ ok0 jk0 1@55@ ok0 jk0 7@36@ ekfld ijksidkjh if=dk ekpz 2007] jkek;.k dh Nkuchu kh kzd ls] i` B 100 ij izdkfशr 17- ok0 jk0 1@4@5&6&8&9 ¼xhrk izsl½ 18- ok0 jk0 1@4@1 19- ok0 jk0 1@4@5&6 20- ok0 jk0 1@4@8&9 ¼xhrk izsl½ 21- ^LFkku* kcn ;gk eunz] e/;e vksj rkj Lo:i ^f=fo/k* Lojksa ds mrifùk LFkku dk okpd gsa kkf.my; dk opu gs & ^^;n~/oz ân`;a xzufks p rkja p aa 22- tgk Loj iw.kz gksrs gsa ml LFkku dks ewpnzuk dgrs gsa&;=so L;q% iw.kkz ewnzuk lsr;qnkgrkaa oknus ewnzuk izksdr ¼oSt;Urh dksश½ 23- iksylr; o/kkzer;soa pdkj pfjr ozr%a ok0 jk0 1@4@7 24- ok0 jk0 2@4@8 25- iznf{k.kkorz fश[klrrdk ~tu lfuuhk%a ok0 jk0 6@73@ /ota euq ;शh kza rq rl; fppnsn usdfkka ok0 jk0 6@100@ ok0 jk0 2@100@ izklknsfozfo/kkdkjso`zrka os tukdqye~a ok0 jk0 2@100@42 61 P a g e

32 29- Lukidks.kksndk os k /kwidk% kksf.mdklrfkka ok0 jk0 2@83@ ok0 jk0 2@10@30& ok0 jk0 3@73@16& ok0 jk0 3@1@1 33- ok0 jk0 6@105@7 34- ok0 jk0 6@105@ vfkozosn 4@7@1 36- ok0 jk0 1@23@2 37- rv% loz i ;kr /kekzrek ;ksxekflfkr%a ok0 jk0 1@3@6 38- m kukez o.kksisrku~ leiuulfyr k;kua ok0 jk0 2@50@9 39- ok0 jk0 2@91@ jkeekxeh;p;z Lokxrsukxre~ eqfu%a ok0 jk0 2@54@ ok0 jk0 1@11@ ok0 jk0 1@52@7 43- ok0 jk0 100@45] 45] losz p rkykipjk xf.kdk p Loyad`rkA ok0 jk0 2@3@ e`x;ka i;zfv ;kfe ekrk&firk p laxr%a ok0 jk0 2@49@ ;fuufeùkfena rkr lfyys ØhfMra Ro;kA ok0 jk0 2@64@ ok0 jk0 1@6@ ok0 jk0 1@52@9 49- vklua pkl; Hkxoku ofश Bs O;kfnnsशgA ok0 jk0 1@52@2 50- iznf{k.ka pso pdkj jk?koaa ok0 jk0 2@112@ ok0 jk0 2@70@ ok0 jk0 3@11@ ok0 jk0 7@45@3 54- ok0 jk0 1@13@13& ;FkkU;k;a eqfuoj% Qyewyeqikgjr~A ok0 jk0 1@53@3 56- ok0 jk0 4@5@ Øks/kkxkjs pifrrk lkozhkksefyukecjka ok0 jk0 2@10@8 58- ok0 jk0 1@6@1 59- rfkk nशjfkks jktk yksdl; ifjjf{krka ok0 jk0 1@6@4 60- /kus p lap;s pku;s% køosjo.kksie%a ok0 jk0 1@6@3 61- ok0 jk0 1@6@ ok ;OO;kZdqyeq[kks jktekxzxrks tu%a ok0 jk0 2@41@ ok0 jk0 2@32@ ok0 jk0 2@37@ ok0 jk0 2@52@6 66- ok0 jk0 3@32@ ok0 jk0 3@14@ ok0 jk0 2@70@ ok0 jk0 2@82@ ok0 jk0 2@68@29] 2@58@12 71 rrks áojk eq[;k ukxk p fxfjlafuhkk%a ok0 jk0 2@16@ ok0 jk0 6@21@ egrk i{kokrsu loz}hi egknzek%a ok0 jk0 6@50@ leqnzeqnxkok p iozrku~ iùkkfu pa ok0 jk0 4@40@ ok0 jk0 4@46@12&13 76-,dkशkn~ fof/kor~ izki; txke feffkyka rr%a ok0 jk0 1@49@ ok0 jk0 4@46@12& ok0 jk0 4@40@18& ok0 jk0 2@65@5 80- ok0 jk0 6@3@ ^vurfj{kxrk% losz* & ok0 jk0 6@37@ euquk ekuosunzs.k ;k iqjh fufezrk Lo;aA ok0 jk0 1@5@6 83- Jherh =hf.k folrh.kz lqfhkdra egkifkka ok0 jk0 1@5@7 lunhkz,oa lgk;d xzufk lwph 1- vkfndko; okyehfd jkek;.k ¼izFke,oa f}rh; [k.m½] egf kz okyehfd] xksfounhkou dk;kzy;] xhrkizsl] xksj[kiqja 2- jkek;.kdkyhu lekt,oa lald`fr] MkW0 txnhश punz HkV~V] Hkkjrh; fo k izdkशu] fnyyh] 1984A 3- lald`r ok³~e; dk o`gn bfrgkl] vkpk;z cynso mik/;k;] m0 iz0 lald`r lalfkku] y[kuåa 4- Studies in Ramayan, Deen Bahdur Shastri, fgunw laldkj] jktcyh ik.ms;] pks[keck] fo khkou] okjk.klh] osfnd ;K lalfkk,oa osn fokku] izks0 vkse izdkश ik.ms;] egf kz lkunhifu jk Vªh; osn fo k izfr Bku] mttsu 2004A 7- Principle of Management, Ramesh Chandra Agarwal. 8- The Fundamental of Top Management, R. C. Davis. 9- The ground work of Management G. P. Asthana. 10- Principle of Management, George. R. Terry. 62 P a g e 63 P a g e

33 Key Words:- 64 P a g e A critical view on Neo-Buddhism in 20 th centuary Vibha Mishra 159 Hinduism, Dhamma, mindfulness, Middle Path, Parivraja, Neo-Buddhism Abstract:- Dhamma is a key concept with multiple meaning in Hinduism, Buddhism and Jainism it literally means that which uphold, support or maintains order of the universe which means Law or Natural Law and is concept of central importance in Indian philosophy and religion. In Buddhist Philosophy, Dhamma is also the term for Phenomenon. In Ambedkar s view the Dhamma resembles a wheel in that it is thought to be eternal in having neither a beginning nor an end. It is also turned at different times by different Buddha s who renew its impetus by spreading the dharma in different eras. Like a wheel the Dhamma is also pictured as rolling forward, progressively gaining momentum as it spread throughout the world carried by monks as part of their missionary activity. I am sure, the study conducted by me on this paper, shall certainly prove the Ambedkar s View on Dhamma also it will pave a way for the progress and peace of the entire mankind. Despite having a vast literature, Dr. Ambedkar wrote his Buddhist monumental work, The Buddhist and His Dhamma. The Buddhist Bible encompasses the life and personality of a Buddha and presents an analytical exposition of the Dhamma. It is a book meant to be the gospel, for his Buddhist followers contain his interpretation on Buddhism and the principle which guided him in his work. 160 In his treatise, Ambedkar has endeavored to-reinterpret the Dhamma in order to show that Buddhism can amply to meet the needs of the modern world. Ambedkar raises important questions in his Buddhist Bible. The first problem related to the main event in the life of the Buddha, namely Parivraja. 161 A.L. Basham opines that the traditional story of the Buddha, like those of most saints and heroes of ancient days, has suffered much at the hands of higher criticism. The story of his birth and early life appears only in the later books of the Buddhist scriptures and many of the references to him in those parts of the canon which purport to give his teachings are by no mean reliable. 162 Traditionalists are of the belief that Buddha took Parivraja because he saw a dead person, a sick person and a old person. It is an absurd answer. These are common events occurring by hundreds and the Buddha could not have failed to come across them earlier, because at the 159 Research Scholar, Department of Philosophy, Lucknow University 160 Ledere, M.R., Philosophical trends in Modern Maharashtra, Bombay, 1976.p Buddha s decision to leave his family and country in search of an answer for human problems. 162 Basham, A.L., The Wonder that was India, rupa and co, 1992, p time of his parivraja he was twenty-nine years old. Ambedkar gives a rational reason according to the historical importance of the Gautama Buddha. During the time of Siddhartha Gautama there was an atmosphere of war, social conflict and political change. He was born in the family of king Suddhodana of Kapilavastu in the northern India, whose men came in to clash with the neighboring state of koliyas, on the question of distribution of water of river Rohini. The military chief proposed a violent war against the Koliyas for setting the water dispute. Siddhartha, as a member of military Sangha, protested against the proposal of war so vigorously that his protest resulted in his exile. However, finally the war was averted and matter of water disputed was settled peacefully. The war had ended in peace. The four Aryan Truths are great obstacle in the way of non-buddhists accepting the gospel of Buddhism. The four Aryan Truth deny hope to man. They make the gospel of the Buddha a gospel of pessimism. Dukha in its original of sorrow and suffering from social and economic causes. For the Buddha poverty was a cause of sorrow. 163 Indeed, the Buddha aimed at bring positive purpose the human life, through his philosophy of Madhyam Marg, which is neither the path of pleasure nor the path of self-mortification. It avoids both the extremes. Since Aryan Truth propagate extremes of life i.e. sorrow and cessation of life, they cannot subscribe Middle Path. The scientific study of the middle path denies its relation with Aryan Truth. Four Noble Truths 164 are as follows: 1- Life is both happiness and suffering. 2- This is the reality of life. 3- One has to maximum happiness to minimize suffering. 4- The path that leads to maximize happiness is middle path. Life is neither full of sorrow nor full of happiness. The truth is that life is both happiness and sorrow. The Middle Path helps man to reduce suffering in his life, because even if one follows the Middle Path helps man to reduce suffering in his life, to balance the experience of life. A husband requires leaving his wife for working at distance places that bring sorrow to the couples however that is inevitable for future happiness. Killing one evil person for the sake of whole community is also inevitable sorrowful act for larger happiness. This is not to purpose that the Middle Path is pessimistic but understanding it in more practical way. The important issues, which Ambedkar touched in his writings on Buddhism, are Existence of God, Existence of Soul Karma and Rebirth. He death all these issues, with the application of reason and logic. In other words, Ambedkar does not believe in the existence of god and soul. His kamma is to do with this world only, rebirth to him has differed with traditional meaning. 163 Ambedkar, B.R., the Buddha and his Dhamma, Vol.II. Vasant Moon ed.,p Karunyakara, L., Modernisation of Buddhism : Contributions of Ambedkar and Dalai lama XIV, Gyan publishing house, New Delhi, 2002.p P a g e

34 Ambedkar finds contradictions in the doctrines of soul, karma rebirth and transmigration. The Buddha denied the existence f the soul. But he is also said to have affirmed the doctrine of Karma and rebirth. The question is if there is no soul how can there be Karma and rebirth? If so, there is a terrible contradiction between the denial of the soul and the affirmation of Karma and rebirth. Dealing with the question of rebirth, Ambedkar asks, rebirth of what and rebirth of whom? According to the Buddha there are four elements of existence, which go to compose the body. They are Pritvi, Apo, Tej and Vayu. Now the question is when the human body dies what happens to these four elements? Do they also die along with dead body? Some says that they do. But the Buddha said no, according to Ambedkar, he explains that the elements join the mass of similar elements floating in space. When the four elements need not necessarily from the same body, which is dead. They may be drawn from different dead bodies. It must be noted that the body dies. But the elements are ever living This is what the Buddha meant by re-birth. Ahimsa parmo dharma is an extreme doctrine. It is Jain doctrine. It is not a Buddhist doctrine. Ambedkar mention another piece of evidence, which is more direct than circumstantial which almost, amounts to a definition of Ahimsa. The Buddha has said: Love all so that you may not wish to kill any. From this it appears that, the doctrine of Ahimsa does not say, do not kill, it says love all. 165 In the light of this statement it is quite easy to have understanding of what the Buddha meant by Ahimsa. Ambedkar says that it is quite clear that Buddha meant to make distinction between will to kill and need to kill. He did not ban killing where there was need to kill. What he banned was killing where there was nothing but the will to kill? So there is no confusion in the Buddhist doctrine of Ahimsa. It is a perfectly sound or moral doctrine. Ambedkar puts it Brahmanism has init the will to kill. Jainism has in it the will never to kill. The Buddha s Ahimsa meaning is in accordance with his middle path. What is Adhamm? Ambedkar answer that: Belief in the supernatural is adhamma; Belief is Ishwar (God) is not essentially part of dhamma; dhamma based on union with Brahma is a false dhamma; belief in soul is Adhamma; Belief in sacrifice is Adhamma. Belief based on speculation is not Dhamma, Reading of Dhamma is not Dhamma; belief in the infallibility of books of Dhamma is not Dhamma. What is Sadhamma? Ambedkar puts it that, the Dhamma becomes Sadhamma; only when it makes learning open to all; when it teaches that mere learning is not enough it must be accompanied by Sila; when it teaches that besides Pardnya and Sila what is necessary is Karuna; when it teaches that more than Karuna what is necessary is maitri. Ambedkar s interpretation of the role of the Bhikkhu is to be the context of the need of social service. In fact Ambedkar sees the future of the Buddhism, through its social validity. Of course, for any religion or Dhamma, the purpose is service to human community. If Ambedkar s interpretation of Bhikkhu serves the social cause, there should be no problem in accepting it as the original doctrine of the Buddhist monk. Bhikkhu a perfect man or a social 165 Ambedkar, B.R., The Buddha and His Dhamma, opt.cit p P a g e servant? Ambedkar felt that if the Bhikkhu is only a perfect man he is of no use to the propagation of Buddhism because though a perfect man. He is a selfish man. 166 If, on the other hand, he is a social servant he may prove to be the hope of Buddhism. Thus, the object of the Bhikkhu is to be a social servant and not a perfect man. The Bhikkhu is also not like Hindu ascetic who does not bother about worldly things and spends life in speculation. The Bhikkhu is to devote himself to self-culture and to serve the people and guide them, without self-culture he is not fit to guide. Therefore, he must himself be a perfect, best man, righteous man and an enlightened man. Ambedkar s interpretation of the role of the Bhikkhu is to be justified in the context of the need of social service. In fact Ambedkar sees the future of the Buddhism, through its social validity. Of course for any religion or Dhamma, the purpose is service to human community, If Ambedkar s interpretation of Bhikkhu serves the social cause, and there should be no problem in accepting it as the original doctrine of the Budddha. For this he must practice self-culture. A Bhikkhu leaves his home. But he does not retire from the world. He leaves home so that he may have the freedom and the opportunity to serve those who are attached to their homes. There life is full of sorrow, misery and unhappiness and they cannot help themselves. Compassion, which is the essence of the Dhamma, requires that every one shall love and serve and the Bhikkhu is not exempt from it. In the words of Ambedkar, a Bhikkhu who is indifferent to the woes of humanity, however, perfect in self-culture, but Bhikkhu who is indifferent to the woes of h rational humanity, however, perfect in self culture, but not at all a Bhikkhu. The greatness of the Bhikkhu lays in his service and guidance to society, but not in his just knowledge of the Buddha Dhamma. It is his duty to implement the social equality aspect of the Buddha Dhamma. On this point, the Bhikkhu can be graded as high-qualified person than Priest of Hindu society. Priest or ascetics of Hindu society follows the Dhamma of inequality. Ambedkar proved that this interpretation of Dhamma as the original doctrine of the Buddha by putting on test, which is available. Ambedkar defends his views with argument, if there is anything, which could be said with confidence, it is: He was nothing if rational, if logical. Anything, therefore, which is rational and logical, other things being equal, may be taken to be the word of the Buddha. 167 The first test proves that Ambedkar s views are rational, logical and so it can be said that those who criticize Ambedkar s interpretation of Buddhism. Do not have rational and logical base. The second test, which Ambedkar puts forth, is that the Buddha never cared to enter into a discussion which was not profitable for man s welfare. Therefore, anything attributed to the Buddha, which did not relate to man s welfare cannot be accepted to be the word of the Buddha. 166 Karunyakarn, L op.cit p Ambedkar, B.R., The Buddha and His Dhamma, op.cit.p P a g e

35 The traditional critics of the Ambedkar should answer, that what is the problem in accepting the view of Ambedkar, if they serve the human community. Ambedkar s view very much fulfills the eligibility to quality the test, and there is no doubt in calling them as the Buddha Dhamma. Here is a third test Ambedkar explain, It is that the Buddha divided all matters in to two classes. Those about which he was certain and those about which he was not certain. On matters, which fell in to class 1st, he has stated his views definitely and conclusively. On matters, which fell in to class 2 nd, he was expressed his views. But they are only tentative views. Ambedkar says that in discussing the questions about which there is doubt and difference it is necessary to bear these tests in mind before deciding what the view of the Buddha was there on. On the basis of these three tests, one can decide the originality and validity of the Ambedkar s view on the Buddha Dhamma. D.C. Ahir, a prominent Buddhist scholar, refuted the criticism on Ambedkar interpretation of Dhamma was nothing but the true Dhamma of the Buddha. Reference: 1- Buddhist Thought and Culture, Edited by S.R. Bhatt, Delhi: originals,2005,p.7 2- Ahir D.C. 1990: Buddhism and Ambedkar, Dalit Sahitya Prakashan. 3- C. Queen 1993: The Great conversion: Dr. Ambedkar & the Buddhist Revival in India, Tricyele magazine, spring. 4- Sangharakshita, 1986: Ambedkar and Buddhism, Delhi: Windhorse Publication. 5- Ambedkar, B.R. The Buddha and his dhamma,vol II, vasant Moon ed., p.510 य यश पर पर य बङ ग म थलय य गद नम य त म : 168 क टश द : - म थल, य व य म त:,मह ष ग तम:, गङ ग श उप य य:,जगद शतक लङ क र: श धस र -- व दतचरम व सम ष श कमत न यद तक सव लत श मद य यश म ततर म य भजत श पर पर य म त श य य श य ब जवपनम र य अङ क रत प ल वत प पत य वद त बङ ग म थलय : द शय : मह गद नम त त श धप स एव वषय म खर क त य व छ यम म य वद ष य य त भ रत यश पर पर य म त व श त व श थ न य यश य य न त क य प वद ष: वस व द: १ प र ण य यम म स धम श ङ गम त : व द : थ न न व न धम य च चत द श इ त म य य व य न मह व न नम य यप द क बह न मन त धम न अ य पय ग व तप दयन २आष धम पद श च व दश वर धन य तक ण न स ध स धम व द न तर: इ य व च न य य य य जनक व न थत ऽय म णक र: गङ ग श प य य: श य य सङ गक व वव वन - ३ अथ जगद व द :खपङ क नम नम ध ष र दश व थ न व य ह ततम व क परमक णक म न: णन य इ य यध श य य ब ज र पणम र य प लवन प पत व फलव व य वद त बङ ग म थलय : द शय म हद य गद नम स क र द र य भ यक र य वत, तत: न यपर पर य म प अनय : य : द शय : अवद न न क य प सच तस: व म तपथ य य त स क र: मह ष ग तम: - य यश य वभ वक व न स ऽय मह ष ग तम: स क र: इ य भधय ऽऽ य भध क मन क ल मह ष रय समजन त त न च न कथ यत श यत तथ यन म यत ऐ तह सक : २५०० वष प व म त ज व म न मह र जजनक न प व क त य म थल नग य मह ष : ग तम: ज न ल भ इ त त व वद मतम म थल य म क मन थ न मह ष : तप त प तद व ग तम म व न यत म ल क : स तम प जन : ऐ तह सक दश न थ य त त म व न प रणत त थ नमह य थ न म य प वद त४ भ यक र: व य यन: - य यभ यक र: भगव न व य यन: क द श क च क लमलमक ष द त त व क यत,तथ प५ प व पय य ग द तस ब थ मप थ क म त स भ य दश द डम न इ य द जह र अन न य मह भ यक रपत जल रन तरक लक इ त म यत,यत ह उद हरण मद मह भ य दवत रतम त न थमशतक द र य चत थ शतक य वत क ल ऽन म यत भ यक व य यन: छल य द हरण ६ नवक बल ऽय द वद : र ध पघ त स य य य भच र दन म न म णम इ त स नद प ण ग त,न डपघ त द प पप लक ड स च र भव त प ष ऽ प मय रव सतमन कर त इ य द हरण : म थल ऽय म त तभ त यत ह उ द हरण ष पलल प डम इ य द न पद न यव त न त न म थल य यव य त 168 य करण वभ ग य पक स दरन र यणमह व य लय, रम ल, दरभ ग 68 P a g e 69 P a g e

36 तद त र दश द डम न इ य द हरण न अव य भ व व न म थल वमवभ सत,यत ह म थल य म व फल वश ष ऽयम ध य न भव त उदयन च य : - उदयन च य : य यव श षकय रप व : व न स त य यक दल क र य धर य समक लक ऽय म थल: ण बभ व भ व यप र ण तग तभगव म ह य शद य य प म ल खत म थम अथ व य त त य य हर र श य ध मत: उदयन च य न न त म ह य ल महष णम भ व स म थल य त श य य सव श: वश षत य यश स ग तम म न: स तम प म थल तग त य दरभ ग ज ल य क रयन इ त म ऽ त य खल उदयन च य : यवस त आच य : वर चत : थ : - १. य यक स म ज ल: २. य यव कत पय ट क य प र प रश : ट क ३. श तप दभ य करण व ल: ट क ४. आ मत व वव क: ५. य यप र श : आच य धर: - व श षकदश न य श तप दभ य प र य यक दल ट क व त ट क यम य तमह वप ण त न व दतत व श कम तन म क रणम तद यद श तप दभ य य क ठ य सव र प न य यक : द श नक रन भ तम,तद क ठ य द र करण य ट क यम य त पय गन य य य: क वलम च य धर य व आच य य ज मक ल: तद यट क तम ९९१ई.इ य ल खत व त क च एतद प त यत यत धर च य : भ रस इ त म य दव य स त य: खल त: द णबङ ग ल अव त त गङ ग श प य य: - य यपर पर य गङ ग श प य य य न मध य क य व स र वतसम र धक य तर हत भव त तद य: त व च त म ण: इ त थ: त चर ज व नमकर त न य य यपर पर य : अयम व स ध र इ त म यत गङ ग श प य य: म थल त य मध वन म डल तग त मङ गर न म ज न ल भ य य च न न म मङ गलवन इ त अय १२शतक य आस त अ य एक एव प बभ व वध म न प य य इ त अ य प प ड य व व दतम गङ ग श प य य य वषय इ थ ७ क बद त यत यत वम त लग ह ऽय नवस त म यह गव च रण थ वनमयत म एक मन दन पर व य न ग त ग हम म : च दत ऽय मश न त अ नस हण थ मगमत अ य नभ कत व य भगवत वर द त भ त सम गत ग ह म त ल: ग र त समब धयत, तद य त - क ग व ग वम त ग व ग व च द ग व ग वमनथ कम तद भवद भल षतमग र प ग व भवत भव य प स त ग वम अन न प न य प ड यमन म त श यत शङ कर म : - शङ कर म : य यश य त य व न स त अ य व शपर पर स तम यन व त इ यह! प ड यपर पर प.न द न थ म : अ य व म न व शज य: खल म थल य स न य यक व न थत स तम शङ कर म य पत भवन थ म ऽ प श नद ण बभ व व श षकदश न य उप क र ट क य र भ इ थ मङ गलम तन त शङ कर म : - य य व श षक त स यग य प दत ऽ यहम कण दभवन थ य त य मम मन: सद शङ कर म यद प चवष य बभ व तद र ज नम य व त- ब ल ऽह जगद न द! न म ब ल सर वत अप ण प चम वष वण य म जग यम शङ कर म य पत भवन थ म : य ण: व भम न च स त अय न कद प क म चदय चत अत: ल क अम म अय च इ त स ब धय त म अस म थल तग तदरभ ग त य सर सव म १५शतक ज म लभत वध म न प य य: - वध म न: गङ ग श य प तथ श य बभ व य य नब ध क श य तम ल खत यत य य भ जपतङ ग य म म स प रद श न गङ ग र य ग रव प ऽ भवत नम: अयम प अ य त तभ श ल अज यत अय म थल: १३ शतक द ब भ व य य नब ध क श:, य यप र श क श:,आ व नयत वब ध: भ तय: थ : अन न वद ष वर चत : रघ न थ शर म ण: - त क क शर म ण: रघ न थ बङ गल भजन आस त १४७७तम वष न दय त अ य ज म बभ व न य य य य म लभ त: थ: त व च त म ण: य य प र रघ न थ शर मण : द ध त न न ट क क व त क क न व? क वद त य यत यत ब यक ल म त एन सम प थ मह नसम य हरण थ षतवत सरल वभ व ऽय वन प व स द वस व भ म य प कश ल प वन प व य तद य श य : ह सतव त: वल ण ल क र तभ श ल अय अ वल ब ध लकण ह त स थ य अ नमय चत आसन स न व स द वस व भ म: प द ग व त य म तर प व न यदय ब म न तभ श ल अ त एन म य छ न य यक व स भ व य य य मन कद चत म थल य प धर म य र थ ऽभ त अय रघ न थ: प धर: एन क ण इ त स ब धतव न आख डल: सह : व प ल चन: वय ल चन : सव क भव न कल चन: तद शर म ण: य रत आख डल: सह : व प ल चन: य य वल चन : सव अह य य कल चन: एव च तहत म तर स त रघ न थ य इ त क व त व स: रघ न थ शर म ण: इ त स ब धय त म भव न दतक व ग श: - भव न दतक व ग श: बङ गद श भजन बभ व य यपर पर य द ध त ट क अ य त ढ त य : एव ट क द ध त क शक इ त अ य व वद ष: आस त जगद शतक लङ क रस श य य ग : आस दत: अ य व द य त न व न म त श यत ष डश(१६)शतक य अ तम स दश(१७)शतक य द च य बभ व जगद शतक लङ क र: - 70 P a g e 71 P a g e

37 जगद शतक लङ क र: भव न दतक व ग श य ध न श य आस त अय ब यक ल म लय क त म भव न द: अ य तभ व य एनम य पतव न क ल तर य यपर पर य य व द अ य स श: न ऽ य ऽभ त द ध तट क य : उपट क ज गद श न न य त तद त र श दश क शक, तक म तम इ य दय: अम य थ : अ य प ड य य ज त अय १७शतक य आस त गद धरभ च य : - गद धरभ च य : ज व च य य प : बङ गद श य: र क ल प न: प म प श म ण आस त नव प भ व ऽय ह रर मतक व ग श य स वध क लङ कष य यश म यग अय १७शतक ज न ल भ गद धर य थ : - १. य यक स म जल : ट क २. त व च त मण : आल कट क ३. आ मत व वव क:, द धत : ट क ४. म वल ट क ५. द ग स शत ट क ६. नण य: ७. ६४ व द थ : श व द:, य प व द:, वषयत व द:, क रणत व द:, म व द:, स यव द:, अव छ दकव द:, पय व द:,न यमतव द:, आ य तव द:, नञथ व द:, म तस क रव द:, क रकव द इ य दय: व न थप च नन: - व न थप च ननभ च य : बङ गद श य ण: आस त य य स तम वल इ त थ: क व न य यक न ज न त? भ रत यदश न य न य अय थ: सव द अ य त: आव यक इ त त व वद म क तम १५शतक य तमभ ग ऽय द ब भ व मथ र न थतक व ग श: - मथ र न थतक व ग श: बङ ग य ण बभ व त क क शर मण : रघ न थ य य ध न श य ऽभ त अय प चदशशतक य: आस त त व च त मण प र तथ व द ध य उप र भ न भ नट क यरच त य च म थ र न न सद य त प धर म : - प धर म : नव नश य : ग तश ल: व न स त अय जयद व म इ त न न ऽ प थत: अय म थल द श य इ त त क चत क बद त चल त एकद ऽय श थ एक मन वषय एकप पय त यगद त अत: प धर: न न अय स : अय मह न य यक इ य न य तशय : अ म णम अ म न य यन: इ त गद धर ऽ प म यव द उ र त रघ न थ शर म ण: सम त य यश मध य प अस त सन प धर म स वधमग त इत ऽ य ययन थ म अन न य य व द य तभ त य प त उप य य: - य प य प य य: म थल ण आस त गङ ग श प य य य प तथ वध म न प य य य मज बभ व यम ज मक ल: चत द शशतक म त म यत च त मण प र ट क ऽऽ य अ य त म णक म यत त त य प य प य य त इ य रण सम पल यत प त -अवयव-स तप -अन म त- य प व द भ तष थ ष पल यत ऽ य न म मह मह प य य: चरद प य य: - चरद प य य:, मह मह प य यद वद य प आस त अय म थल नव स अभ त क स म ज ल क श य प र मकर द न न ट क अ य म य भजत य यश पर पर य म क णक त व व ग श: - क णक त व व ग श: र मन र यणतक प च नन य श य: आस त स दश(१७)शतक य: अय म थल ण आस त अय न य यक न सह श तर य व न प आस त अ तमसमय त य यम : - अ धगमनमन क त रक द भ ज:, तग हम प द प दश य त भ वम द श द श वलस त व तप त : स वत र प रभ त क न ल क य ल क तद य थ : - १. श दश क शक ट क २. शर म णक तपद थ त वट क ३. य यर न वल ४. ज म तव हनक तद यभ गट क ५. ग प लल ल म तम ६. च त यच म तम ७. क मन एव म ण य यश य प : आर य त य वक स:, न व यपय त च बङ ग म थलय : द शय : अम य य गद न न ह ज त चत व मर त व ल क: इ यल प ल वत न स दभ : - १.य व य म त आच र य य -३ २. मन म त - १२/०६ ३. त व च त मण य ख ड म यव द ४. दरभ ग म डल अह य थ नम इ य य न थत स तम ५. य यस म ५-२-१० ६. य.स. १-२-११ ७.प ज ब ध पर म : थ : - १. प ज ब ध: ( म थल य : व श वल ) २. य व य म त:, स प दक:- न र यणर म आच य :, र यस क तस थ नम, २०१० ३. मन म त:. य य - प. र म र भ :, र यस क तस थ नम, २००३ ४. य यस म,च ख ब स क त स रज, व र णस ५. त व च त म ण:, च ख ब स रभ रत क शन, व र णस ६. य य स तम व ल:, च ख ब स क त स रज, व र णस ७. स क त व य क इ तह स, व व लय क शन, व र णस 72 P a g e 73 P a g e

38 य तष एव श वदश न क य वह रक प : सम वव चन ह रन र यणधर व द क टश द - भ रत य नपर पर, य तष, क म रश वदश न, थ त नध न श धस र - य तष एव श वदश न द न ह अ त य परमस क व क र करत ह त वक स उस अ त स क य य प थक -प थक सर णय क र अन प लत ह त त श धप म य तष एव श वदश न क य वह रक प पर वमश त त कय गय ह भ रत य नपर पर क व वध प क र तर स क ऽह क व क त आय त इस म लभ त क उ र ह त अनवरत य सरत रह ह व द-व द ङ ग एव परव त श भ कद चत इस य स क एक सर ण क आ मस त कय ह ए दखत ह 1 व द ङ ग म च व प 2 य तष क मह व य वह रक एव प रम थ क द न 3 ह य स प ह व द क अङ ग ह न क क रण यह आ मत व क न म सह यक ह त ह त वह द सर ओर ह-न आ द क य वह रक धर तल पर ह न व ल अन य ग क स इसक मह व य वह रक भ ह 4 य क भ रत य य तष श क नम त ओ क य वह रक व प रम थ क य द ल ण रह ह थम स इस श क रह य गणन करन, दक द श, क ल क स ब ध म म नव सम ज क प र न कर न कह ज सकत ह स स रक सम त य प र दक द श और क ल इन त न क स ब ध स ह प रच लत ह इन त न क बन य व ह रक ज वन क क ई भ य स यक क र स प दत नह क ज सकत ह अतएव स च प प स द न दन क य क स च लन करन य तष क य वह रक उ य ह य तष क ह सम न व वध दश न स द य उस प रम थ क त व क वव चन क म म तद गत य वह रक प क भ स ङ ग प ग वव चन त त करत ह य तष क य वह रक प एव श वस दभ - ण म क यवह र क नय मक व त वरण ह म ख ह ह क आक शम डल मण क क रण ज व त वरण बनत ह उस व त वरण क भ व भ थत सम त चर चर पर समव त प स पड़त ह इसक क रण यह ह क सभ क लच क अध न ह इस क रण सभ पद थ ह म डल ज नत र म भ व स भ वत ह त ह उद हरण क लए एक प प क प ध तभ तक अ त व म ह जब तक वह नर तर स य तप क स पक म ह य द वह स य करण स प थक रह त फर उसक वक स स भव नह ह इस क र मन य पर भ ह द क भ व उस क र दखत ह ह क प रभ ष इस प क प षत करत ह - ग त सव न स स रक पद थ न एक प ज क य व म नव शयत त ह 5 भ कर च य न भ ह क इस य वह रक दश क वण न कय ह 6 - य - वव ह सव-ज तक द, ख ट फ ट र व फल फ ट वम य त यत त न नभ र ण, फ ट य ग णत यक व त त य तष म नव क य वह रक प क वश ष प स चच कर उसक प रम थ क स क आ मस त क थ त नध न क चच करत ह 7 अ थ म स वच म द तथ र म प चमम त प चग ण त य त वद श भ हम ज नत ह क व द ग क प म जस य तष क हम चच करत ह उसक स म हदश तक ह स मत नह ह क त श धप क स म क य न रखत ह ए इसक प रस मत वमश क त त कय ह इस श क गहन च तन स यह प ह त ह क यह दश न क म लभ त अवध रण ओ यथ कम य, शर र य, थ लशर र य क भ आध र ब द स श आ मस त कए ह और इसक यह प वश ष इस श वदश न क कर ब ल खड़ करत ह श वदश न एव य तष- य तष दश न क जस म ल अवध रण कम स त क आ मस त करत ह श वदश न भ इस स त क कस न कस प म प कर इसक य वह रक एव प रम थ क व प क प करत ह 8 श वदश न म जड़ जगत स शवत व 9 क कम द मल क आध र पर य य पत कय गय ह P a g e 75 P a g e

39 1. सभ जड़ पद थ म स इद मद अहमहम 5. म र प थ व जगत क व त ए प ण त आ म छ दन 2. श य 6. ई र इदमहम म मह र कल स प ष तक आणव एव म य य मल 3. व नकल 7. स प ण व अह मदम सद शव शव व नकल आणव तथ म य सम क न अहम शव हम क न 76 P a g e 77 P a g e

40 स दभ थस च उ र ख च क म यम स श वदश न क ग ढतम य य क सरलतम प म दख न क य स कय गय ह थमत उस त व क य वह रक स प रम थ क त व तक तर बत ए गए प न श वदश न म कस प म व न मक प म आत ह इसक चच क गई अ त उ सम त चच इस न कष क ओर ल ज त ह क य तष एव श व इन द न श क अ तस ब ध पर वच र कर द न क प र प रक उप द यत क स तक य ग न तज पर त त कय ज ए अ त ट पण 1. क न षत क न ज त... क न प नषद 2. य तष न म यत... प ण न श 3. अ व य म य त व व य ऽम तम त म डक प न षद 4. झ., प वह प वह प वह प च त वत व स ह त य भ दश न 9. व छय व भ व म म ज यत वह 10. तद प स व... त स र प त सकल व कस श... अ फ ट वह प झ, ड. च कश र, भ रत य य तष क व नक वव चन, दरभ ग व. व., दरभ ग, ग ग न, ड. ज एव खज रय ड. यशप ल, क म र श वदश न, र य स क त स थ न, ज म, अ भनवग, य भ दयम, अन. जयद व स ह, म त ल लबन रस द स, द ल, अ भनवग, त स र, स प ड. परमह स म च ख ब स रभ रत क शन व र णस, 1996 वन : य जन तर वमश : क टश द - व न, आन दव न, स ल य म, अस ल य म य शन र यण व द 169 श धस र - त तश धप य स र शभ त त व त वन य जन व य व गर यव थत य य नम यत ह व न य जन व न वन त क य स र व स भव, नम णम यस भवम, स य प कथ चत क य नम ण व न वर हत क य त उपहसन य य त, अत ह त वन न त य जन नम व यक त च त तश धप म यम न स र य न धगत भ व य त अ थम य जन त स दयमन त, त य त स क य कत त व, त त य त क य फ टतर कत म त, अ य जन तर म य य अ यत य जन म त व ह न चत अ पत य जनय र तरम (भ द ) इ त त र व य प, अ द ध तक र ऽ य ह- य जन तर स दयमन तय इ यन न थम स क य कत त व इ यम न त त य च त स म य वश षभ व न च य स दय न द- स क यकरण- न तर प य जन य म यत त त य य जनम यत.स क यकरण त न प य जनय र तर वश ष व ल यल ण व य ल क द ध तव चत थ त एव प ण य जन वषय तप दतम वन य जन क म त सव र व य त, त म त प व क चत वन व प वच रय म: वन व प वच य अ म भ त य जन न दश य य त म ल थ र भक ल एव व न व प तप दय त तथ च त य जनम प तप दय त- क य य म व न र त ब ध य सम न तप व त य भ व जगद रपर भ म ह तम य क च च थतम वषय त वम च तद यम, त न म स दयजनमन: तय त व पम 170 क ऽ मन क वर न दवध न व न क य य म इ त प य य तदन य जन कथय त, य जन च स दयजनमन त त वन : व पम - त य ह वन : व प सकल-स क व-क य प नषद भ तम - अ तरमण यम -अण यस भर प चर तन -क यल ण भध यन ब भरन म लतप व म 171, इ य क रक वन व पम, अ अभ वव दन प न स भ वयन आन दवध न च य वन व प तप द यत म हत 169 व श स क त ययनक म, जव हरल लन ह व व लय, नव द हल ११००६७ 170 व य ल क, कस.१, प. स.८ 171 त व प. स. ३७ 78 P a g e 79 P a g e

41 त पय मद यत व न सव ष स क वक तक य ष उप नषद भ त यत त व त द तरमण यम एत श व न च नकव न ब भ,अण म ण व दन म लत, त म द त श व न सव यथ व द न स रभ त व न प नषद य थत, त द व क य न स रभ त यत त व स व नर व क वण प रम ण व त च नक व भन व न क शत, एत श त व नर त एव न त य भ व तप द यत श यत इ त क व त ष मभ व न स ख ड य थ पतव न व न व पम, तदन व प य न परम त श वन : व प क न हत भव त तद प दश य य द हरणम ख व न- अथ च र म यणमह भ रत भ त न ल य सव स यह र ल यत दय न म न द मन स लभत त म त क यत 172 प व तप दत वन य त व प त श व न व प य यवह र र म यण मह भ रत च क त वत त अत स दय न मन व न द त त भव द तद य न त य क शन क म, अ भनवग प द च य कथय त यत - त गत य जन तप दक स दयमन: तय इ त भ ग य य त म ह वम त तप दत य वन ल यत स ब ध न मन स आन द: चम क रपय य, पर वपय स द-उपहत अन म यम न व न थ यम न लभत म त य जन स प द यत त व प क यत इ त सङ ग त, अ वश ष त त थ य य जन व न व प नम, क त य जन य प य जन स दयमन त, यत ह क य य त व न य थ नम ण, तथ च क य य चरमल य त स दयजन न मन: त 173 आच य म मटक त य जन न- क य यशस ऽथ क त यवह र वद शव तर तय स : पर नव य क त स मतय पद शय ज क य यशस ऽथ क त यवह र वद शव तर तय इ य द न य जन न स ध रण य व अत एव व य ल क य म य य जन स दयमन त र य व स चतम 174 स दय य ष क य न श लन य सवश शद भ त मन म क र वण न य त मय भवनय यत त व दयस व दभ ज स दय 175 व न य जनम - क शट क य व न य जन वषय लख य च य :- त त व न व प न पण य य जन यम व एक त व नस ब ध वमत न नर करणम त य त स दय न त अ य जनश द य प दय त- य जनश द य य ल य थ यत, तत तद व य जन भव त यत रय त, त न प व क द य जध त रयत त य जनम, इ यथ य यय स त अन.ल प य व रन क इ यन न य रन द श स त व दक य क त य जन म त स य त इ त य प ल य थ म द य य द वच य त तद त अ त: एव य जनम, यत ह वन : व प य न पण त स दय न स नत य व तप नर सप व क यत - अ व तप नर सप व कम व स दयमन त य जनम, इ त यद त तप दय त, कथ च व तप नर स - व अन क वश षण र च य प व न द व तप नर कत स चय त व भ यम, इय भनवग य स म क अ वमवग त यम - { थम:} सकलस क वक य प नषद भ तम इ त व न व पम, अथ त स कव न क य ष रह यभ त त वम, त न क यत व वर हत न वब यत, यथ थम भ वव द क थतम - व वक प न म न य त स भव य प व क म त क यल ण वध य भ स र द श त क रल श व न व न र त यद तदल कस दय वभ वन म क लतल चन न यत त ह त न व 177 त तप सकल स क व इ त वश षण य नर यत एत श वक प न त य ऽ द श त य त, अ पत सव स क वक य ष यत, क त परम रह यभ त त व य च स दय र व वल यत { त य } अप व सम य एव इ य य प द ष य उप नषद भ तम इ यन न व ज यत नर करणम यत ह व न उ क तम त वम त न अ य थत अप व कथन स भ यत एव न ह {त त य:}- व न: भ अ य प नर करणम अ तरमण यम इ त कथन न व भव त, यत ह गङ ग य घ ष: इ य रमण यत न त {चत थ :}- व नग ण लङ ग र व व तभ त इ त प य अण यस भर प इ यन न ग ण लङ क र न तभ त व स चय त स मब प रम ण न प व यवगमन क ठ यम त म द त प तन इ य दन य स म यक व शङ कत त नर कर त र म यणमह भ रतश द न दक व भ तसव क व भर य दर क त इ त दश य त 178 {प चम }- क च च थतम वषय - ल यत म यन न व च थतम वषय इ त नर कर त - ल यत ऽन न त ल ल णम, ल ण न पय त ल य त त ष ल ण र ण न पयत म यथ स दय - य ष क य न श लन य स- वश शद भ त मन म क र 172 त व प. स.३७ 173 त व प. स.३७ 174 द य जन ट क त व प. स.३७ 175 व य ल कल चन प. स. ४० 176 त व प. स.३८ 177 त व प. स.२७ 178 व य ल कल चन प. स. ३९ 80 P a g e 81 P a g e

42 .स दय 179 एत श न स दय न दय एव व नर न दम दध त, तथ च कथ म न द य न त स दय ष इ त कथय त- य ऽथ दयस व द त य भ व रस व शर र य यत त नश क क मव नन 180 इ य व क र ण स दय ष वन त तभ व त, इ य व प ण वन र म य य जन तप दत त च व तप नर सप व क स दयजनमन त र य मकम ल चन अ भनवग कथय त आन द इ त थक त न म त न स आन दवध न च य एत छ र ण स दय दय ष त द वत यतन दवदन र थ त ग छ व त भ व 181 इ य व प ण वन व प वण य त आन दवध न स दय दय तय त भ द वण य त- अ वव तव य वव त यपरव य व न व न क रक क शत व न र ख च म यम न वय प य म - व न स त एत म यभ द वन, इत ऽ प म य व न मङ गल क व न वध प रक त त व त रस लङ क रभ द न एत ष व प रस वन र व व श यम त इ त व य ल कक मतम प न त य रस-रस भ स- भ व-भ व भ स-त शमनल ण व न वभ व द भर न यम त, एत ष भ द भ द न नम व यकम म मट च य - भ द अ दश य तत अ य वन 182 इत ऽ प श दश य व न रणन प यङ यभ द अथ श य व न रणन प यङ यभ द त श दश य व न रणन प यङ यभ द य न क भ द स त, तथ च अथ श य व न रणन प यङ यभ द य भ द बह ध क शत, एत ष सम ष भ द न दश न य अ एतद व च यम यद न दवध न न य जन व न तप त - एव वन भ द भ दभ द क न श य त स य त द त ष मदम म म भ 183 अन त ह वन क र स दय न य प य त ष द क थतम, प न भ द न स च य कथय त यत - इ य ल ण य व न वव य य नत स :, स क य कत व त व स यग भय अ वव तव य वव त यपरव य उ व प व न न पण नप ण ह स कवय स दय नयतम व क य वषय पर कष पदव म सद त त त पय मद यत व न भ द न भ द न च न न व स क य य रचन कथ क य इ य त श श सम य त क वष, तथ च स क यमस क य व इ त वव चन मक ब र य य त, एत न द व क व क यस स र पर क मह क व व प पदव म न त, एतदभ व स क य कत त म व न श यत, अत व नभ द भ द न नम व यकम अ य त तर क तम अथ तरसङ मतम 179 व य ल कल चन प. स. ४० 180 व य ल कल चन प. स. ४० 181 व य ल कल चन प. स. ४० स ल य म: अस ल य म इत ऽ य कथय त- अ फ ट फ रत क यत वम त थ दतम अश न व य कत र तय स व त त 184 अ फ ट फ रत क यत व यथ उ म, त य अ फ ट फ रतक यत व य य क तय असमथ त र तय व त त एतद व न वत न न नण त क यत वम फ त फ रत सदश न व तप द यत व दभ,ग ड,प च ल, च त र तय व त त र तल ण वध यन ह क यत वम तत अ फ टतय मन क फ रतम स द त ल यत तद फ टतय स द श त न अ य न र तल ण न न क चत त पय मद यत क य फ टतर कत म व वन य जनम ल चन अ भनवग प द च य कथय त 185 यकत मश न व र य ह त - अ फ ट क व फ रत म त ल यत 182 क य क श: प.स. १६१ 183 व य ल क: प. स. ५५० 184 त व त त य ल स प.स. ५५१ 185 त व त त य ल स प.स ५५२ 82 P a g e 83 P a g e

43 र त ह ग ण ष पय व सत यद ह वश ष ग ण म, ग ण रसपय वस यन एव एतद ग ण न पण ङ ग र एव मध र अत रस वन र व म य व म त क व क य यद फ टत तम व फ टतर कत व वन भ द न भ द न च न भ व स क य त कत व न श यत वन य जन तर वषय एव चत थ त य द कथय त- एव व न स प च व तप नर स थ य प तद य प दन य जन तरम यत - वन य सग ण भ त यङ य य व द श त अन नम न यम य त कव न तभ ग ण 186 अ ग ण भ त यङ य य तथ च वन य म ग क शत, एत ष भ द भ द न क रण त कव तभ य आन यम य त तद व व व म - य एष वन ग ण भ त यङ य य च म ग क शत त य फल न तर क व तभ न यम व न प द श त य म ग, त म ग य फलम व क व तभ य म न यम 187, ल चनक कथय त- य जन तरम - य प स दयमन तय इ यन न य जन ग व म, त त य त वध च स क य कत त तद व ष फ ट क तम, तथ प फ टतर कत य न यत स प प व न व यत, अत ऽ प न पत व त प न पणम यथ व तभ त त य जन तर म त अथव प व य य जनय र तर वश ष ऽ भध यत क न वश ष ण स क यकरणम य य जन क न च स क यब ध इ त वश ष न यत. त स क यकरण कथम य य प र इ त प व व य न प दत य य व द य यत य न तभ य ण ग ण न व ण नव व भव त, ल चन तभ तप दय त- वण न यव त न वश ष तभ नम 190 त वण न य य प र म य क वन एव प व त सव य त षय तभ न त ज त यम व य त, त न च क य य ग एव य त, तद र त यत क व व च य ण ( वन ग ण भ त यङ य य) च आ य ण एव अथ नरवधय भव त अत व नग ण भ त यङ य य आ य ण त तभ न यम पप नम तभ न य य फल व ण नव वम, व ण नव व य त पय क यव य न नव वम, क यव य न म न य तभ न य स त भव त, तभ न य च अथ न य, अथ न य च व न भ द त इ त म एव क र ण व न ग ण भ त यङ य च य तभ य आन य त न च क यव य न नव वम, तभ न य च अथ न य न,अथ न य च व न भ द द व स भव त इ त क व वन य जन तर य य त स दभ थ - 1. क य क श,आच य म मट, आच य व र, य य क र, नम डल ल मट ड,२२००५ 2. व य ल क,आन दवध न,अ भनवग प द वर चतल चनट क, क श य य च, य य क र,आच य जग न थ प ठक,च ख भ व भवनम, व र णस,२००९. 3. व य ल क,आन दवध न, य य क र,आच य व र, नम डल ल मट ड,२२००५. 4. व य ल क, आन दवध न,ट क क र, र मस गर प ठ, त र वत ट क,म त ल लवन रस द स, द ल. वन य. तभ ग ण: इ त क रकय अ भनवग प द च य ण म भमत य जन तर य य नम अ व न भ द त तभ य आन य म य य धकरण म त शङ कत व नभ द य क व तभ य य धकरण वम - वन भ द क य न, तभ य आन य क व न म, अत ऽ तय सम नम धकरण न वत त इ य शङ क य उ र द यत - व नभ द य न क व तभ न य य क रण म य व आच य य त पय त न स म न धकर य ज यत न द ष य धकरण मक क र तर ण कथय त यत - व न न य फल तभ य आन य तथ च तभ न य य फल व ण नव वम, म ल आन दवध न तप दय त क व तभ य फलम - अत यतम न प क र ण वभ षत व ण नव वम य त प व थ वयव य प 189 वन ष भ द ष भ द ष एक न प क र ण वभ षत सत व ण नव वम य त, अत पर एक व न भ द य य ण व य नव वम य त त तप दय त- त द तभ न म क? 186 त व चत थ ल स प. स. ५५७ 187 त व चत थ ल स प. स. ५५७ 188 त व चत थ ल स प. स. ५५७ 189 त व चत थ ल स प. स. ५५८ 190 त व चत थ ल स प. स. ५५९ 84 P a g e 85 P a g e

44 म मट व न थजग न थक तक यल ण वमश क टश द - अद ष, स ह यदप णक र, य स यव, न ग शभ हर श क कर त 191 श धस र - क त ऽ मन श धप म मट व न थजग न थक त य क यल ण य चच प र सर त द थ ष पल यम न न ख डनम डन न चच व हत वत त खल व न थ न स ह यदप ण क यल ण वषय यद वच र र ध तद सव थम म मटक यल ण ख ड य व त न द रत यत म मट न यद म तदद ष श द थ सग ण वनलङ क त प न व प 192 त सङ गत क यल ण न त अद ष इ त पद य आल चन एव क तव न अन न-य द द षर हत य व क य व ङ ग क र तद - य क र यम व म यदरय त यस त पस स ऽ य व नह त र सक ल ज व यह र वण ध ध छ जत ब धतवत क क भकण न व वग म टक वल ठनव थ छ न कम भभ ज 193 अ य क य वध य वमश द षद तय क य व न य त, क व य क य व न व न मक यत ङ ग क त वत त वग म टक वल ठनव थ छ न कम भभ ज क ऽ मन व थ व वध यम त, त च सम स ग ण भ व दन व व त तक त अथ द ध नतय पर मश य य श उ छ नत य व थ व क त प मद सम स न य ध न क तम त, य न वध यत य अप य यत य त तभ व त व न व न मक यम य ङ ग क त क व द ष वत त, त ह कथ मद क य कथ यत श यत, स ह यदप ण व न थ न क थतम व- य श द ष स ऽक य व य जक, य व न स उ मक य व य जक इ य श य म भयत आक यम ण मद क यम अक य कम प न य त 194 स ह यदप णक र ण तप दत यत अद ष पद क यल ण न य सङ गतम क त क य क शक र य अद ष इ त पद य भ य आस त यत क य य वघटक य य तस क र दय बलद ष वत त, त य वर हत श द व व क यम अथ त य तस क र द वर हत श द थ व व क यम क द प द ष व प ण द ष न भव त, यथ द व वद ष क णश ङ ग र दरस न मन भ त व व ब धक भव त, अत त द ष उ यत पर त व रब भ सभय नकरस ष द व वद ष रस न भ त ब धक न पत स धक भव त, अत त द ष न पत ग ण क यत, अत बलद ष वर हत श द थ व व क य म त क य क शक र य भ य वत त, अत त न द ब लद ष व म न स य प क य क य वमम न- क ट न व र न दस ध र य न क यत द व प मत य रस न गम फ ट 195 स त ऽय स ह यदप णक र ण प व यत तथ क य क शक र ण प मम भ य व क य व अद ष " इ त पद य म अथ त रस न भ य ब धक बलद ष वर हत श द थ क य म त अथ त स ध रणद ष व म न स य प य द रस न भ त ब ध न भव त, तद द षय क यम प क यम व यत अत म मट य अद ष इ त वश षणम चतम व सग ण इ त पद य ख डन क व त व न थ न यत ग ण त रसध म ण वत त, ग ण रस एव स त त, त श द थ य ध म न स त अत त श द थ य न भ वत श न व त, इ यव थ य रस एव सग ण इ त कथ यत श यत, अत श द थ सग ण व त न कथ यत श य त अत क य क शक र ण यद सग ण इ त वश षण श द थ य य म त तद प न चतम क य क शक र ऽ प ज न त यत ग ण रस य व धम भव त, क त ग ण प ण श द थ य सह प ग ण न स ब ध भव त, त म व मवल य व श द थ य व श षण प ण सग ण व त पद य म त आच य म मट प तय उ लख त यत - ग णव य प न त ष व श द थ य म त 196 अत क य क शक र य प र व न थ य पङ क प सम च न न त अनलङ क त प न व प इ य स ह यदप णक र वमत त त- य क म रहर स एव ह वर त एव च प, त च म लतम लत स रभय ढ कद ब नल स च व म तथ प त स रत य प रल ल वध, र व र ध स व तस त तल च त सम क ठत 197 एत च यम, अ ह वभ वन वश ष म ल य स द हस क र लङ क र य फ ट वम म मट न यद म क द यलङ क र प न त, तद न सम च नम ह त वन य द क य प भ व त, तद वभ वन ङ क र 191 व श स क त ययनक म, जव हरल ल न ह व व लय, नवद हल 192 म मट ण त क य क श 1/4,प स य स ह यदप ण, थम प र छ द,प स य स ह यदप ण, थमप र छ द,प स य स ह यदप ण, थमप र छ द,प स य क य क श,अ म उ ल स,क रक -71, प स य क य क श, थम उ ल स,उद हरणम -1,प स य P a g e 87 P a g e

45 भव त, उ च- य य तष ध ऽ प फल य व भ वन 198 ह त प य य नष ध ऽ प त फल क शन वभ वन क यत, तथ च व म न व प क रण ष क य य कथन वश ष - वश ष रख ड ष क रण ष फल वच 199 स ह यदप णक र य कथनम त यत यद क ठ पक य वण न क तम त, क त त य क रण न व त, यत तक ठ सव द न तनव त न यथ म व भव त अ कम प व त न तन न त, प व बह व र भ व त अत उ क ठ पक य य क रण भ व ऽ य कठ क य वण नस व द वभ वन लङ क र वत त उ क ठ य अभ व य सव स म य व म न स य य क ठ य अभ व पक य न भव त, एव क र ण क ठ य अभ व य क रण स य य क ठ भ व पक य न भव त, अत अ वश ष रलङ क र व त एव क र ण व न थ न क ऽ मन वभ वन वश ष इ यनय रलङ क रय क पन क व तथ स द हसङ कर लङ क रय थ त क ऽ मन भ णत, अन न त न क ऽ म नलङ क र ण मभ व य ख डन क तम व न थ ऽ य तस र भ ण वभ वन वश ष म लकस द हसङ कर लङ क र न स ध यत य न चक र क त म मट य व त ऽलङ क र अ न सन, स ऽ प ज न त, यद वभ वन वश ष य स द हसङ कर लङ क र ऽ प न क स यत श य त, प न स त क व क यम ण न न क स यत श यत, म मट त वयम व व - अ फ ट न क दलङ क र 200 अत म मट न फ ट लङ क र वरह य द हरण प ण क ऽय त त क त, व न थ यद य द हरण य ख डन चक र, तद न य सङ गतम तदन तर आच य व न थ न वक यल ण त तम - व य रस मक क य 201 रस एव म स र पतय ज वन ध यक य य रस न श ङ ग र दय न हण य अ पत र यत इ त रस इ त य प य ग वतद भ स दय ऽ प ग त जग न थ स ह यदप णक र य मतम आ पन अवदत यत य द रसवद व क यम इ त स ह यदप ण नण तम, त न, व वलङ क र ध न न क य न मक य व प 202 अथ त रस द य जकव यम य क य व ङ ग क र क य व न सव न मत व प व त म य लङ क रम य व य जक ष व य व य यथ अलङ क र ण लङ क र यङ य - म हल सह भ रत तव दय स भग स अम त अन दनमन यकम अङ ग त व प तनय त 203 अ क य लङ ग लङ क र ण तन तन करण ऽ प तव दय न वत त इ त वश ष क य लङ ग लङ क र य द हरण म मट न क य क श तप दतम - क य लङ ग ह त व यपद थ त 204 उद हरणम - वप द भ व दन मत मद ज म न प र, 198 त व,क रक -107, प स य त व,क रक -108, प स य त व,प स य स ह यदप ण, थमप र छ द,प स य जग न थ,रसगङ ग धर,प स य म मट,क य क श,चत थ उ ल स,उद हरणस य -71,प स य त व, दशम उ ल स,प स य -677 प र र! न य व चद प भव त न णतव न नम म स यहमतन र ऽ यन तभ क, मह श! त य त ददमपर ध यम प 205 व न थ य कथन यद त क य रस य थ तर नव य त, तद ऽयम द त यत य ष क य ष व त वण नम, अलङ क रवण नम व म य भजत, य मश व त यङ य ऽलङ क र यङ य त व व चम क रम प दयत,चम क र प द क व त व व क य व न व य त, क त क य न क क य य न र ढ म अह त अथ त अव यम व क य य म आर ढ म अह त अत प डतजग न थ न स र व न थ य द क यल ण न सम च न यत व य रस मक क यम तदन तर जग न थ वमत न स र क यल ण त त रमण य थ तप दक श द क यम 206 रमण यत च ल क र दजनक नग चरत बह भज न क य त यत, क त त रथ न वब यत, तद प रस न भ त त यत एव अत श द एव क यम जग न थ ऽकथयत यत य क य क शक र दय श द थ व व क य म य त क क य व श द ऽथ च य स यव य स त त ऽथव य कपय तय व य स यव अथ त य श द थ य म ल व स त म न धम य कपय म अथ त य व त न प थक -प थक - प ण वर जम न धम, श द ऽथ च प थक -प थक वर जम न धम य स यव प एक इ त यवह र य कव य न क य म त यवह र य प, यथ य पद थ य व र जम न वस य तय म ल व व स त त न त प थक -प थक अत एव वस य य पद थ य स त त यद त पद थ व प थत भवत, तद इ त यवह र भव त, क त यद य पद थ य र क एव प थत भव त,तद एत न, अ पत एक इ त यवह र भव त, त न व क र ण द कव य न त क यम, अय यवह र वत त, अत एव क य व य स यव धम न व कत श यत एव क र ण व क य व य कपय म अथ त श द ऽथ च प थग -प थग वर जम न धम ऽ प न कथ यत श यत यत ह त य थ य म क मन प एव क य य यवह र भव त, अत जग न थ कथय त यत श द थ य न य स यव य क य व स त त, न य कपय तय व न कष त क य व श द थ भय न धम न त, अ पत क वल श द न धम एव वत त अत प डतर जजग न थ य स त वत त - रमण य थ तप दक श द क यम 207 क त न ग शभ ऽवदत यत क य व य य जक रस व द य जक व य श द थ य सम न प ण स त त क य प ठतम, क य तम, क य ब म इ य भय वध यवह रदश न च अन न श द थ य य क यत य त तभ व त क य क शक र ण यद क य व श द थ य व र जत, न क वल श द न थ यत ह क य य नय मक व चम क रब धजनक न वषय व व छ दकधम व पक यल ण श द थ य स त त अत क य व य स यव धम व करण क चद प व तप तन भ वत श न त क य व य स यव धम इ त 205 त व, प स य जग न थ,रसगङ ग धर,1/1, प स य त व,1/1, प स य P a g e 89 P a g e

46 व करण न व मह भ य य स यव वव चन य सङ ग तल ग त, तदध त त द 208 इ त प ण नस मह भ य पत ज लन यत व द व दय य स यव धम व क त क य व म य प ण य स यव धम ऽ त पर त ल णय क वल श द ऽथ च प क य व व कत श यत अत एक न द इ त यवह र य व कव य न क यम एत यवह र य वसर न ग यत न कष त क य क श न स र श द थ क य व न व करण क चद प ब ध न त, अय रसगङ ग धर य ट क क रन ग शभ य भ य ऽ त, न क वल न ग श ऽ पत यश प डतर जजग न थ वह य सव आच य श द थ व व क य म य त एव क र ण श द थ क य म त मतम व बह जनसम त मत वत त, अत प डतर ज न यद य ख डन क तम, तद न प द यम, श द थ क य म त मतम व सम च नम स क त स ह य म गत -- एक प रश लन क टश द - गत, हम लय, क तकस पद, र व - य स-सतल ज र ध व लभ शम श धस र - र व - य स-सतल ज इन त न न दय क आसप स क गत कहल त ह वत म न हम चल द श क अ धक श भ ग गत क अ तग त सम व ह त त श ध ब ध म गत क च नत एव य पकत पर वच र कय गय ह स दभ थ 1. जग न थ,रसगङ ग धर, य ० मदनम हन झ, च ख ब व भवनम,व र णस, प ०व ०क ण, स क तक यश य इ तह स, अन व दक- इ च,म त ल लबन रस द स,प ण, म मट,क य क श, झलक कर पन न भ व मन च य ण वर चतय ब लब ध य यट कय सम वत,भ ड रकर- य व -स श धन-म दरम,प ण, म मट,क य क श, य ०च ड द स,स०र मग व दश ल, स प ण न दस क त- व व लय,व र णस, म मट,क य क श, य ० व र स त शर म ण, नम डल ल मट ड- क शन थ नम व र णस, व न थ,स ह यदप ण, य ० स य त, श शकल ह द य य प त,च ख ब व भवनम, व र णस, व न थ,स ह यदप ण, य ० श ल म वर चत वमल ह द य यय स हतम, म त ल लबन रस द स,व र णस, व न थ,स ह यदप ण, य ० स य त स ह,च ख ब व भवनम,व र णस, 1997 भ रत य इ तह स म गत क वश ष मह व ह मह भ रत क वभ जक र ख क प म गत क वण न करन अ तशय नह ह ग हम चल एव प ज ब त क क छ गत कहल त ह व त त र व, य स तथ सतल ज न दय क म यवत गत कहल त ह क दप र ण क म नस ख ड म हम लय क प च ख ड क ववरण इस क र कय गय ह ख ड प च हम लय य क थत न प ल क म चल क द र ऽथ ज ल धर ऽथ चर क म रसऽ तम ( क दप र ण म नस ख ड ) अथ त न प ल,क म चल,क द र,क म र तथ ज ल धर य प च ख ड प म हम लय क प र ध म आत ह वह प ज ब क स स ध द श अथ त स त न दय क थल क प म ज न ज त ह इन स त न दय म ग ग,सर वत,सतल ज, य स, चन व,र व तथ झ लम क न म उ ल खन य ह गत क लय क ल म न स र कई न म च लत ह ए जनम सव थम गत अथव गढ तदन तर ज ल धर यण,स शम प र,भ मनगर,नगरक ट तथ क गड न म उ ल खन य ह सव थम गत क उ ल ख मह ष प ण न वर चत अ य य म ह त ह गत ष इस स स यह व दत ह त ह क छ र य क मह स घ गत क न म स ज न ज त थ इस मह स घ म क ड परथ,द डक, क,ज लम न, ग और ज न क स घ श मल थ आह गत ष त क ड परथ द डक क ज लम न ग ऽथ ज न क ( हम चल द श-प.स.-20) 208 अ य य 4/2/59 90 P a g e 91 P a g e

47 प ण न क अ य य क अ त र र जतर गण,अ भध न च त म ण,ब ह स हत,म क ड यप र ण,व य प र ण,ग डप र ण,र म यण,मह भ रत एवम दशक म रच रत ज स स क त थ म गत गणर य एव वह क नव सय क स दभ म कई त य व म न ह दशक म रच रत क छठ उ छ व स म म ग क य क स दभ म गत क वण न इस क र ह अ त गत न म जनपद त स ग हण य फ तस रधन स दय धनक-ध यक- ध यक य त ष ज व स न ववष दश दशशत, णस र स यम, ओष य व य,न फ़लव त वन पतय, ल ब म घ ण तस व य, प कश ष ण प लव न, न न य द य सम डल न, वरल भ त क दम लफ़लम,अवह न कथ ग लत क य ण सवस य,बह ल भ त न त करक ल न,अ य यम य ज,पय ल ठ नत तत बल क प ड र ण - नर शर कप ल न,पय ह ड त श क क कम ड य,श य भ त न नगर मखव टप टभ दन द न आच य ह मच न अ भध न च त म ण म गत द श क उ ल ख इस क र कय ह ज ल धर गत य त यक त ज क भध क म र त म ध मत स र वत वक ण क ग ड प र ण क भ वनक श वण न म गत क वण न इस क र मलत ह गत न लक ल भ प सट कण अभ ष ह सक म र उद पव ण क त त व य प र ण म भ भ रतवष क वण न म गत क उ ल ख ह त ह अत द श व य म पव त यण य नगह र ह सम ग पण तरड गण खस क श वरण व ह ण दव सह दक गत म लव व कर त त मस सह ( दशक म रच रत-ष व स-प.स ) (अ भध न च त म ण- तय क क ड- क स य - 24 ) (आच र क ड 55/20) (व य प र ण- 45/ ) म क ड य प र ण म भ गत क उ ल ख न ह र ह सम ग क ग ग ण खस क त वरण - उण द व कर त त मस इ य द क स थ आय ह आच य वर ह म हर न ब ह स हत म गत क प रचय त त कय ह य द म गल स च ब ब व धत ह त अ आ द व हन क र य ओ क न श ह त ह तथ गत, म लव, क ल द, श व तथ अय य भ त द श म उ प न मन य एवम र ज ओ क न श ह त ह उ न सह व नर न रपत गत क न म लव न क ल द न गणप ड गव नथ शब न य यक न प थ व न ह य क रवम यश य धपत न र ज यम य न प ल य श रस ह तन गत ष म समय दय ( ब ह स हत - च च र वच र -24 ) इस क र वश ख न क फ़ल बत त ह ए कह गय ह क य द वश ख न म श न वचरण कर त गत,च न तथ क ल त द श म रहन ल ग क र उग ए गए क ड क म,ल ख,ध य, म ज और क स भ प प क न करत ह हय करण म भ कह गय ह यथ ऎ न य गत च नक ल तक क म ल स य यथ म ज क स भ च य य त ग ण जत ब ध ल छश च र थ य प रजन गत प व त य प ड य त क पत च मह (ब ह स हत -शन रच र वच र - 11) (ब ह स हत - हय न पणम -16) म गव मह प र ण क दशम क ध म बलर म ज क त थ य क सड ग म भ गत क उ ल ख ह आ ह तत ऽ त य भगव न क रल त गत क न ग कण य शव स न य य ध ज ट ( म गवतमहप र ण दशम क ध ) 92 P a g e 93 P a g e

48 उपय उद हरण स प त त ह त ह क गत एक च न और सश गणर य थ यह ल ग श श ल य थ यह पह ड थ तथ यह क तक स पद क ब ह य थ र म यण म य प गत न म क प प स उ ल ख नह ह पर त र ज दशरथ क दव गत ह ज न पर ऋ ष व श क आ स प च द त अय य स क कय द श क र जग हनगर म भरत स मलन गए थ क कय द श र व और झ लम न दय क म य थत थ इस द श क थ त सतलज और य स नद क प म र भ ग म थ इ ह न दय क भ ग गत क अ तग त थ अपन न नह ल क कय द श स भरत क अय य क लए थ न इस गत र य क भ म स ह आ थ र म यण म व ण त ह क र जग ह स नकलकर पर म भरत प व दश क ओर चल सव थम उ ह न म ग म श द म,इ व क तथ दन नद क प र कय तदन तर प म म ख व हत ह न व ल शत नद क भ प र कय तथ अ त म सर वत और यम न न दय क प र करत ह ए अय य पह च इस क र स क त स ह य म गत क वण न कय गय ह स दभ थ स च 1 स क त स ह य क इ तह स ड.उम श कर शम ॠ ष,च ख ब भ रत अक दम,व र णस, प नम त स करण, अमरक श व मन च य झलक कर,ई टन ब क ल कस, द ल, स क त स ह य क हम चल द श क य गद न ड.ओम क श शम,प प ज ल क शन,नई द ल, अ नप र ण-स.-आच य बलद व उप य य, च ख ब स क त स रज आ फ़स,व र णस, अ य य -स प दन एव अन व द- च वस, म त ल ल बन रस द स, नई द ल, क द बर य य क र आच य श षर ज शम र म,च ख ब स रभ रत क शन, व र णस,प नम त स करण स क त क यश क इ तह स प.व.क ण, म त ल ल बन रस द स, द ल, भ रत क इ तह स र मल थ पर, ह द स म त स चन वभ ग, उ र द श, ग ड प र ण ( थम भ ग ) स एस. ज न, भ रत य व ब क क रप र शन,जव हर नगर, द ल, थम स करण व य प र ण ( थम भ ग ) अन व दक स दश न क म र शम,प रमल प लक श स, द ल, दशक म रच रत व न थ झ, म त ल ल बन रस द स, द ल, अ भध न च त म ण प. हरग व द श, च ख ब व भवन,व र णस, ब ह स हत ड स रक त झ, च ख ब स क त स रज आ फ़स, व र णस, म गवतमह प र ण- ग त स, ग रखप र, हम चल द श- ह र क ण म, न शनल ब क ट ट,नई द ल.2006 व दक स यत क स दभ म व स यत ओ क प रचय क टश द - म स प ट मय, चनर जव श, प स य, द सर, व दकस यत र मन र यण ठ क र 209 श धस र - दजल -फर त क म यवत भ ग म स प ट मय, स स ध क म प ल वत-प पत व दकस यत स श अन क स यत ओ क आ मस त करत ह ए व स यत व भ न पड व क प र करत ह ई समस म यक व क प म हम र सम ह त त श ध ब ध म व वध स यत ओ क च नत एव य पकत पर व दकस यत क आल क म वच र कय गय ह manauyya ka [ithasa lagaatar p`gait AaOr ivakasa ka [ithasa rha ho.maanava samaaja sao sambainqat ]%padna ko saaqanaamo AaOr sambanqaamo maom haonao vaalao k`imak pirva<a-naaom kao k`mabaw Ép sao p`stut ikyaa gayaa ivavarna [ithasa khlaata ho. 1 Pa`acaIna samaajaaom ki eoithaisak sabyataaaom ka ivakasa navapayaana kalaina samskrit ko pscaat QaatuiSalp ko vyaapk p`saar sao sambava huaa.qaatukala mamo tambao ko Aitir@t saaonao AaOr caamdi ki BaI jaanakari hu[-. 2 dao naidyaaom ko baica ka xao~ daoaaba khlaata ho.djalaa AaOr frat tqaa ]naki sahayak naidyaaom ko maqyavati- maodana kao maosaaopaotaimayaa kha jaata ho. maosaaopaotaimayaa maom k`masa: saumaoiryanaê baobailaaoinayanaê AsaIiryana AaOr koildyana sabyataaaom ka ivakasa huaaê ijanhmo maosaaopaotaimayaa ki sabyata kha jaata ho. dixanai maosaaopaotaimayaa kao p`acaina samaya mamo saumaor kha jaata qaaê jaao ABaI [rak ko Antga-t Aata ho.saumaoiryana kaona qaoæ yah ek ivavaaidt ivayaya ho. vaonnaaolaondsavaga-r nao ek SaaoQa p~ mamo kha ho iksaanaê jaulaahoê kumharê majadur AaOr cama-kar jaosao pàcaina Sabd saumaoiryana BaaYaa ko nahim hoê At: saumaor ko phlao inavaasai maulat: saumaoiryana nahim qao. kha jaata ho ik saumaor ko maula inavaasaiyaaom nao saomaoitk BaaYaa BaaYaIyaaoM ko saaqa imalakr sabyata ka ivakasa ikyaa saumaor ka rajanaiitk [ithasa vaastva maom isapprê iksaê AxakÊ larkê inappurê AdvaÊ ]mmaê lagasaê baomditibaraê ]ÉkÊ laarsaaê ]r AaOr eirdu jaosao CaoTo CaoTo nagar rajyaamo ka [ithasa ho. 3 saumaor ki sabyata ka AaQaar kriya kaya- qaa.kriya ko saaqa psaupalana ka BaI mah%va qaa. jamaina ka lagaana pàya: vastuaaom ko Ép maom vasaula ikyaa jaata qaa.[sai rajasva sao AiQakarIyaaoM AaOr kma-caairyaaom kao vaotna idyaa jaata qaa.saumaor ki Aqa-vyavasqaa maom ApnaI BaUimaka ko karna vyaapari Ê mallaah Ê macuaaroê ilaipkrê vaovê baz[-ê saunaar AaOr kumhar BaI ]llaoknaiya ho. 209 saº pàqyaapk ³[ithasa raºsamº samsqaanaê vaod vyaasa pirsar, balaahrê kamgad,a ³ihº pò P a g e 95 P a g e

49 ivasva sabyata ko [ithasa maom saumaor inavaasaiê laokna klaa ka AivaYkar krnao vaalao phlao laaoga qao.sabyata ko [ithasa maom ilaip ki trh isaxaa ki AaOpcaairk pǹaalai ka ivakasa BaI sabasao phlao saumaor ko inavaasaiyaaom nao him ikyaa. 4 baa[vala ko Anausaar java prqvai pr p`laya haonao vaalaa qaa.laoikna prmaosvar nao jalaplaavana ko baad BaI prqvai pr sauirxat rknao ko ilayao naaoaa naama ko ek manauyya kao caunaa.naaoaa nao ek bahut ivasaala naava banaayai AaOr ]samaom sabai jaiva jamtuaaom ka ek ek jaaod,a rk ilayaa AaOr jaba jalaplaavana huaa tao baaki saba kuc nayt hao gayaa laoikna naava maom rko sabai jaaod,o saurixat baca gayao.[sai trh ki ek khanai maosaaopaotaimayaa ko pmrparagat saaih%ya maom BaI imalati hoê ijasako mau#ya pa~ kao ija]saud` yaa ]tnaaipiytma kha jaata qaa. 5 maosaaopaotaimayaa ki sabyata ka dusara carna baobailaaona ki sabyata ko Ép maom p`isaw hoê AaQauinak [rak ko ihllaa naamak sqaana pr baobailaaona nagar ko QvaMsaavaSaoYa ivakro pdo, hom.1792 [-ºpUº maom baobailaaona ka rajamaukut QaarNa ikyaa ikyaa gayaa.baobailaaona ko mahana dovata mad-uk p`amgana maom hmmaurabai nao p`strp+ pr kanaunaaom kao ]%kina- krakr sqaaipt krayaa qaa.[samamo kula imalaakr 3624 pmi@tyaam AaOr 282 kanauna qaa.[sasao pirvaarê sampitê vyaaparê kriyaê isalpkaya-ê Eama dasata Aaid sao sambainqat kanaunai p`avaqaanaaom ka ivavarna idyaa gayaa ho.[na kanaunaaom sao rajya vyavasqaa AaOr saamaaijak ik`yaaklaapamo ko ivaivaqa pxaaom pr p`kasa pd,ta ho. 6 maosaaopaotaimayaa ki sabyata ka tisara carna AsaIiryana sabyata ko Ép maom iva#yaat ho. dovata³asaur Asaur ko naama pr ivakisat nagar ko AaQaar pr naamakrna huaa AsaIiryaa. p`arimbak daor maom AsaIiryaa ka Saasana [Saku calaata qaa baad maom rajatm~ ki jad,om majabaut haonao pr rajaa yah kaya- krnao lagaa.asaiiryaa nao saamaàjya ivastar krko phlai baar p`baavai AaOr saudrz p`saasanatm~ ka samgazna ikyaa qaa.asaiiryaa maom GaaoD,aMo ko vyaapk [stomaala ko karna saa-vajainak Dak saovaa ka p`calana huaa.asaiiryaa ka saonya tm~ Saasana ka maoédmd qaa.asaiiryana samaaja maom caar vaga- qao phlaa ]cca vaga- samaaja ka p`qaana BaUsvaamaI vaga- qaa.[samaom rajapirvaarê p`amtiya SaasanaÊ puraoihtê saonaanaayak AaOr ]cca saoinak tqaa p`saasakiya pdamo pr inayau@t laaoga qao. AsaIiryaa ko Qaaima-k jaivana maom dovata Asuar ka savaao-cca mah%va qaa.rajaaê Asaur ka vamsaja AaOr prqvai pr ]saka p`itinaiqa maanaa jaata qaa. isaxaa ki baobailaaoinayana prmpra p`cailat rhi.p`acaina saumaoiryanaê A@kadI AaOr eroimayana BaaYaayaMo yaham p`cailat qai.qaaima-k prmpra ko Bavya smaarkamo maindraom ka inamaa-na huaa qaaê ijasako p`maana k[- kond`aom sao imalao hom [namaom Asaur dovata ko maindr ivasaoya p`isaw ho.vaastuklaa ko AsaIiryana ]dahrna rajatm~ sao sambaw ho.kaorsaabaad sao nagar yaaojanaa ka ]dahrna imalaa ho AaOr AsaurnasaIrpala 2 ko rajabavana maom drbaar e Aama AaOr drbaar e Kasa jaosao inamaa-na krayao gayao qao.ijasasao Aavaasa AaOr svaagat kxa BaI samlagna qao.bavya mahla War ka AlaMkrNa dsa-naiya qaa.ica~klaa ko xao~ maom idstompr p`naalai tqaa ibait ica~amo ko AlaMkrNa hotu p`stut namaunao imalao hmo.jyaaimatiya AakRityaMa banaato qao AaOr p`akritk drsyaê yauw drsya tqaa psau jagat ka BaI ica~na huaa qaa P a g e pàcaina maosaaopaotaimayaa ki sabyata ka caaoqaa AaOr AMitma carna koildyana sabyata ko Ép mamo iva#yaat ho.koildyana sabyata ka kala 626 [-ºpUº sao 539 [-ºpUº rha ho AaOr ]naki rajaqaanai baovailaaona qai.[sao kuc ivawanaaom nao baobailaaona ki nautna sabyata kha ho. koildyana SaasakaMo ka rajya saumaorê A@kadÊ AsaIiryaaÊ dimask AaOr iflaistina ko BaUxao~ pr ivastrt qaa ijasaki rajaqaanai baobailaaona qai. horaodaotsa nao imaea kao naila nadi ka vardana kha qaa. imaea ko purba maom laala saagarê piscama maom laiibayaa ka roigastanaê ]<ar maom BaUmaQyasaagar AaOr naila nadi ka mahap`pat ho. imaea ka [ithasa jaananao ko sa`aot hom Anaok AiBalaoKaoMÊ imaea ko Bavya smaarkaom AaOr ivaivaqa puravasaoyaaom ko Aitir@t yaunaanaiyaaom ka ivavarna ]llaoknaiya ho.rajanaiitk [ithasa ko ilae palaormaao samga`halaya maom saurixat isalaakndê ebaa[dsa saucaiê karnaak saucaiê sao@vara saucai AaOr tuirna popa[rsa ivasaoya mah%vapuna- hmo. 8 eisayaa AaOr yauraop ko samgamasqala pr sqaaipt tuki-³eisayaa maa[nar ki ivasaoya BaaOgaaoilak mah%va ]sako [ithasa kao p`baaivat krti rhi ho.tuki- ko Anaataoilayaa pzar pr p`acaina ih<ai sabyata ka ]dya AaOr ivakasa huaa. ih<ai sabyata ko baaro mamo hmaom baa[ibalaê imaea ko AiBalao#aaMo tqaa h<ausasa evam Anya sqaanaaom sao pàpt dstavaojaamo sao jaanakari pàpt haoti ho. 9 BaUmaQyasaagar AaOr Arba ko roigastana ko baica isqat pàcaina iflaistina ki gaaod mamo ihba`u samaaja ka ivakasa huaa.ihba`u sabyata AaOr [ithasa ko baaro maom jaananao ko sa`aot hoê baa[ibala³aaold TosTamaonT [sako Alaavao martsaagar ko iknaaro gaufa sao p`apt kundilat dstavaojaê maaoaabaê isalaaohê tola Ad duvair AaOr jaoirkao tqaa Anya sqaanaamo sao p`apt AiBalaoK BaI ]pyaaogai ho. ihba`uaaom ko ]wark AaOr mahana Qaaima-k naota mausaa nao pddilat jaait kao raiyt/`ya gaaorva p`dana ikyaa tqaa ]nakao samgaizt krnao mamo ]nhamonao tojasvai BaUimaka ka inavaa-h ikyaa. 10 BaUmaQya saagar nao ApnaI saimaa roka ko ]<ari puvai- Caor pr yauraop mahawip ka spsa- krto hue ijasa sabyata ka saaxaa%kar ikyaa ]sao ivasva [ithasa maom yaunaana ki sabyata kha gayaa ho. ABaI tk yaunaana ko dixanai pàyawipiya xao~ kao [-ijayana samyata ko Antga-t maanaa jaata rha ho.[sao polaaopinasasa xao~ kha jaata ho ijasako mau#ya xao~ eko[yaaê ArgaaoilasaÊ laokaoinayaaê maossaoinayaa AaOr [ilasa ho. 11 phlaa mah%vapuna- yaunaanai [ithasakar horaodaotsa maanaa jaata ho AaOr ]sao [ithasa ka janak BaI samajaa jaata ho.pascaa%ya jagat mao ihst/`i Sabd ka pỳaaoga sabasao phlao horaodaotsa nao ikyaa ijasaka ta%pya- Kaoja evam AnausaMQaana qaa. icana rajavamsa ko AaQaar pr caina dosa ka naamakrna ikyaa gayaa ho.caina ki sabyata ka isayaa yauga 2205 [-ºpUº sao laokr 1776 [-ºpUº tk maanaa jaata ho.isayaa naamak caina ko p`qama Saasak rajavamsa ka samsqaapk rajaa yau qaa.)aamgahao ki jalaqaara yaid caina ka Saaok khlaati ho tao dusari Aaor yah [sa dosa ko ilae vardana BaI isaw hu[- ho. 12 [rana kao p`acaina samaya maom pisa-yaa Aqavaa farsa kha jaata qaa.yah BaaOgaaoilak driytkaona sao pva-tiya evam pzari ho AaOr samaud`ttiya maodana samkd,o hmo.parsai sabyata ko eoithaisak samdba- maom p`#yaat Qama-ga`Mqa Avaosta p`acaina AiBalaoK AaOr yaunaainayaaom ko ivavarna ]pyaaogai sa`aot ho.p`acaina ivasva sabyata 97 P a g e

50 ko sampuna- [ithasa mamo parsaik saamaàjya ivasaalatma qaa jaao Baart ko piscamaao<ari saimamat xao~ sao laokr laiibayaa tk AaOr kalao saagar ko tt sao Arba p`ayawip ko Qaur dixanai Baaga tk ivastrt qaa. Avaosta ek Anaupma ga`mqa maanaa jaata ho.yah vaoidk ga`mqa ko samakxa dovabaayaa ko Ép maom maanyata p`apt ikyao hue ho.?gvaod AaOr Avaosta maom kafi samaanata imalati ho.avaosta ki Kaoja ko ilayao samaip-t DyaUraM nao jaomd Avaosta ka p`kasana ikyaa jaao baaoiwk ivavaad ]%pnna ikyaa.avaosta ko dao p`mauk Baaga hom p`qaana Avaosta AaOr lagau Avaosta. PaàcaIna [rana ko Qaaima-k jaivana mamo bahudovavaad ka p`calana qaa.maha%maa jarqauyt/ ivasva sabyata ko [ithasa maom mah%vapuna- sqaana pr sqaaipt hmo.30 vaya- ki Aayau mamo jarqauyt`/ kao p`qama driyt imalai jaham vao ek phad,i gaufa maom Qyaanamagna evam icamtnasaila hao gayao qao.maanava sabyata ko [ithasa mamo diga-kala tk ]poixat parsaik sabyata nao mah%vapuna- yaaogadana ikyaa qaa. 13 sabyata ko xao~ maom hd,ppa AaOr isamqa mamo mauhnajaaodd,ao p`agaoithaisak kala ki mah%vapuna- sabyata maanai jaati ho.sar jaana maasa-la ko Anausar [sa sabyata ki saimaa [-ºpuº maanai jaa sakti hoo.anaaya- ijasao d`ivad, nasla ka maanaa jaata ho vao inasamndoh A%yant sabya maanao jaa sakto hom. 14 [sako AQyayana sao &at haota ho ik [samaom basanao vaalai caar jaaityaamo ko baaro mamo jaanakari p`apt haoti ho p`agas~laayad³p`aotaoaast/olaayad Ê maoidtoirnayanaê Alpa[naÊ AaOr mamgaaoilayana. 15 isamqau sabyata ko ilayao saamaanyatyaa tina naamaaom ka pỳaaoga haota ho isamqau sabyataê isamqau GaaTI sabyata AaOr hd,ppa sabyata.[saka BaaOgaaoilak ivastar ko ilae yao tinaaom naama ApỳaaPt isaw hu[-.[sa sabyata ka BaaOgaaoilak ivastar AaOr p`mauk bastiyaamo ko naama inamnailaikt hom.balauicastanaê ]<ar piscamai saimamatê isamqauê piscamai pmjaabaê bahavalapurê rajasqaanaê hiryaanaaê puvai- pmjaabaê gamgaa yamaunaa daoaabaê jammauê gaujaratê ]<ari AfgaainastanaÊ maaohnajaaodd,aoê hd,ppaê caanhudd,aoê kalaibamgaaê laaoqalaê saurkaotdaê banavaalai [%yaaid. 16 hd,ppa sabyata ko ptna ko pscaat xao~iya samskrit ka ]dbava huaa.ijasamaom p`mauk ho isamqau mamo Jaukr samskrit.piscamai pmjaaba AaOr bahabalapur maom kiba`staana ecaºsamskrit. tama`paayaana samskrit kao AhaD, samskrit kha jaata ho.tama`payaana samskrit ko caaoqao kalakmd mamo p`apt sabyata kao jaaorvao samskrit kha jaata ho jaao zoz maharayt/` ki samskrit ho.gamgaa yamaunaa daoaaba maom p`apt samskrit kao mardbaamd samskrit kha jaata ho. 17 vaoidk sabyata ko samdba- maom kha jaa sakta ho ik vaoidk saaih%ya ki rcanaa kala 2500 [-ºpuº sao laokr 700 [-ºpUº ko baica maanaa jaa sakta ho.[sa sabyata ko sa`aotamo maom vaoidk samihtayamo ÊbaàhmaNa ga`mqaê vaodamga AaOr ]pinayad ga`mqa mah%vapuna- ho.]naka Aavaasa xao~ saptsaonqava [laaka qaa jaao isanqauê sarsvatiê Satuid`Ê ivapaasaaê péynaiê AisaknaI AaOr ivatsta Wara isamicat A%yaMt ]va-r xao~ qaa.?gvoidk janaaom ko kbailaa[- samgayaao-m ka ]llaok p`apt haota hoê ijasaka karna BaUima psau AaOr Qana sao sambainqat qaa.k[- samhark yauwaom maom sao dasara& yauw ivasaoya p`isaw ho.bart kbailao ko naama pr [sa dosa ka naama BaartvaYa- pd,a qaa. 18 ]<arvaoidk yauga maom Aaiqa-k samsaaqanaaom ko sauinayaaoijat ]pyaaoga AaOr laaoh Qaatu ko vyaapk p`caar sao Aaiqa-k evam saamaaijak jaivana maom vyaapk pirvat-na hue.rajanaoitk xao~ maom janapdiya rajyaaom ka AByaudya huaa.sabyata ki [sa p`gait yaa~a maom CzI SatabdI [-ºpUº ka kala ek k`amitkari maaod, ki trh ho. 19 ivasva sabyata ka saamaanya pircaya maanava samaudaya ko ilae A%yant ]pyaaogai ho ijasao jaananaa AavaSyak p`tit haota ho.manauyya ka [ithasa inarntr p`gait AaOr ivakasa ka [ithasa rha ho.maanava samaaja sao sambainqat ]%padna ko saaqanaaom AaOr sambanqaaom maom haonao vaalao k`imak pirvat-naaom ka kalak`ma sao p`stut ikyaa gayaa ivavarna [ithasa khlaata ho.at: sabyata ka [ithasa ko baaro maom jaananaa &anai manauyya ko ilae AavaSyak ho. Paad itppnai 1º p`acaina Baart ki samskrit AaOr sabyataê DIºDIºkaOsaambaIÊ pryz sam#yaa 12 2º ivasva sabyata ka vao&ainak [ithasa Da^ºgaMgaa saagar itvaari prº 39 3º vahi prº º vahi prº º ivasva [ithasa ko kuc ivayaya ena sai [- Aar TI prº 36 6º ivasva sabyata ka vao&ainak [ithasa Da^º gamgaa saagar itvaariê º vahi prº 82 8º vahi prº º vahi prº º vahi prº º vahi prº º vahi prº º vahi prº º ihst/i Aa^f [MiDyaa elaº maukjai- 15º p`acaina Baart ka [ithasa Da^º rmaasamkr i~paziê prº º vahi DIº enaº Jaa AaOr EaImaalaI prº º vahi prº º ivasva sabyata ka [ithasa Da^º gamgaasaagar itvaari Ê prº º vahi prº 282 स दभ स च व स यत क व नक इ तह स, ड. ग ग शरण तव र, ल कभ रत क शन, इल ह ब द NCERT Books क - VII NCERT Books क - VIII NCERT Books क - IX NCERT Books क - X 98 P a g e 99 P a g e

51 श धल खक न ववरणम I फ टम 1 स प दक यम ड. सद न दझ (ड. लट ) य करण वभ ग य, ज.न.. आ. स. म. व., लगम, दरभ ग, बह र 2 क शक यम ब पनक म रझ CISTS, HSS, IIT, Bombay II. स ह य न र ग 1 चय पद न म च य पर पर मन षक म रझ श ध छ, व.स.अ. क. ज.एन.य, नवद हल 2 ज वनम मनस समभ व व थ व स म हन व द त य पक व द य सप रसर, बल हर, ह.. 3 प रभ ष द श खर प रभ ष ण य य न स ध न ग श मत वण लत प ड श ध छ, य करण वभ ग, जग न थ स. व. व. प र 4 व दभ यक र उ वट मन षक म र म श ध छ, व.स.अ. क. ज.एन.य, नवद हल 5 य त व न मध म हर ग - क रण त तक र प य ड. मन ज म ल य तष वभ ग, व द य सप रसर, र.स.स. बल हर, ह. 6 स क तक य स दय म ड. सद न दझ (ड. लट ) य करण वभ ग य, ज.न.. आ. स. म. व., लगम, दरभ ग, बह र 7 म ख उप नषद म क त च तन ह र ओम शरण म ल श ध छ, व.स.अ. क. ज.एन.य, नवद हल 8 व म क र म यण म बह आय म ब धन व न ड. प ड य (ड. लट ) IV/50/एस..ज.प.ज.आइ लखनउ 9 A critical view on Neo-Buddhism in 20 th centuary Vibha Mishra Research Scholar, Dept. Philosophy, University of Lucknow 10 य यश पर पर य बङ ग म थलय य गद नम ड. य त म आदश मह व लय, रम ल, दरभ ग, बह र 11 य तष एव श वदश न क य वह रक प : सम वव चन ड. ह रन र यणधर व द य तष वभ ग, व द य स प रसर, र.स.स. बल हर, ह. 12 वन य जन तर वमश य शन र यण व द श ध छ, व.स.अ. क. ज.एन.य, नवद हल 13 म मट व न थजग न थक तक यल ण वमश हर शक कर त श ध छ, व.स.अ. क. ज.एन.य, नवद हल 14 स क त स ह य म गत एक प रश लन ड.र ध व लभ शम स ह य वभ ग, व द य सप रसर, र.स.स. बल हर, ह. 15 व दक स यत क स दभ म व स यत ओ क प रचय ड.र मन र यण ठ क र आध नक वभ ग, व द य स प रसर, र.स.स. बल हर, ह. Send your paper to- mail@sarasvatniketanam.org 100 P a g e

fmohtu%& dk;kzy; ftyk vqhe vf/kdkjh] HkhyokM+k ¼jkt-½

fmohtu%& dk;kzy; ftyk vqhe vf/kdkjh] HkhyokM+k ¼jkt-½ fmohtu%& dk;kzy; ftyk vqhe vf/kdkjh] HkhyokM+k ¼jkt-½ for ea=ky; ¼jktLo fohkkx½ Hkkjr ljdkj }kjk tkjh vf/klwpuk la- 02@2018 fnukad 28-09- 2018 Lokid fu;a=d&i ds v/khu tkjh lkeku; krksz ¼vQhe uhfr½ ds vuqpnsn

Detaljer

[kkrk ua0. {kfrxzlr Qly dk uke. {kfrxzlr Qly dk jdok

[kkrk ua0. {kfrxzlr Qly dk uke. {kfrxzlr Qly dk jdok Ø0 fdlku dk uke firk@ifr dk uke 12-4-2015 rd gq, vle; o"kkz,oa vksyko`fv }kjk 33 izfr'kr ls vf/kd {kfrxzlr {ks=ksa dk iapk;r okj,oa d`"kdokj HkkSfrd losz[k.k dh lwpha iapk;r ldgkjk iz[k.m dksfv oxz Js.kh

Detaljer

Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku fo/kku eamy ds vf/kfu;ea fof/k ¼fo/kk;h ¼ ¼xqzi&2½ vf/klwpuk t;iqj] flrecj 5] 5

Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku fo/kku eamy ds vf/kfu;ea fof/k ¼fo/kk;h ¼ ¼xqzi&2½ vf/klwpuk t;iqj] flrecj 5] 5 jktlfkku jkt&i= fo ks"kkad Extraordinary lkf/kdkj izdkf kr Hkknz 14] lkseokj] 'kkds 1933&flrEcj 5] 2011 Bhadra 14, Monday, Saka 1933 September 5, 2011 Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku fo/kku eamy ds vf/kfu;ea fof/k

Detaljer

DPC RPSC ofjdzekd uke O;k[;krk tuefrffk fo"k; fo'ks"k fooj.k. ofj"brk dk vk/kkj ¼p;u dk o"kz½

DPC RPSC ofjdzekd uke O;k[;krk tuefrffk fok; fo'ksk fooj.k. ofjbrk dk vk/kkj ¼p;u dk okz½ jktlfkku f'k{kk lsok fu;e] 1970 ds fu;e 28 ds izko/kkuqlkj fnukad 1-4-2010 ls 31-3-2011 rd ds fohkkxh; p;u lfefr,oa jktlfkku yksd lsok vk;ksx] vtesj }kjk p;fur O;k[;krk ¼iq:"k&efgyk½ dh fefjr ofj"brk lwph

Detaljer

vlk/kj.k çkf/dkj ls çdkf'kr Hkkx IV jk"vªh; jktèkkuh jkt; {ks=k] fnyyh ljdkj अ धस चन 1)/ / ड एस-VI/ /ड एस

vlk/kj.k çkf/dkj ls çdkf'kr Hkkx IV jkvªh; jktèkkuh jkt; {ks=k] fnyyh ljdkj अ धस चन 1)/ / ड एस-VI/ /ड एस jftlvªh la- Mh-,y-µ33002@99 Hkkjr ljdkj REGISTERED No. D.L.-33002/99 GOVERNMENT OF INDIA vlk/kj.k EXTRAORDINARY çkf/dkj ls çdkf'kr PUBLISHED BY AUTHORITY la- 29] fnyyh] c`glifrokj] iqjojh 1] 2018@ek?k

Detaljer

Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku fo/kku eamy ds vf/kfu;ea fof/k ¼fo/kk;h izk:i.k½ fohkkx ¼xzqi&2½ vf/klwpuk. 10½

Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku fo/kku eamy ds vf/kfu;ea fof/k ¼fo/kk;h izk:i.k½ fohkkx ¼xzqi&2½ vf/klwpuk. 10½ jktlfkku jkt&i= fo ks"kkad lkf/kdkj izdkf kr RAJASTHAN GAZETTE Extraordinary Published by Authority ek?k 18] 'kqøokj] 'kkds 1935&Qjojh 7] 2014 Magha 18, Friday, Saka 1935&February 7, 2014 Hkkx 4 ¼d½ jktlfkku

Detaljer

vlk/kj.k izkf/dkj ls izdkf'kr

vlk/kj.k izkf/dkj ls izdkf'kr jftlvªh laö Mhö, yö&33004@99 REGD. NO. D. L.-33004/99 vlk/kj.k EXTRAORDINARY Hkkx II [k.m 3 mi&[k.m (ii) PART II Section 3 Sub-section (ii) izkf/dkj ls izdkf'kr PUBLISHED BY AUTHORITY la- 397] ubz fnyyh]

Detaljer

NOTICE. Written Examination Marks Time

NOTICE. Written Examination Marks Time NOTICE The Departmental Examination for the post of Junior Clerk (English) in Rajya Sabha Secretariat, applications for which were invited vide Circular No. RS/4/17/2013-Rectt. dated 12 th November, 2013,

Detaljer

k yd r/0fsf] lnlvt k/liffsf] glthf k sfzg ;DaGwL ;"rgf

k yd r/0fsf] lnlvt k/liffsf] glthf k sfzg ;DaGwL ;rgf ल क स आय ग मध यपघ म ञ चल क ष त र य मनद न लय स ख त - - k yd r/0fsf] lnlvt k/liffsf] glthf k sfzg ;DaGwL ;"rgf ;"rgf g+= $@! )&$ &%, ldltm @)&%.)#.)$ ut] nf]s ;]jf cfof]u, dwodf~rn If]qLo lgb]{zgfno, sf7df08f}sf]

Detaljer

MkW- ckcklkgsc vkacsmdj fo kfkhz la?kvuk] ukxiwj- cks/khthfodk Lejf.kdk eamg] MkW- ckcklkgsc vkacsmdj fo kfkhz la?kvuk] ukxiwj-

MkW- ckcklkgsc vkacsmdj fo kfkhz la?kvuk] ukxiwj- cks/khthfodk Lejf.kdk eamg] MkW- ckcklkgsc vkacsmdj fo kfkhz la?kvuk] ukxiwj- &laiknd eamg& cks/khthfodk fo ks"kkad] 2017 izdk kd MkW- ckcklkgsc vkacsmdj fo kfkhz la?kvuk] ukxiwj- vko`rrh izdk ku 30 livsacj 2017 /keepø izorzu fnu laiknd cks/khthfodk Lejf.kdk eamg] MkW- ckcklkgsc

Detaljer

izokg vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky

izokg vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky a izokg vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky iz'u % izokg varjkz"vªh; ukxfjd lsok ¼baVjuS'kuy flfvt+u lfozl½ ds lahkkfor okwyafv;lz esa vki D;k fo'ks"krk,a ns[krs gsa\ ;fn vki 18 ls 25 lky ds@dh ;qok gsa

Detaljer

vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky

vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky vkbzlh,l dk;zøe ds ckjs esa pan loky iz'u % varjkz"vªh; ukxfjd lsok ¼baVjuS'kuy flfvt+u lfozl½ ds lahkkfor okwyafv;lz esa vki D;k fo'ks"krk,a ns[krs gsa\ ;fn vki 18 ls 25 lky ds@dh ;qok gsa rks vkidks

Detaljer

ANNUAL REPORT

ANNUAL REPORT ANNUAL REPORT 2016-17 JAN KALYAN SAMAJIK SANSTHAN Block No. 2 & 3, Kavita Complex, Kourinbhata, Rajnandgaon, Dist Rajnandgaon (C.G.) India, Pin 491441 Phone: 07744 292987 Email: jksssomni@gmail.com Website:

Detaljer

VOTE YOU MUST पऊस क स घ सम च रप क AERWA NEWS LETTER. In This issue: AERWA News Letter Vol. 20(2) March-April. Pensioners Day- Report 3

VOTE YOU MUST पऊस क स घ सम च रप क AERWA NEWS LETTER. In This issue: AERWA News Letter Vol. 20(2) March-April. Pensioners Day- Report 3 AERWA News Letter 2019 1 Vol. 20(2) March-April AERWA NEWS LETTER पऊस क स घ सम च रप क An Organ of ATOMIC ENERGY RETIREES WELFARE ASSOCIATION परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप Regd.No.MAH/527/97/Thane

Detaljer

ख ल ल :1 मह ल : 1 ख ल तथ सम ब श तर फ क उम म दव र र क न म वल

ख ल ल :1 मह ल : 1 ख ल तथ सम ब श तर फ क उम म दव र र क न म वल न प ल ट ललकम पदप लतफ सल ब लय ववज ञ पन: 72/074/75 पद: ASST. ACCOUNT OFFICER त : 6 पद स ख य : 2 ख ल ल :1 मह ल : 1 ख ल तथ सम ब श तर फ क उम म दव र र क न म वल S.N. 1 आश ष श र ल SIRAHA, LAHAN MUNICIPALITY RISHI

Detaljer

परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप. Volume 19 - Issue No.2

परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप. Volume 19 - Issue No.2 AERWA News Letter 2018 1 Vol. 19(2) March - April 2018 AERWA NEWS LETTER पऊस क स घ सम च र प क An Organ of ATOMIC ENERGY RETIREES WELFARE ASSOCIATION परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप Regd. No.MAH/527/97/Thane

Detaljer

fganh lkfgr; esa jk Vªh;,drk,oa lkaiznkf;d ln~hkko

fganh lkfgr; esa jk Vªh;,drk,oa lkaiznkf;d ln~hkko ISSN-2319 9318 UGC Approved 62759 fganh lkfgr; esa jk Vªh;,drk,oa lkaiznkf;d ln~hkko laiknd eamy v/;{k izkpk;z MkW-,e- jfqd lj[kokl mik/;{k MkW- kdhy vgen MkW-vkQrkc vuoj ks[k izk-bdcky ks[k miizkpk;z]

Detaljer

Theory Nots. (DMRC, JMRC, TECH. HELPER, DRDO, PGCL, Jr. INSTRUCTOR, ISRO, ) 1.व ध त इवतह स स रक ष ए स ध न य

Theory Nots. (DMRC, JMRC, TECH. HELPER, DRDO, PGCL, Jr. INSTRUCTOR, ISRO, ) 1.व ध त इवतह स स रक ष ए स ध न य Theory Nots (DMRC, JMRC, TECH. HELPER, DRDO, PGCL, Jr. INSTRUCTOR, ISRO, ) 1.व ध त इवतह स स रक ष ए स ध न य lozizfke fo qr dh [kkst FksYl uked oskkfud us dha flfkj fo qr dh [kkst FksYl uked ज ञ वनक us 2500

Detaljer

श य स प रद य क ब र म व रण

श य स प रद य क ब र म व रण 1436 اتلفصيل يف فرق الشيعة < باللغة اهلندية > अब द ल अज ज ब न अब द ल ल ह ब न ज रहहमह ल ल ह عبد العزيز بن عبد اهلل بن باز رمحه اهلل अन व द : अत उ रहम न जजय उल ल ह ترمجة: عطاء الرمحن ضياء اهلل 1 श य स प

Detaljer

र म लय सश स न म य लय /अ तर स व स मठन म क य रत बह क य कम च र समह ग (पव समह घ ) क अन तम व र त सच क क शन

र म लय सश स न म य लय /अ तर स व स मठन म क य रत बह क य कम च र समह ग (पव समह घ ) क अन तम व र त सच क क शन र म लय ए/79582/व.स /एमट एस/म..अ./क -2(ब ) (स य स चव ( श) एव म..अ. क क य लय) सश स न म य लय /अ तर स व स मठन म क य रत बह क य कम च र समह ग (पव समह घ ) क अन तम व र त सच क क शन सश स न म य लय/ अ तर स व स गठन

Detaljer

Shree Saptashrungi Ayurved Mahavidyalay & Hospital SHALYA TANTRA - SECOND TERM END THIRD Year B.A.M.S (Ayurvedacharya)

Shree Saptashrungi Ayurved Mahavidyalay & Hospital SHALYA TANTRA - SECOND TERM END THIRD Year B.A.M.S (Ayurvedacharya) Shree Saptashrungi Ayurved Mahavidyalay & Hospital SHALYA TANTRA - SECOND TERM END THIRD Year B.A.M.S (Ayurvedacharya) Q.1 Answer in four to five lines (Any Five ) [ 5 x 3 marks = 15 ] 1) व रण नर क त व

Detaljer

izs kd Ukako irrk fo oklw] Lok{kjh Ukako oxz eks-uacj Office Use Only Approved/ Not-Approved

izs kd Ukako irrk fo oklw] Lok{kjh Ukako oxz eks-uacj Office Use Only Approved/ Not-Approved Office Use Only Approved/ Not-Approved Sing izfr] ek-izkpk;kz lkks-] Hkksalyk fefyvjh dkwyst] jkehkweh] ukf kd&422005- izs kd Ukako irrk fo k;& ks{kf.kd o kz 2018&19 e/;s LdkWyjf ki@fqzf kipk QkWeZ ckcr-

Detaljer

izfrfu;qfdr (Deputation) gsrq vkosnu i= dk izk:i

izfrfu;qfdr (Deputation) gsrq vkosnu i= dk izk:i Uttarakhand Urban Sector Development Investment Program Government of Uttarakhand 777, Satvik Tower, Main Kaulagarh Road, Rajender Nagar, Dehradun Phone : 035-2753894,Fax:035-2754895 Email: uusdip@gmail.com

Detaljer

शव व ल क मह न स स ब ध त स क ष प त प र व न

शव व ल क मह न स स ब ध त स क ष प त प र व न शव व ल क मह न स स ब ध त स क ष प त प र व न [ هندي & Hindi ] हहन द & अब द ल ल ह म हधसन अस स ह द अन व द अत उर रहम न क ष य उल ल ह 2014-1435 أحاكم خمترصة يف شهر شوال «باللغة اهلندية» عبد اهلل حمسن الصاهود ترمجة:

Detaljer

m0iz0lgdkjh lalfkkxr lsok e.my y[kuå

m0iz0lgdkjh lalfkkxr lsok e.my y[kuå m0iz0lgdkjh lalfkkxr lsok e.my y[kuå 467 lsdvj&21] fjax jksm] bfunjkuxj] y[kuå %% vkwuykbu vkosnu i= Hkjus ds funsz'k %% m0iz0lgdkjh lalfkkxr lsok e.my] y[kuå }kjk fokkfir fofhkuu inksa ds fy;s vkosnu

Detaljer

f_khkkf"kd bz&eq[ki_k

f_khkkfkd bz&eq[ki_k egkjk"v! jkt;,m@l fu;a_k.k lalfksps f_khkkf"kd bz&eq[ki_k vad 1 yk] Twku 2018 vad fu'kqyd vkgs- À eq[ki_k egkjk"v! jkt;,m@l fu;a_k.k lalfkk eq[; vkj;nkrs Jh-ifjey flag] Hkk-iz-ls izdyi lapkyd À gksow;k

Detaljer

10 KM. Sirsa Road Hisar स ख य क र फ़ /11-5 (न ल म )/उद य / द क न व द स च

10 KM. Sirsa Road Hisar स ख य क र फ़ /11-5 (न ल म )/उद य / द क न व द स च jk"vªh; cht fuxe fyfevsm ¼Hkkjr ljdkj dk miøe&fefujru deiuh½ NATIONAL SEEDS CORPORATION LTD. (A Govt. of India Undertaking- Miniratna Co.) CIN: U74899DL1963G-OI003913 Central State Farm 10 KM. Sirsa Road

Detaljer

dk;zdkjh lkjka k jkt; ljdkj vkns'k la[;k ds rgr fnukad d LohÑfr nh xã gsa

dk;zdkjh lkjka k jkt; ljdkj vkns'k la[;k ds rgr fnukad d LohÑfr nh xã gsa dk;zdkjh lkjka k 1-0 ifjp; खनन iv~vk Jhefr uhrw flag] iruh Jh foøe flag ds i{k esa 30 lky ds fy,] jkt; ljdkj vkns'k la[;k 3&18@2011@12 ds rgr fnukad 29@07@2011 d LohÑfr nh xã gsa bz0vkbz0,0 vf/klwpuk 1(a)

Detaljer

vkbz0lh0mh0,l0 kk[kk dqy tula[;k dk vkbz0lh0mh0,l dojst dh flfkfr

vkbz0lh0mh0,l0 kk[kk dqy tula[;k dk vkbz0lh0mh0,l dojst dh flfkfr vkbz0lh0mh0,l0 kk[kk dqy tu dk vkbz0lh0mh0,l dojst dh flfkfr. जनगणन 2011 क अन स र क ल जनस य क ल सवत जनस य AASR क अन स र जनस य जनगणन 2011 क अन स र लत जनस य जनस य क अ तर 6 म ह -3 वष 3-6 वष गभवत /ध म त य

Detaljer

l ekt fokku fo k kk[kk mrr j k[k.m eq Dr fo ofo ky; gy} ku h]u S u hr ky M.S.W. II Semester Field Work Guidelines COURSE CODE-MSW-09

l ekt fokku fo k kk[kk mrr j k[k.m eq Dr fo ofo ky; gy} ku h]u S u hr ky M.S.W. II Semester Field Work Guidelines COURSE CODE-MSW-09 l ekt fokku fo k kk[kk mrr j k[k.m e Dr fo ofo ky; gy} ku h]u S u hr ky M.S.W. II Semeter Field Work Guideline COURSE CODE-MSW-09 Lat Date of Submiion: 31t May 2019 जम करन क अ तम तथ 31 मई 2019 Coure Title:

Detaljer

lekt fokku fo k kk[kk mrrjk[k.m eqdr fo ofo ky; gy}kuh]usuhrky

lekt fokku fo k kk[kk mrrjk[k.m eqdr fo ofo ky; gy}kuh]usuhrky lekt fokku fo k kk[kk mrrjk[k.m eqdr fo ofo ky; gy}kuh]usuhrky PROGRAMME CODE-MSW-17 M.S.W. II Semester Field Work Guidelines COURSE CODE-MSW-09 Last Date of Submission: 31 st May 2018 जम करन क अन त म

Detaljer

स व त र ब ई फ ल प ण व द य प ठ बह :श ल शशक षण म डल ज य ष ठ न गर क स य यत कक ष

स व त र ब ई फ ल प ण व द य प ठ बह :श ल शशक षण म डल ज य ष ठ न गर क स य यत कक ष स व त र ब ई फ ल प ण व द य प ठ बह :श ल शशक षण म डल ज य ष ठ न गर क स य यत कक ष पदव य त त व द य र थय न ज ञ न-व ज ञ न चन चळ ळ त स भ ग ण य च स णण स ध!!! बह :श ल शशक षण म डल व ज य ष ठ न गर क स य यत कक ष य ववभ

Detaljer

BPL List in R/O Dev. Block Mehla ftyk% peck ftyk dksm %&2 ifjokj [k.m dksm %&4 M% esgyk iapk;r% cunyk ifjokj dk

BPL List in R/O Dev. Block Mehla ftyk% peck ftyk dksm %&2 ifjokj [k.m dksm %&4 M% esgyk iapk;r% cunyk ifjokj dk q w BPL List in R/O Dev. Block Mehla ftyk% peck ftyk dksm %&2 ifjokj [k.m dksm %&4 M% esgyk iapk;r% cunyk ifjokj dk oh0ih0,y0deqf[k;k firk@ifr@e krk dk uke xako ds lnl;ksa lkekftd oxz 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Detaljer

परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप

परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप AERWA News Letter 2018 1 Vol. 19(1) Jan-Feb 2018 AERWA NEWS LETTER पऊस क स घ सम च र प क An Organ of ATOMIC ENERGY RETIREES WELFARE ASSOCIATION परम ण ऊज स व नव त क य ण स घ क म खप Regd. No.MAH/527/97/Thane

Detaljer

Slope-Intercept Formula

Slope-Intercept Formula LESSON 7 Slope Intercept Formula LESSON 7 Slope-Intercept Formula Here are two new words that describe lines slope and intercept. The slope is given by m (a mountain has slope and starts with m), and intercept

Detaljer

EN Skriving for kommunikasjon og tenkning

EN Skriving for kommunikasjon og tenkning EN-435 1 Skriving for kommunikasjon og tenkning Oppgaver Oppgavetype Vurdering 1 EN-435 16/12-15 Introduction Flervalg Automatisk poengsum 2 EN-435 16/12-15 Task 1 Skriveoppgave Manuell poengsum 3 EN-435

Detaljer

;keph vkbz. ,dkafddk % lat; fo- ;sj.ks. bz lkfgr; izdk ku. ukv;:ikarj ys[kd

;keph vkbz. ,dkafddk % lat; fo- ;sj.ks. bz lkfgr; izdk ku. ukv;:ikarj ys[kd ,dkafddk % ekr`e; egaeaxy iszj.kklrks= ewg ys[kd lkus xq:th ;kap;k ^ ;keph vkbz* iqlrdkrwu ygku kkys; fo kf;kzai;zar] ikydkai;zar ;keph vkbz rfkk lkus xq:th dgkos R;krwu Lor% ckyds?kmkfor uogs rj Lofodklkrwu

Detaljer

v Y e / ; e e qn r h d t p h F k d c k d h p h F k d c k d h e qn n y , d. k j D d e [ k k r Ø - r k j h [ k

v Y e / ; e e qn r h d t p h F k d c k d h p h F k d c k d h e qn n y , d. k j D d e [ k k r Ø - r k j h [ k f n - u k x i w j w f t Y g k e / ; o r h Z Z l g d k j h c W ad W e ; k Z Z - u k x i w j w e q[ ; d k ; k Z y Z ; & # b Z d Z j j k M x k a/ k h l k x j u k x i w j w 4 4 0 0 1 8 N = i r h f ' k o k

Detaljer

Of all the places in the world, I love to stay at Grandma Genia and

Of all the places in the world, I love to stay at Grandma Genia and Of all the places in the world, I love to stay at Grandma Genia and Grandpa Yuda s house. I spend all my vacations there away from my nagging sister, away from my parents without ever having to wake up

Detaljer

आगर स भ ग म ह प ठ क न म क ल श ( -1) 32 मई ( -1) 16 ज न ( -2) झ ल 8 ज ल ई ( -2) रस ईघर ( -3) 10 ( -4) च ह! 8 14 ( ) 8 ( -5) ( )

आगर स भ ग म ह प ठ क न म क ल श ( -1) 32 मई ( -1) 16 ज न ( -2) झ ल 8 ज ल ई ( -2) रस ईघर ( -3) 10 ( -4) च ह! 8 14 ( ) 8 ( -5) ( ) आगर स भ ग 1 2013 14 आगर स भ ग 1-2013-14 म ह प ठ क न म क ल श ( -1) 32 मई ( -1) 16 ज न ( -2) झ ल ज ल ई ( -2) -- 15 ( -3) 9 रस ईघर ( -4) च ह! 14 ( ) ( -5) ( ) 6 पत ग ( ) 7 नव बर ( -6) भ ( -7) ल ल और प ल चकई

Detaljer

Vekeplan 4. Trinn. Måndag Tysdag Onsdag Torsdag Fredag AB CD AB CD AB CD AB CD AB CD. Norsk Matte Symjing Ute Norsk Matte M&H Norsk

Vekeplan 4. Trinn. Måndag Tysdag Onsdag Torsdag Fredag AB CD AB CD AB CD AB CD AB CD. Norsk Matte Symjing Ute Norsk Matte M&H Norsk Vekeplan 4. Trinn Veke 39 40 Namn: Måndag Tysdag Onsdag Torsdag Fredag AB CD AB CD AB CD AB CD AB CD Norsk Engelsk M& Mitt val Engelsk Matte Norsk Matte felles Engelsk M& Mitt val Engelsk Norsk M& Matte

Detaljer

Bli bedre i norsk. se forskjellene mellom norsk og hindi. Hans Olaf Wiull

Bli bedre i norsk. se forskjellene mellom norsk og hindi. Hans Olaf Wiull Bli bedre i se forskjellene mellom og Hans Olaf Wiull Vox, 2006 ISBN 82-7724-091-0 Originalproduksjon: ord & form, Gudbrand Klæstad Sats og trykk: Lobo Media as, 2006 Vox Postboks 6139 Etterstad 0602 Oslo

Detaljer

The internet of Health

The internet of Health The internet of Health! Biler, helse og fremtiden!! Velkon 2014, 22. October 2014 Nard Schreurs, IKT-Norge Få ut begrepet «pasient» av tanker om helse. Aldring 1980-2010 Menn 72 år til 79 år Kvinner 79

Detaljer

ftlus jet+ku esa dqn fnuksa dk jkst+k rksm+ fn;k ftudh la[;k mls ;kn ugha

ftlus jet+ku esa dqn fnuksa dk jkst+k rksm+ fn;k ftudh la[;k mls ;kn ugha ftlus jet+ku esa dqn fnuksa dk jkst+k rksm+ fn;k ftudh la[;k mls ;kn ugha من فطر ياما يف مضا لايعلم عد ها [ fgunh ] هند & Hindi & अ ल म अ द ल अज़ ज़ बन अ द ल ह बन ब ज़ र हमह ल ह vuqokn% vrkmjz Zgeku ft+ +;kmyykg

Detaljer

USER GUIDE. RRD Silencioso

USER GUIDE. RRD Silencioso USER GUIDE RRD Silencioso!"#$%&'()*+, -,,$.//01$02$%&'()*+,3()4 USER GUIDE 56789:;?@ =9=8 :?B69C>=:6? >D 9EFG:9E@ ii USER GUIDE H IJKLMNOPKQMJRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRS

Detaljer

Eksamen ENG1002/1003 Engelsk fellesfag Elevar og privatistar/elever og privatister. Nynorsk/Bokmål

Eksamen ENG1002/1003 Engelsk fellesfag Elevar og privatistar/elever og privatister. Nynorsk/Bokmål Eksamen 22.11.2012 ENG1002/1003 Engelsk fellesfag Elevar og privatistar/elever og privatister Nynorsk/Bokmål Nynorsk Eksamensinformasjon Eksamenstid Hjelpemiddel Eksamen varer i 5 timar. Alle hjelpemiddel

Detaljer

FIRST LEGO League. Härnösand 2012

FIRST LEGO League. Härnösand 2012 FIRST LEGO League Härnösand 2012 Presentasjon av laget IES Dragons Vi kommer fra Härnosänd Snittalderen på våre deltakere er 11 år Laget består av 4 jenter og 4 gutter. Vi representerer IES i Sundsvall

Detaljer

ADDENDUM SHAREHOLDERS AGREEMENT. by and between. Aker ASA ( Aker ) and. Investor Investments Holding AB ( Investor ) and. SAAB AB (publ.

ADDENDUM SHAREHOLDERS AGREEMENT. by and between. Aker ASA ( Aker ) and. Investor Investments Holding AB ( Investor ) and. SAAB AB (publ. ADDENDUM SHAREHOLDERS AGREEMENT by between Aker ASA ( Aker ) Investor Investments Holding AB ( Investor ) SAAB AB (publ.) ( SAAB ) The Kingdom of Norway acting by the Ministry of Trade Industry ( Ministry

Detaljer

Endelig ikke-røyker for Kvinner! (Norwegian Edition)

Endelig ikke-røyker for Kvinner! (Norwegian Edition) Endelig ikke-røyker for Kvinner! (Norwegian Edition) Allen Carr Click here if your download doesn"t start automatically Endelig ikke-røyker for Kvinner! (Norwegian Edition) Allen Carr Endelig ikke-røyker

Detaljer

Ukebrevet BARNEHAGEN. Velkommen til Damenes Aften - 8.februar kl se vedlegg i forrige ukebrev for mer info om denne dagen!

Ukebrevet BARNEHAGEN. Velkommen til Damenes Aften - 8.februar kl se vedlegg i forrige ukebrev for mer info om denne dagen! Ukebrevet Uke 6 (5/2-11/2) BARNEHAGEN Velkommen til Damenes Aften i Barnas Hus 3-6: 3 Velkommen til Damenes Aften - 8.februar kl 16.00-18.00 - se vedlegg i forrige ukebrev for mer info om denne dagen!

Detaljer

gqde u tkuus ds dkj.k jet+ku ds fnu esa iruh ls dbz ckj lahkksx dj ysus okys dk gqde

gqde u tkuus ds dkj.k jet+ku ds fnu esa iruh ls dbz ckj lahkksx dj ysus okys dk gqde gqde u tkuus ds dkj.k jet+ku ds fnu esa iruh ls dbz ckj lahkksx dj ysus okys dk gqde حكم من جامع جته يفنها مضا عد مر جاهلا باحلكم [ fgunh ] هند & Hindi & अ ल म अ द ल अज़ ज़ बन अ द ल ह बन ब ज़ र हमह ल ह vuqokn%

Detaljer

Unit Relational Algebra 1 1. Relational Algebra 1. Unit 3.3

Unit Relational Algebra 1 1. Relational Algebra 1. Unit 3.3 Relational Algebra 1 Unit 3.3 Unit 3.3 - Relational Algebra 1 1 Relational Algebra Relational Algebra is : the formal description of how a relational database operates the mathematics which underpin SQL

Detaljer

Ì ÊÁË ÈÖÓ Ö Ñ ÜÔÐÓÖ Ö Ë ÓÒ ËØ ØÙ Ê ÔÓÖØ ÏÓÐ Ò Ë Ö Ò Ö ÏÓÐ Ò ºË Ö Ò ÖÖ º Ùº Ø Ê Ö ÁÒ Ø ØÙØ ÓÖ ËÝÑ ÓÐ ÓÑÔÙØ Ø ÓÒ ÊÁË µ ÂÓ ÒÒ Ã ÔÐ Ö ÍÒ Ú Ö ØÝ Ä ÒÞ Ù ØÖ

Ì ÊÁË ÈÖÓ Ö Ñ ÜÔÐÓÖ Ö Ë ÓÒ ËØ ØÙ Ê ÔÓÖØ ÏÓÐ Ò Ë Ö Ò Ö ÏÓÐ Ò ºË Ö Ò ÖÖ º Ùº Ø Ê Ö ÁÒ Ø ØÙØ ÓÖ ËÝÑ ÓÐ ÓÑÔÙØ Ø ÓÒ ÊÁË µ ÂÓ ÒÒ Ã ÔÐ Ö ÍÒ Ú Ö ØÝ Ä ÒÞ Ù ØÖ Ì ÊÁË ÈÖÓ Ö Ñ ÜÔÓÖ Ö Ë ÓÒ ËØ ØÙ Ê ÔÓÖØ ÏÓ Ò Ë Ö Ò Ö ÏÓ Ò ºË Ö Ò ÖÖ º Ùº Ø Ê Ö ÁÒ Ø ØÙØ ÓÖ ËÝÑ Ó ÓÑÔÙØ Ø ÓÒ ÊÁË µ ÂÓ ÒÒ Ã Ô Ö ÍÒ Ú Ö ØÝ Ä ÒÞ Ù ØÖ ØØÔ»»ÛÛÛºÖ º Ùº Ø ÏÓ Ò Ë Ö Ò Ö ØØÔ»»ÛÛÛºÖ º Ùº Ø ½»½ Ó Ò

Detaljer

vlk/kj.k izkf/dkj ls izdkf'kr

vlk/kj.k izkf/dkj ls izdkf'kr jftlvªh laö Mhö,yö&33004@99 REGD. NO. D. L.-33004/99 vlk/kj.k EXTRAORDINARY Hkkx II [k.m 3 mi&[k.m (ii) PART II Section 3 Sub-section (ii) izkf/dkj ls izdkf'kr PUBLISHED BY AUTHORITY la- 899] ubz fnyyh]

Detaljer

Î Ö ØØ Ò Ú Ö

Î Ö ØØ Ò Ú Ö Î Ö ØØ Ò Ú Ö Ò Ø Ø Ò ÓÒ Ö ÆÆÎ Ñ ØÓ Ò Ú Ò ÑÓ ÐÐ Ò Î Ø Ú Ò Ò ÙÖ Ó Ò ÓÖÑ ÓÒ Ø Ô Ö Ò ÓÒ Ö Ò Ô Ø Ð = ÙÖ ÒØ ÐÐ Öµ ¼ = Ë ¼ ÒØ ÐÐ Öµ ½µ Ö Ø Ö ÙÐØ Ø ÔÖº ÈË ÖÒ Ò Ô Ö Ö µ ÈË Ø = Ö Ø Ö ÙÐØ Ø Ø ÒØ ÐÐ Ö Ø ¾µ ÈÖ ¹ ÖÒ

Detaljer

Information search for the research protocol in IIC/IID

Information search for the research protocol in IIC/IID Information search for the research protocol in IIC/IID 1 Medical Library, 2013 Library services for students working with the research protocol and thesis (hovedoppgaven) Open library courses: http://www.ntnu.no/ub/fagside/medisin/medbiblkurs

Detaljer

Eksamensoppgave i SANT3508 Globalization Theory and Culture

Eksamensoppgave i SANT3508 Globalization Theory and Culture Sosialantropologisk institutt Eksamensoppgave i SANT3508 Globalization Theory and Culture Faglig kontakt under eksamen: Martin Thomassen Tlf.: 995 01 786 Eksamensdato: 4. juni 2015 Eksamenstid: 4 timer

Detaljer

Hvor mye praktisk kunnskap har du tilegnet deg på dette emnet? (1 = ingen, 5 = mye)

Hvor mye praktisk kunnskap har du tilegnet deg på dette emnet? (1 = ingen, 5 = mye) INF247 Er du? Er du? - Annet Ph.D. Student Hvor mye teoretisk kunnskap har du tilegnet deg på dette emnet? (1 = ingen, 5 = mye) Hvor mye praktisk kunnskap har du tilegnet deg på dette emnet? (1 = ingen,

Detaljer

र य ब ज नगम लमट ड कय र य फ म#, सरद रगढ़ म वष# क -लए फल/ क ब ग क1 2ब31 क -लए म हरब द

र य ब ज नगम लमट ड कय र य फ म#, सरद रगढ़ म वष# क -लए फल/ क ब ग क1 2ब31 क -लए म हरब द र य ब ज नगम लमट ड (भ रत सरक र क उपम- मनरन कपन ) Website: www.indiaseeds.com क य र!य फ म#, सरद रगढ़ (र ज.) फ न :- 01509-238027, 238296 CSF-Horti.4 (Orch.Auction)NSC-SRG/2017-18/ ई-म ल:- directorcsfsrg@gmail.com

Detaljer

Case 1:11-cr RNS Document 781 Entered on FLSD Docket 03/27/2013 Page 1 of M a u u - g u 'a M M M u..a u i < < < < < < < < <.Q? <.t!

Case 1:11-cr RNS Document 781 Entered on FLSD Docket 03/27/2013 Page 1 of M a u u - g u 'a M M M u..a u i < < < < < < < < <.Q? <.t! Cas :2033RNS Dun 78 End n FLSD Dk 03/27/203 Pag f 6 i I jj @ :j j j C I i!, I I! l I : I l!! I ;, ;!, ; 4 k! @ j j ; ;, I I, jji l i I! I j I; l i! l ; : i I I! v z l! l g U U J B g g 6 q; J Y I : 0 ;

Detaljer

STILLAS - STANDARD FORSLAG FRA SEF TIL NY STILLAS - STANDARD

STILLAS - STANDARD FORSLAG FRA SEF TIL NY STILLAS - STANDARD FORSLAG FRA SEF TIL NY STILLAS - STANDARD 1 Bakgrunnen for dette initiativet fra SEF, er ønsket om å gjøre arbeid i høyden tryggere / sikrere. Både for stillasmontører og brukere av stillaser. 2 Reviderte

Detaljer

Eksamensoppgave i GEOG Menneske og sted I

Eksamensoppgave i GEOG Menneske og sted I Geografisk institutt Eksamensoppgave i GEOG1000 - Menneske og sted I Faglig kontakt under eksamen: Britt Engan Dale Tlf.: 73 59 19 14 Eksamensdato: 18.12.2014 Eksamenstid: 4 timer Studiepoeng: 7.5 Sensurdato:

Detaljer

Ã Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò Ó ØÓÖÑÓ ÐÐ Ö Ã Ô ØØ Ð

Ã Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò Ó ØÓÖÑÓ ÐÐ Ö Ã Ô ØØ Ð Ã Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò Ó ØÓÖÑÓ ÐÐ Ö Ã Ô ØØ Ð Ò Ø Ø ÃÎÅ ÖÙÒÒ Ó ÓÖÙØ ØÒ Ò Ö Ë ÖÔ ¹ ÓÖ ÓÐ Ø Ã Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò Ø Ò Ò Ö ÃÎÅ Ó Ð ØÓÖÑÓ ÐÐ Ö Ã Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò ÃÎŵ À Ò Ø Ò Ö ÓÑÑ Ö Ñ Ø Ð Ô Ø ÐÚ Ö ÑÓ ÐÐ Ò Ø ÒÒ Ò

Detaljer

Guidance. CBEST, CSET, Middle Level Credential

Guidance. CBEST, CSET, Middle Level Credential Guidance CBEST, CSET, Middle Level Credential Liberal Studies for Teachers, 2009 CBEST California Basic Educational Skills Test Measures basic educational skills needed for teachers Reading Writing Math

Detaljer

Presenting a short overview of research and teaching

Presenting a short overview of research and teaching Presenting a short overview of research and teaching Portuguese in Norway at university level Diana Santos d.s.m.santos@ilos.uio.no Romanskfagråd møte, Oslo, 31 October 2014 Research Research under Linguateca

Detaljer

Ã Ô ½ Ò Ò ÐÐ ØÖ

Ã Ô ½ Ò Ò ÐÐ ØÖ Ã Ô ½ Ò Ò ÐÐ ØÖ Ò Ø Ø Å Ð ÓÐ Ó ÓÒ ÙÖ Ø Ô Ö Ø Ñ Ö ËØÖ Ó ØÒ Ö Ó Ð Ô Ú Ö ÇÔØ Ñ Ð Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ ÚÚ Ò Ò Ø ÓÖ Ò ÒØ Ó ØÒ Ö Ñ Ð ÍØÒÝØØ Ò Ú ÐÒ Ú Ö ÅÓØ Ú Ö Ð Ö ÓÖ Ð Ö Ñ Ð ÝÑÑ ØÖ Ò ÓÖÑ ÓÒ Ó Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ Ã Ô Ø Ð

Detaljer

Trigonometric Substitution

Trigonometric Substitution Trigonometric Substitution Alvin Lin Calculus II: August 06 - December 06 Trigonometric Substitution sin 4 (x) cos (x) dx When you have a product of sin and cos of different powers, you have three different

Detaljer

LIBER BVEL MAGI SVB FIGVRÂ I

LIBER BVEL MAGI SVB FIGVRÂ I LIBER BVEL MAGI SVB FIGVRÂ I 00. One is the Magus: twain His forces: four His weapons. These are the Seven Spirits of Unrighteousness; seven vultures of evil. Thus is the art and craft of the Magus but

Detaljer

KROPPEN LEDER STRØM. Sett en finger på hvert av kontaktpunktene på modellen. Da får du et lydsignal.

KROPPEN LEDER STRØM. Sett en finger på hvert av kontaktpunktene på modellen. Da får du et lydsignal. KROPPEN LEDER STRØM Sett en finger på hvert av kontaktpunktene på modellen. Da får du et lydsignal. Hva forteller dette signalet? Gå flere sammen. Ta hverandre i hendene, og la de to ytterste personene

Detaljer

UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT

UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT Eksamen i: ECON30/40 Matematikk : Matematisk analyse og lineær algebra Exam: ECON30/40 Mathematics : Calculus and Linear Algebra Eksamensdag: Tirsdag 0. desember

Detaljer

Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ ¹ ÁÒ Ò ØØ

Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ ¹ ÁÒ Ò ØØ Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ ¹ ÁÒ Ò ØØ Ò Ø Ø Ò ÓÒ Ö ÓÚ Ö Ø Ö Ò Ò Ö Ò Ñ Ã ÐÐ Ö Ð Å ÐÐ Ö Ó ÅÓ Ð Ò Á Åž Ã Ô Ø Ð Ó ØÒ Ò Ø Ó Ð Ð ÐÙØÒ Ò Ö ÓÑ Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ À Ú Ø Ò Ò Ñ ÓÒ Ó ÙØÚ ÒÒ Ò ÅÅ ÄÓÚ Ò ÓÑ Ò ÔÖ Ó Ú Ö Ò

Detaljer

Continuity. Subtopics

Continuity. Subtopics 0 Cotiuity Chapter 0: Cotiuity Subtopics.0 Itroductio (Revisio). Cotiuity of a Fuctio at a Poit. Discotiuity of a Fuctio. Types of Discotiuity.4 Algebra of Cotiuous Fuctios.5 Cotiuity i a Iterval.6 Cotiuity

Detaljer

Han Ola of Han Per: A Norwegian-American Comic Strip/En Norsk-amerikansk tegneserie (Skrifter. Serie B, LXIX)

Han Ola of Han Per: A Norwegian-American Comic Strip/En Norsk-amerikansk tegneserie (Skrifter. Serie B, LXIX) Han Ola of Han Per: A Norwegian-American Comic Strip/En Norsk-amerikansk tegneserie (Skrifter. Serie B, LXIX) Peter J. Rosendahl Click here if your download doesn"t start automatically Han Ola of Han Per:

Detaljer

PDF created with pdffactory Pro trial version

PDF created with pdffactory Pro trial version [ ² Ú»» ³»»² ¾ ²» ¹» ô Ì ± « Forord Ò ; ±¹ ²» ³«¹»» òòò [ ²»² ª ; µ«² ¹» ¼» º± îðïéô ¹ «²²»² ¼»»» ¼» µ±³³» ² ³³» ² º± ¾ ²» ¹» «¹«±³ ¹ ( ¼» ¾»²¼ ²¹»»²»» ; ²» ò Ê»² : ¼»» ª µ ¹ ±¾¾ ±¹ ¼»² µ ª º± ª» ¹±¼ ò

Detaljer

Speed Racer Theme. Theme Music: Cartoon: Charles Schultz / Jef Mallett Peanuts / Frazz. September 9, 2011 Physics 131 Prof. E. F.

Speed Racer Theme. Theme Music: Cartoon: Charles Schultz / Jef Mallett Peanuts / Frazz. September 9, 2011 Physics 131 Prof. E. F. September 9, 2011 Physics 131 Prof. E. F. Redish Theme Music: Speed Racer Theme Cartoon: Charles Schultz / Jef Mallett Peanuts / Frazz 1 Reading questions Are the lines on the spatial graphs representing

Detaljer

UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT

UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT UNIVERSITETET I OSLO ØKONOMISK INSTITUTT Eksamen i: ECON3120/4120 Mathematics 2: Calculus an linear algebra Exam: ECON3120/4120 Mathematics 2: Calculus an linear algebra Eksamensag: Tirsag 3. juni 2008

Detaljer

Databases 1. Extended Relational Algebra

Databases 1. Extended Relational Algebra Databases 1 Extended Relational Algebra Relational Algebra What is an Algebra? Mathematical system consisting of: Operands --- variables or values from which new values can be constructed. Operators ---

Detaljer

Physical origin of the Gouy phase shift by Simin Feng, Herbert G. Winful Opt. Lett. 26, (2001)

Physical origin of the Gouy phase shift by Simin Feng, Herbert G. Winful Opt. Lett. 26, (2001) by Simin Feng, Herbert G. Winful Opt. Lett. 26, 485-487 (2001) http://smos.sogang.ac.r April 18, 2014 Introduction What is the Gouy phase shift? For Gaussian beam or TEM 00 mode, ( w 0 r 2 E(r, z) = E

Detaljer

Newtons fargeskive. Regnbuens farger blir til hvitt. Sett skiva i rask rotasjon ved hjelp av sveiva.

Newtons fargeskive. Regnbuens farger blir til hvitt. Sett skiva i rask rotasjon ved hjelp av sveiva. Newtons fargeskive Regnbuens farger blir til hvitt. Sett skiva i rask rotasjon ved hjelp av sveiva. Se hva som skjer med fargene. Hvitt lys består av en blanding av alle farger. Når fargeskiva roterer

Detaljer

I# w ,F3<#""" wxy2t {r u v$ 0 Y 4 } ~ Â ` - é$8 UX#' ] d Ñ \ ] J. I \ ] O,+R:,!" {%O DM%M5#' ] J*CO!

I# w ,F3<# wxy2t {r u v$ 0 Y 4 } ~ Â ` - é$8 UX#' ] d Ñ \ ] J. I \ ] O,+R:,! {%O DM%M5#' ] J*CO! !!"1!6"! 2! '1! &8!& & $& & & W>XY W>6 ()W>$ - / (3 JHH H 2 2 + / ( 3< / > / :("82 / B $ )! / 2 2 +("82 P/C ) " / ("82 C8 / $& / ("82 /' ) " / ("82 E ) * + / (" 82 / '? " ("82 )*+ / ("82W $ J( /' / JH

Detaljer

Gol Statlige Mottak. Modul 7. Ekteskapsloven

Gol Statlige Mottak. Modul 7. Ekteskapsloven Gol Statlige Mottak Modul 7 Ekteskapsloven Paragraphs in Norwegian marriage law 1.Kjønn To personer av motsatt eller samme kjønn kan inngå ekteskap. Two persons of opposite or same sex can marry 1 a. Ekteskapsalder.

Detaljer

Økologisk og kulturell dannelse i økonomiutdanningen

Økologisk og kulturell dannelse i økonomiutdanningen Økologisk og kulturell dannelse i økonomiutdanningen Dannelse på norsk fra ord til handling Professor Ove Jakobsen HHB/UiN Frihet med ansvar Om høyere utdanning og forskning i Norge NOU 2000:14 Det er

Detaljer

HONSEL process monitoring

HONSEL process monitoring 6 DMSD has stood for process monitoring in fastening technology for more than 25 years. HONSEL re- rivet processing back in 990. DMSD 2G has been continuously improved and optimised since this time. All

Detaljer

Kneser hypergraphs. May 21th, CERMICS, Optimisation et Systèmes

Kneser hypergraphs. May 21th, CERMICS, Optimisation et Systèmes Kneser hypergraphs Frédéric Meunier May 21th, 2015 CERMICS, Optimisation et Systèmes Kneser hypergraphs m, l, r three integers s.t. m rl. Kneser hypergraph KG r (m, l): V (KG r (m, l)) = ( [m]) l { E(KG

Detaljer

Presenting a short overview of research and teaching

Presenting a short overview of research and teaching Presenting a short overview of research and teaching Portuguese in Norway at university level Diana Santos d.s.m.santos@ilos.uio.no Romanskfagråd møte, Oslo, 31 October 2014 Research Research under Linguateca

Detaljer

UNIVERSITETET I OSLO

UNIVERSITETET I OSLO UNIVERSITETET I OSLO Det matematisk-naturvitenskapelige fakultet Eksamen i INF 3230 Formell modellering og analyse av kommuniserende systemer Eksamensdag: 4. april 2008 Tid for eksamen: 9.00 12.00 Oppgavesettet

Detaljer

Ò Ø Ø Ì Ð Ô Ó ÙØ ÝØØ ÍØ ÝØØ ÐÐ Ö Ø Ð Ô Ë ØØ ÙÐ ÑÔ Ö Ñ ÙØ ÝØØ Ú Ò Ò Ø Ó ØØ Ð ÒØ ÐÐ Ö Ð ÙØ ÐÐ Ö ÓÐ Ë Ò Ð Ö Ò Ñ ÙØ Ð Ò ÔÓÐ Ø

Ò Ø Ø Ì Ð Ô Ó ÙØ ÝØØ ÍØ ÝØØ ÐÐ Ö Ø Ð Ô Ë ØØ ÙÐ ÑÔ Ö Ñ ÙØ ÝØØ Ú Ò Ò Ø Ó ØØ Ð ÒØ ÐÐ Ö Ð ÙØ ÐÐ Ö ÓÐ Ë Ò Ð Ö Ò Ñ ÙØ Ð Ò ÔÓÐ Ø Ã Ô ½ Ú Ò Ò Ø Ø Ì Ð Ô Ó ÙØ ÝØØ ÍØ ÝØØ ÐÐ Ö Ø Ð Ô Ë ØØ ÙÐ ÑÔ Ö Ñ ÙØ ÝØØ Ú Ò Ò Ø Ó ØØ Ð ÒØ ÐÐ Ö Ð ÙØ ÐÐ Ö ÓÐ Ë Ò Ð Ö Ò Ñ ÙØ Ð Ò ÔÓÐ Ø Ð ÙØ ÐÐ Ö ÓÐ Ö ÓÒØ ÒØ ØÖ Ñ ÓÐ Ð ÙØ ÁÒÚ Ø Ö ÒÝ ÔÖÓ Ø Ö ÃÓÒØ Òع ÓÐ Ò Ò

Detaljer

र य ब ज नगम लमट ड क य र!य फ म#, सरद रगढ़ (र ज.) lwpuk क य र य फ म, सरद रगढ़ म वष क )लए फल, क ब ग क. /ब0.

र य ब ज नगम लमट ड क य र!य फ म#, सरद रगढ़ (र ज.) lwpuk क य र य फ म, सरद रगढ़ म वष क )लए फल, क ब ग क. /ब0. र य ब ज नगम लमट ड (भ रत सरक र क उपम- मनरन कपन ) Website: www.indiaseeds.com क य र!य फ म#, सरद रगढ़ (र ज.) फ न :- 01509-238027, 238296 ई-म ल:- directorcsfsrg@gmail.com CSF-Horti.4 (Orch.Auction)NSC-SRG/2017-18/

Detaljer

DecisionMaker Frequent error codes (valid from version 7.x and up)

DecisionMaker Frequent error codes (valid from version 7.x and up) DecisionMaker Frequent error codes (valid from version 7.x and up) DM Frequent Error Codes Bisnode Credit IT 03.02.2014 1 (5) CONTENTS 1 Target... 3 2 About this document... 3 3 Error codes an messages...

Detaljer

Social Control & Change

Social Control & Change BAS0-201 स म जक नय ण और प रवत न Social Control & Change उ र ख ड म त व व व य लय त नप न ब ई प स र ड, सप ट नगर क प स,ह व न -२६१३९ फ न न.- 05946-261122, 261123 ट ल न 18001804025 फ स न 05946-264232, ई म ल info@uou.ac.in

Detaljer

Examination paper for BI2034 Community Ecology and Ecosystems

Examination paper for BI2034 Community Ecology and Ecosystems Department of Biology Examination paper for BI2034 Community Ecology and Ecosystems Academic contact during examination: Ole Kristian Berg (91897518) Thor Harald Ringsby (91897032) James D. M. Speed (45770227)

Detaljer

Vedlegg 1 / appendix 1 FORTEGNELSE OVER MØTENDE AKSJEEIERE, ORDINÆR GENERALFORSAMLING GLOBAL RIG COMPANY, 26 MAI 2009 Navn Aksjer/stemmer Representert ved SECTOR UMBRELLA TRUST-SECTOR SPECULARE PR EQ IV

Detaljer

Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ

Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ Ã Ô ½ Ë Ð Ô Ø Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ Ò Ø Ø Ê ÒØ ØØ ÓÖ Ð Ò Î Ö Ò Ú Ö ÒØ ØØ ÓÖ Ð Ò Ê Ô Ø Ð Ö Ò ÓÖ Ò ÓÔÔ ÊË È Ö ÓÒ ØØ Ö ÌÓÐ ØÒ Ò ÇÔØ Ñ Ð Ô Ø Ð ØÖÙ ØÙÖ Ñ ØØ Ö Ê ÒØ ØØ ÓÖ Ð Ò Ø ÐØ Ö ÒØ Ö Ö Ö ÒØ Ö Ö Á ÓÐ ÖØ Ö ØØ Ø Ò

Detaljer

Ole Isak Eira Masters student Arctic agriculture and environmental management. University of Tromsø Sami University College

Ole Isak Eira Masters student Arctic agriculture and environmental management. University of Tromsø Sami University College The behavior of the reindeer herd - the role of the males Ole Isak Eira Masters student Arctic agriculture and environmental management University of Tromsø Sami University College Masters student at Department

Detaljer

Monitoring water sources.

Monitoring water sources. Monitoring water sources. Generell Informasjon Versjon 2 Url http://com.mercell.com/permalink/38336681.aspx Ekstern anbuds ID 223314-2013 Konkurranse type: Tildeling Dokument type Kontraktstildeling Prosedyre

Detaljer

Gir vi de resterende 2 oppgavene til én prosess vil alle sitte å vente på de to potensielt tidskrevende prosessene.

Gir vi de resterende 2 oppgavene til én prosess vil alle sitte å vente på de to potensielt tidskrevende prosessene. Figure over viser 5 arbeidsoppgaver som hver tar 0 miutter å utføre av e arbeider. (E oppgave ka ku utføres av é arbeider.) Hver pil i figure betyr at oppgave som blir pekt på ikke ka starte før oppgave

Detaljer

dksykwbm %& lajpuk] xq.k,oa vuqiz;ksx

dksykwbm %& lajpuk] xq.k,oa vuqiz;ksx dksykwbm %& lajpuk] xq.k,oa vuqiz;ksx MkW- euq fldjokj प रवक त रस यन श स त र ववभ ग jktdh; LukrdksÙkj egkfo ky;] Vksad ¼jktLFkku) व ज ञ न पर षद इल ह ब द, 14-16 न म ब प रम ख ब द dksykwbmh foy;u- अवध रण

Detaljer

Mannen min heter Ingar. Han er også lege. Han er privatpraktiserende lege og har et kontor på Grünerløkka sammen med en kollega.

Mannen min heter Ingar. Han er også lege. Han er privatpraktiserende lege og har et kontor på Grünerløkka sammen med en kollega. Kapittel 2 2.1.1 Familien min Hei, jeg heter Martine Hansen. Nå bor jeg i Åsenveien 14 i Oslo, men jeg kommer fra Bø i Telemark. Jeg bor i ei leilighet i ei blokk sammen med familien min. For tiden jobber

Detaljer

UNIVERSITETET I OSLO

UNIVERSITETET I OSLO UNIVERSITETET I OSLO Det matematisk-naturvitenskapelige fakultet Eksamen i MAT2400 Analyse 1. Eksamensdag: Onsdag 15. juni 2011. Tid for eksamen: 09.00 13.00 Oppgavesettet er på 6 sider. Vedlegg: Tillatte

Detaljer

THE MONTH THE DISCIPLINE OF PRESSING

THE MONTH THE DISCIPLINE OF PRESSING THE MONTH THE DISCIPLINE OF PRESSING Nehemiah 4:1-9 NIV 1 [a ] When Sanballat heard that we were rebuilding the wall, he became angry and was greatly incensed. He ridiculed the Jews, 2 and in the presence

Detaljer