ODDA SMELTEVERK, GBNR.60/12 M. FL., I ODDA KOMMUNE FORSLAG TIL FREDING MED HEIMEL I LOV OM KULTURMINNE 15 JF. 22

ODDA SMELTEVERK, GBNR.60/12 M. FL., I ODDA KOMMUNE FORSLAG TIL FREDING MED HEIMEL I LOV OM KULTURMINNE 15 JF. 22 Med heimel i lov om kulturminne av 9. juni 1978 nr. 50 15 jf. 22, legg Hordaland fylkeskommune, Kultur- og idrettsavdelinga, fram følgjande forslag til freding av Odda smelteverk, gbnr. 57/226, 57/1, 58/4, 59/25, 59/31, 60/10, 60/11, 60/12, 60/329, 60/333, 61/1, 61/38, 61/39 og 61/440, i Odda kommune. Omfanget av fredinga Fredinga etter 15 omfattar følgjande bygningar og konstruksjonar (nummereringa viser til bygningsnr. på kart og i dokumentasjonsrapport): Kalksteinssilo på importkai, austlege halvdel (5) Taubane (13), inklusiv spill og taubanehus på importkaia Vernebru over Tyssedalsvegen (12) Fordelingsstasjon karbid (4) Råstofflager kalk/koks (Skaltaket) (54), inklusiv knuse- og omlastingsstasjonar (55 og 56) Kompressorstasjon CO-gass (29) Døgnsilo kalkomn (57) Kalkomn 1 og 2 (52 og 51) Kontrollrom kalkomnar (47) Hus for kjølebelte og siloar (59) CO2 gasskompressorhus (204) Venturislamanlegg (72) Priestomn med døgnsilo (46 og 57a) Kokstørkeanlegg (49) Blanderom råmaterial (50) Trefaseomn 3 (70) Smie-, røyr- og motorverkstad (26) Cyanamidfabrikken (Cyanamiden), med følgjande delar: lagerhus cyan (105) med tilbygg og spiserom (123), råcyanamidsilo (113), omnshus 2 og 3 (106), kjølehus cyan (107), papirlager cyan (108), karbidmøllehus cyan (103) inklusiv røyrbru (102), karbidsilohus cyan (104), cyanamidknuser (109), fordelingsstasjon cyan, dicy (101) Lindehuset (100) Dicylager på eksportkaia (37 og 206) Hengebru over Opo (6) Fredinga omfattar eksteriøret og interiøret til bygningane og inkluderer hovudelement som planløysing, materialbruk og overflatehandsaming og detaljar som vindauge, dører, listverk, fast inventar og produksjonsutstyr. 1

Fredinga omfattar også laust inventar og produksjonsutstyr spesifisert på vedlagt liste. Formålet med fredinga Formålet med fredinga er å bevare Odda smelteverk som eit teknologihistorisk, arkitekturhistorisk og kulturhistorisk viktig eksempel på dei kraftkrevjande industrianlegga som vart bygde ut i Noreg på byrjinga av 1900-talet. Fredinga skal ta vare på dei attverande hovudelementa i anlegget i produksjonslinjene for karbid og cyanamid, transportanlegg for råvarer og ferdigprodukt, samt utvalde støttefunksjonar. Fredinga skal sikre sjølve produksjonsutstyret, dei einskilde bygningane og konstruksjonane, den innbyrdes samanhangen mellom dei samt kulturhistoriske verdiar knytte til anlegget som heilskap. Fredinga av tekniske installasjonar og produksjonsutstyr skal ta vare på dei teknologihistoriske verdiane, og syne deira sentrale rolle i anlegget både funksjonelt og visuelt. Både faste og spesifiserte lause delar skal takast vare på. Fredinga av eksteriøret til bygningane skal sikre arkitekturen. Både hovudstrukturen i det arkitektoniske utrykket og detaljeringa, så som fasadeløysing, opphavlege/eldre vindauge og dører, materialbruk og overflater, skal oppretthaldast. Formålet er vidare å bevare konstruksjon, rominndeling, bygningsdelar og overflater i dei delane av interiøret som er kulturhistorisk interessant. Fast og spesifisert laust inventar skal bevarast som ein integrert del av interiøra. Fredingsføresegner Fredingsføresegnene er utforma i samsvar med formålet med fredinga og gjeld i tillegg til føresegnene i kulturminnelova om vedtaksfreda kulturminne frå nyare tid. 1. Det er ikkje tillate å rive eller skade bygningane og konstruksjonane eller delar av dei. 2. Det er ikkje tillate å byggje om konstruksjonane eller eksteriøret og interiøret til bygningane. (Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt 6.) I siloen på importkaia, Skaltaket, CO2- gasskompressorhuset, røyr- og motorverkstaden (dvs. bygning 26 bortsett frå sjølve smia), Cyanamiden, Lindehuset og Dicylageret er det likevel høve til tilpassingar til ny bruk, så lenge desse er reversible tiltak, som ikkje reduserer kunnskapsverdiane, og som tar 2

omsyn til opplevingsverdiane. 3. Det er ikkje tillate å fjerne, endre eller flytte på dei faste tekniske installasjonane og produksjonsutstyret som er omfatta av fredinga. 4. Det er ikkje tillate å skifte ut bygningselement eller materialar, endre overflater eller gjere anna arbeid ut over vanleg vedlikehald på eksteriøret, interiøret eller konstruksjonen til bygningane. (Unntatt frå dette er eventuelle tilbakeføringar, jf. punkt 6.) 5. Alt vedlikehald og all istandsetting skal skje med materialar og metodar som er i tråd med eigenarten til bygningane, konstruksjonane og produksjonsutstyret, og på ein måte som ikkje reduserer dei arkitektoniske og kulturhistoriske verdiane. 6. Tilbakeføring til opphavleg eller tidlegare utsjånad og/eller konstruksjonar kan tillatast i særlege tilfelle så framt tiltaket kan gjerast på eit sikkert, dokumentert grunnlag og etter dispensasjon frå kulturminnestyresmaktene. 7. Laust inventar som inngår i fredinga, jf. vedlagte spesifikasjon, må ikkje skadast eller fjernast frå bygningane. Følgjer av fredinga Lovheimel Når det gjeld handsaminga av freda hus og anlegg, viser vi til kulturminnelova 15a, 16, 17 og 18, samt fredingsføresegnene over. Arbeid som krev løyve etter plan- og bygningslova, må i tillegg leggjast fram for kommunale styresmakter. Ver merksam på at løyve etter kulturminnelova må liggje føre før arbeid i tråd med plan- og bygningslova kan setjast i verk. Vedlikehald Det er eigaren som har ansvaret for det jamne vedlikehaldet av freda bygningar og anlegg. Det grunnleggjande prinsippet for vedlikehald av freda bygningar er å ta vare på mest mogleg av dei opphavlege eller eldre bygningselementa og detaljane som kledning, vindauge, dører, listverk og overflatehandsaming. Vedlikehald av freda bygningar og anlegg skal så langt som råd er, skje i samsvar med opphavleg utføring, teknikk og materialbruk og elles i samsvar med fredingsføresegnene. For meir informasjon om vedlikehald og forvalting av freda bygningar og anlegg, viser vi til informasjonsblada til Riksantikvaren. Dispensasjon Fredinga medfører at det må søkjast om løyve/dispensasjon til å setje i gang alle typar tiltak som går ut over vanleg vedlikehald, jf. kulturminnelova 15a. Søknad om løyve skal sendast fylkeskommunen som avgjer om tiltaket kan iverksetjast, evt. på visse vilkår. Oppstår det tvil om kva som blir rekna som vanleg 3

vedlikehald, skal fylkeskommunen sameleis kontaktast. Kort karakteristikk av kulturminnet I 1906 starta Alby United Carbide Factories og North Western Cyanamide Company bygging av kalsiumkarbidfabrikk og kalsiumcyanamidfabrikk i Odda, med driftsstart to år etter. Bak selskapa stod britiske interesser, medan den røynde svenske ingeniøren Albert Petersson var ein viktig drivkraft og den første direktøren for fabrikkane. Kraftressursane frå Tyssovassdraget var avgjerande for plasseringa i Odda. Karbid vart produsert av kalk og koks, og saman med nitrogen var karbiden råstoff for cyanamid. Det var ein av fleire typar kunstig nitrogengjødsel som vart utvikla tidleg på 1900-talet. Odda var den største av den første generasjonen cyanamidfabrikkar, og ei stor utviding kom alt i 1912. Etter ein konkurs i 1921 starta driften opp att tre år seinare som Odda Smelteverk AS. Produksjonsutstyret vart modernisert i fleire omgangar, m.a. med nye cyanamidomnar i 1930-åra, nytt anlegg for import, transport og lagring av råvarer i 1950-åra og nye kalkomnar på same tid. Frå 1951 vart det òg produsert dicyandiamid, med cyanamid som råstoff. Utbygging av Tysso 2 i 1967 ga tilgang på meir kraft, og karbidsmelteomn 3, i drift frå 1982, var verdas største i sitt slag. Smelteverket gjekk konkurs i 2003. Etter konkursen er mykje utstyr fjerna og ein god del av bygningsmassen rive. Odda smelteverk ligg rett aust for Odda sentrum, langs med elva Opo. Smelteverkstomta kan delast inn i fleire hovudområde. Området i sør er prega av moderniseringa i etterkrigstida, med det 170 m lange Skaltaket over råvarelageret, ved sida av det kalkomnane, kokstørkeanlegg mm, og litt nordafor, berre skilt av tomtane etter dei rivne omnshus 1 og 2, omnshuset bygd kring karbidsmelteomn 3. I norddelen av sjølve smelteverkstomta ligg cyanamidfabrikken, bygd i betongskjelettkonstruksjon og i hovudtrekka ikkje endra sidan 1912, men med ein del mindre tilbygg og endringar. Mellom karbid- og cyanamidanlegga, samt vest for cyanamidfabrikken, ligg ei rekkje mindre bygningar som romma verkstader, lager og andre støttefunksjonar. Dei fleste er teglsteinsbygningar frå oppstartsfasen til verket. Rundt omkring, og særleg i ytterkanten av verksområdet, låg det òg ei rekkje enklare bygningar av mange ulike slag, som no for ein stor del er rive. Nokre hundre meter nord for sjølve smelteverksområdet ligg import- og eksportkaiene på kvar side av munningen av Opo. Eksportkaia har eit stort lagerbygg i bindingsverk, og var knytta til verket med ein intern jernbane. Importkaia har ein kalksteinssilo i betong frå 1950-åra, og derifrå går ein taubane for kalk- og kokstransport i rak linje sørover til skaltaket, langs med og for ein stor del over elva. For nærare skildring av kulturminnet viser vi til vedlagt dokumentasjon og historikk. Vurdering av kulturminnet. Grunngjeving for fredingsvedtaket Kjerneverdiane i Odda smelteverk er verdien som teknisk-industrielt kulturminne. Som det største av pioneranlegga i nitrogengjødselindustrien tidleg på 1900-talet har verket ein viktig posisjon i den internasjonale industrihistoria, og det vart bygd opp med det fremste av internasjonal teknologi og ekspertise. I nasjonal 4

samanheng spela verket òg ein viktig rolle, som ledd i den utbygginga av kraftkrevjande industri i tiåra etter 1900, som utgjorde kjernen i den andre industrialiseringa. I begge desse kontekstane utmerkar Odda smelteverk seg i dag ved at det er relativt mykje som står att, både av bygningar og teknisk utstyr. Mykje av produksjonsutstyret vart fornya i løpet av det knappe århundret fabrikken var i drift, men både i produkt, framstillingsprosess og bygningsmassen var det stor kontinuitet. Og sjølv om ein god del av utstyr og bygningar er fjerna i tida etter konkursen, er det nok att til å syne dei sentrale trinna i produksjonen av både karbid og cyanamid, frå mottak og transport av råstoff til eksport av ferdigprodukt. Dimensjonane i anlegget, slik dei kjem til uttrykk m.a. i Skaltaket, karbidsmelteomn 3 verdas største i sitt slag, og dei 325 cyanamidomnane av Frank-Caro-typen, er viktige for å syne skalaen i moderne industriproduksjon. Dei fleste hovudledda i karbidproduksjonen vert sikra gjennom fredinga. Av cyanamidproduksjonslinja er meir gått tapt av sjølve utstyret, men ho har framleis hovudelementet, nemleg alle Frank-Caro-omnane, på plass, samt Lindeanlegget for nitrogenframstilling. Odda smelteverk har soleis stor kunnskaps-, sjeldsyns-, autentisitets- og opplevingsverdi som teknologi- og industrihistorisk kulturminne, i så høg grad at det framhevar seg også i internasjonal samanheng. Smelteverket rommar òg store arkitekturhistoriske verdiar. Det har i behald store delar av bygningsmassen frå etableringstida, og denne viser eit breitt utval av typar og tendensar i tidas industriarkitektur, både med omsyn til byggjeteknikk og estetikk frå tradisjonelt prega teglsteins- og bindingsverkarkitektur, til bygningar med armert betongskjelett og takverk av stål. Cyanamidfabrikken er her eit av pionerverka i norsk samanheng, som i dag òg har stor sjeldsynsverdi. Karbidanlegget vart for det meste fornya i 1950-åra. Skaltaket peikar seg her ut som eit viktig bidrag til norsk ingeniørkunst, som også gjennom si størrelse og elegante form er byggjekunst av høg rang. Samla sett gir anlegget eit rikt bilete av fleire hovudfasar i 1900-talets industriarkitektur generelt, og av betongarkitekturen spesielt. Smelteverket er også ein hjørnestein i ein større historisk og fysisk heilskap der elektrisitet produsert av fossekraft var ein føresetnad, og nye bysamfunn eit resultat. I utnytjing av vasskraften som kraftkjelde for m.a. storskala industri var Noreg ein pionernasjon, og kraftstasjonen i Tyssedal vart bygd ut samstundes med fabrikkane i Odda. Gjennom sitt fysiske omfang, svære bygningar og plasseringa tett opptil bebyggelsen i Odda er smelteverket eit svært handgripeleg uttrykk for industrien sin posisjon i det norske samfunnet under den nye arbeidsdagen etter 1905. Tettstaden Odda vart bygd ut parallelt med, og var i stor grad avhengig av, fabrikken, og er dermed med på å syne industrien si rolle for samfunnsutviklinga meir ålment. Odda sin tidlegare historie som idyllisk turiststad, og dei attverande bygningane frå denne tida, får samstundes fram kontrasten til eit tidlegare kapittel i soga om framveksten av ein moderne, internasjonalisert og industrialisert verd og om Noreg sin plass i denne utviklinga. At både kraftstasjonen og Smelteverket kvar for seg er dei best bevarte i sitt slag i landet, gjer at ein her betre enn nokon annan stad får fram samanhengen mellom vasskraft og industriutbyggjing tidleg på 1900-talet: av dei store kraftkrevande industrianlegga i landet frå same tid som Odda Smelteverk er det dei fleste andre stader lite att av den eldre bygningsmassen og produksjonsutstyret. 5

Omfanget av fredinga Avgrensing av fredinga har vore eit vanskeleg spørsmål. Vurdert som ein heilskap meiner vi at smelteverket har nasjonal verdi, slik at det ikkje er uproblematisk å utelate enkeltelement frå fredinga. Samstundes er det eit svært stort anlegg, med utfordringar knytt til vedlikehald og etterbruk. Den mellombelse fredinga frå 2003 omfatta sentrale element i karbidproduksjonen og transport/lagring av råstoff til denne. Dette fredingsframlegget inkluderar m.a. også cyanamiden og kjem dermed i konflikt med den nyleg vedtekne reguleringsplanen for dette området. Til dette kan det seiast at reguleringsplanane vart vedtekne etter at oppstartsmeldinga for fredingssaka vart sendt ut. I varselet inngår cyanamidkomplekset i interesseområdet. Det vart der også sagt frå om at endeleg avgrensing av fredinga ville avhenge av i kor stor grad kulturminneverdiar vart sikra gjennom reguleringsplanane. Ei rekkje av dei bevaringsregulerte teglsteinsbygningane er soleis ikkje tekne med i fredinga, sjølv om dei som umistelege delar av det heilskapen på smelteverket kan seiast å ha nasjonal verdi. Smia og Lindehuset er likevel tekne med i fredingsframlegget, av di dei rommar teknisk utstyr som best kan sikrast gjennom ei freding. Det same gjeld dei eldste delane av fordelingsstasjon for karbid, som i reguleringsplanen er avmerka som spesialområde høgspent. For å legge til rette for ny bruk er det i fredingsføresegnene opna for tilpassing til ny bruk i fleire av bygningane. Dels av same grunn er areala mellom bygningane ikkje tekne med i fredinga. Avgrensingsproblematikken gjeld først og fremst Cyanamiden. Til grunn for at også denne vert foreslått freda ligg for det første at det undervegs i arbeidet med å greie ut kulturminneverdiane i verket har vorte klårare kor sentral rolle han hadde i anlegget. Dei to hovudelementa karbid- og cyanamidproduksjon hang tett saman heilt frå planleggingsfasen. Odda si posisjon som pioneranlegg i tid og størrelse var størst i cyanamidproduksjonen. I makroperspektiv var det også cyanamid som spela den viktigaste rolla, som del av gjennombrotet for industriell kunstgjødselproduksjon, som igjen har vore ein sentral føresetnad i befolkningsog levekårsutviklinga på globalt nivå. Cyanamiden har dessutan store arkitekturhistoriske verdiar, som eit i norsk samanheng eineståande tidleg og godt bevart døme på ein, både i konstruksjon og estetikk, moderne arkitektur i armert betong. Å berre bevare mindre delar av bygget, som ein torso, vil sterkt svekke autentisitets- og opplevingsverdiane, og dimensjonane i seg sjølve er ein særs viktig arkitektonisk eigenskap ved fabrikkbygningen. Smelteverket sett under eitt er også mykje alt rive: karbidomnshus 1 og 2, anlegga for handsaming av karbid (kjølehus, karbidsilobygg mm), dicyfabrikken og ein rekkje enkeltbygningar lager, velferdsbygg o.a. Dei gjenståande delane får dermed dess større verdi. Når det gjeld laust inventar, reknar vi dette for å utgjere ein viktig heilskap saman med det faste produksjonsutstyret, og at det dermed er heimel for å frede det. Dei einskilde bygningane Kalksteinssiloen på importkaia (bygg 005), med inntak og maskineri for taubana, er eit resultat av moderniseringa på 1950-talet. Bygget er eit viktig ledd i produksjonslinja ved at den markerer starten på denne, og har særlig høg verdi knytt til opplevinga og kunnskapen om den mekaniske distribusjon av råvarer. For 6

å synleggjere dette ser vi det som tilstrekkeleg å bevare den nyaste (austlege) delen. Taubana med vernebru (bygg 012 og 013) er eit viktig kulturminne knytt til formidlinga av produksjonsgangen i ein bedrift som var avhengig av importerte råvarer som kom inn sjøvegen. Bana og vernebrua har og høg opplevingsverdi knytt til utforminga. Dei slanke betongmastane er synlege markørar i landskapet, medan vernebrua har eit raffinert formspråk og framstår som Odda si byport. Fordelingsstasjon karbid (bygg 004) har ein forseggjort og klassisk teglsteinsutforming med ein, for si tid, svært moderne konstruksjon. Den er eit svært tidleg døme på bruk av armert betong både i bæresøyle, dragar og dekke. To av dei eldste omformarane står og framleis i bygget. Krafta var hovudgrunnlaget for framveksten av smelteverksindustrien og fordelingsstasjonen er den første og viktigaste koplinga mellom kraftanlegget i Tyssedal og fabrikkverksemda og busetnaden i Odda. Råstofflageret (bygg 054, bygg 057a, 029, 055, 056) har høg opplevingsverdi knytt til volum og estetisk utforming. Konstruksjonen av skaltak er ei viktig norsk ingeniøroppfinning utarbeidd av Dr. techn. Olav Olsen i etterkrigstida, ei tid med materialknappheit. Dr. Olsen skapte eit lett tak med stort spenn som kviler på få støttepunkt. Utforminga av råstofflageret med transportanlegg, knusestasjon og omlastingsstasjon gir eit klårt uttrykk for den armerte betongen sine moglegheiter der konstruksjon og estetisk uttrykk er uløyselig knytt til vektlegginga av funksjon. Forutan skaltaket, vil omlastingsstasjonen særleg framhevast som særprega med spanande volumsamansetting, skrålinjer og bruk av vindauge. Anlegget har høg grad av autentisitet der distribusjon, knusing, sortering og lagring av råvare er synleg gjennom maskineri og transportforbindingar innafor og frå anlegget. Priestomn (bygg 046) Ein konstruksjon med eit tydeleg og utildekt industrielt maskinpreg, blant dei høgaste konstruksjonane på smelteverket. Omnen inngår som ein integrert del av karbidfabrikken og er visuelt viktig for opplevinga av denne. Omnen vart bygd for å avløysa dei gamle kullgeneratorfyrte Fanehjelmskalkomnane, og sjølv om han ikkje var i bruk i meir enn ti år, representerer han eit trinn i bedrifta si teknologihistorie. Kalkomn I og II med døgnsilo (bygg 051, 052 og 057). Omnane er viktige som ledd i produksjonslinja frå råstoff til ferdig karbid. Dei er markante og høgreiste og godt synlege på anlegget. Dei har ein viktig visuell verdi, med eit tydeleg og utildekt industrielt maskinpreg dominert av buktande røyr og opne stålkonstruksjonar. Omnane har mellom anna døgnsilo, maskineri og Kübel for toppmating av kalk, transportband og kjølebelte for brent kalk og ulike materøyr som gjer dei til komplette omnar med høg grad av autentisitet og teknologihistorisk verdi. Hus for kjølebelte og siloar (059) og hus for fyringsolje til kalkomnar (utan nummer). Anlegget skyter ut på enda av omnane og har er samansett av reine vertikale, horisontale og skrå linjer, og er eit særs tydelege bilete på deler av distribusjonen på smelteverket. Dette, saman med en relativt liten størrelse, gjer at 7

det står i kontrast til det høgreiste og noko kaotiske og buktande inntrykket som omnane med røyrsystem gjer. Funksjonsmessig er det ein viktig og uløyseleg del av kalkomnane. Oljetankhuset er ei viktig sidefunksjon til omnanlegget, med forbindelsesrøyr til desse. Kontrollrom, kalkomnar (bygg 047). Bygget er viktig for den visuelle opplevinga ved at det har ei enkel og tradisjonell utforming med menneskelig målestokk som er med på å framheva det monumentale ved det industrielle maskineriet i bakgrunnen. Kontrollrommet har høg grad av autentisitet med intakt styringspanel som syner den menneskelege overvakinga av maskinane. CO2 Gasskompressorhus (bygg 204). Bygget har noko teknisk utstyr intakt, men kompressorane er i dag borte. Likevel har bygget høg kulturminnverdi i seg sjølve og som del av smelteverket. Det er annleis byggeteknisk med ein konstruksjon av bindingsverk i stål med utmuring i betong. Visuelt har det ei menneskeleg målestokk som er kontrasterande til dei høge kalkomnane og kokstørka. Bygget fortel om korleis produksjonen ved dei ulike fabrikkane på anlegget hang tett saman og korleis avgassen frå omnane kunne nyttast i eit anna ledd av produksjonen. Bygget har høgt potensial for tilpassa ny bruk. Kokstørkeanlegget (bygg 049) er ei viktig del av produksjonslinja ved karbidfabrikken. Det har eit stort volum og eit utilsløra industrielt preg og ei nærast skulpturell karakter. Volumet, utsjånaden og plasseringa har svært stor verdi og er av stor betyding for å fortelje om produksjonen ved smelteverket. Venturislamanlegget (bygg 072) er ein inkorporert del av karbidfabrikken og er viktig for den visuelle opplevinga av dette, med buktande røyr og maskineri som ligg infiltrert mellom kalkomnar og kokstørka. Anlegget er og viktig i forteljinga om miljøteknologi og utnytting av avgass for gjenbruk ved andre produksjonsledd på fabrikken. Blanderom for råmateriale (bygg 050). Bygget har eit tydeleg industrielt preg med høgtragande pipe. Det er godt synleg med eit stort samansett volum og er ein viktig del av produksjonslinja på karbidfabrikken. Det er siste trinn før råstoffet blir omdanna til karbid i karbidomnen. Trefaseomnshus III (bygg 070)er eit skal med tilnærma tradisjonell husform, som skjuler eit enormt maskinvolum av monumental karakter. Omnen er sjølve hjartet i karbidproduksjonen og er av stor teknologihistorisk betyding både nasjonalt og internasjonalt, og som verdas største i sitt slag er han unik. Noko utstyr er fjerna, men eit representativt utval er bevart. Saman med dei andre bygga på karbidanlegget gjev omnshuset eit godt og samla bilete av karbidfabrikken som eit industrielt kulturminne. Omnen er òg eit viktig ledd i prosessen mot produksjon av cyanamid og anna vidareforedling som gjekk føre seg ved smelteverket. Smie-, røyr- og motorverkstad (bygn.nr. 26): Vi ser det som viktig å få fram korleis støttefunksjonane var ein naudsynt og integrert del av fabrikken, og av desse peikar smia seg ut som mest interessant bevaringsmessig. Ho skal vere landets største bevarte fabrikksmie, i kontinuerleg bruk gjennom heile verkets historie og med alt laust og fast utstyr intakt. Dermed har smia stor autentisitets- 8

og kunnskapsverdi, og framleis stor bruksverdi for sitt opphavlege føremål. Arkitektonisk er bygningen eit fint døme på den relativt enkle, men gjennomarbeidde teglarkitekturen som var vanleg i industriarkitekturen til eit stykke inn på 1900-talet. Samla skapar teglbygningane i området eit bygningsmiljø av høg kvalitet, homogent og harmonisk i seg sjølv, samstundes som kontrasten med skaltaket og karbidanlegga i materiale, formspråk og størrelse gjer det særeigne opplevingsverdiar. Sidan det er eksteriøra vi har vurdert å vere av størst antikvarisk interesse i dei andre bygningane, og fordi dei er sikra gjennom regulering til spesialområde bevaring, er dei ikkje tekne med i fredinga. Cyanamidfabrikken: Dei 325 cyanamidomnane med retortar, sjølve hovudelementet av produksjonsutstyret, er bevarte og har stor kunnskaps- og autentisitetsverdi som teknisk kulturminne, samstundes som den store mengda omnar gir fabrikkinteriøret ein særskilt opplevingsverdi. Transportrøret frå toppen av karbidmøllehuset (bygn.nr. 102) strekk seg mot karbidanlegget. Sjølv om det i dag er kutta, har det likevel høg kunnskaps- og opplevingsverdi som den viktigaste råstofftilførselen til cyanamidfabrikken og som det leddet som visuelt bind saman dei to fabrikkane. Ser ein bort ifrå cyanamidomnane er elles mykje utstyr, som karbid- og cyanamidknusarane, fjerna. Uavhengig av det tekniske utstyret har cyanamidfabrikken store arkitekturhistoriske verdiar og framhevar seg i nasjonal samanheng, som ein særs stor og intakt fabrikkbygning frå si tid, og som eit tidleg døme på ein gjennomført bruk av ein skjelettkonstruksjon av armert betong i stor skala. Mens første byggjetrinn frå 1908 enno er gitt eit tradisjonelt preg med skråtak, er trinn to frå 1912 utilslørt moderne i formene, med sagtak på hovuddelen, og med flate tak i dei to store hallane i sør, karbidsilohus og karbidmøllehus (bygn.nr. 103 og 104) Desse kan karakteriserast som så langt vi kjenner til landets fremste døme på proto-modernisme, der særleg karbidsilohuset utmerkar seg med den høge, langstrakte og opne hallen og store vindaugsfelt mellom slanke betongpilarar. Størrelsen på cyanamidfabrikken i seg sjølv er og ein viktig kvalitet og avgjerande for opplevinga av han, og den eldste råcyanamidsiloen (bygn.nr. 113) fungerar som eit landemerke. Ein faktor som har spilt inn i vurderinga har vore at størstedelen av Cyanamiden består av store, opne hallar som kan gje rom for ein fleksibel etterbruk. Her vil me opne for tilpassingar til ny bruk, så lenge dei er reversible og ikkje svekkar kulturminneverdiane. Samanbygd med Cyanamiden er fordelingsstasjonen (bygn.nr. 101). Her er det tekniske utstyret fjerna. Bygningen i seg sjølv har store arkitektoniske kvalitetar, med eit særprega rom med galleri rundt oppe, og med eit preg av jugendstil både i hovudform og i fine detaljar. Sjølv utan det tekniske utstyret formidlar bygningsdelen forbindinga mellom den elektriske krafta og fabrikkproduksjonen, og bygningen har difor ein nøkkelposisjon i forståinga av anlegget. I nordenden av cyanamidanlegget er dicyfabrikken rive, medan CY50-fabrikken vart bygd til i verkets seinaste år. Denne vurderer vi til å ha lita industrihistorisk og arkitektonisk verdi i seg sjølv. Bygningsdelane 110 og 111 (oddakalkfabrikk og oddakalklager) er ikkje tekne med i fredinga. Dei er likevel bygningsmessig integrerte delar av utvidinga frå 1912, og vi vil rå til at dei vert tekne vare på. Lindehuset: Hovudgrunnen for å ta denne bygningen med i fredinga er Lindeanlegget inne i bygningen, dvs. anlegget for destillering av nitrogen frå luft. 9

Det noverande anlegget er frå 1949 og er nesten intakt, men prosessen er den same som vart nytta frå oppstarten av verket. Lindeanlegget har soleis stor verdi som teknisk kulturminne. Arkitektonisk liknar sjølve bygningen på den eldste delen av Cyanamiden. Dicylager på eksportkaia: Bygningen har stor arkitekturhistorisk verdi, som eit stort, godt bevart og i norsk samanheng sjeldsynt eksempel på ein utmura bindingsverkskonstruksjon. Denne framande konstruksjonen må ein tru heng saman med den rolla utanlandsk ekspertise spela i industrireisinga. Han høyrer til den aller første utbyggingsfasen og vert rekna som den eldste bygningen knytta til smelteverket, og har soleis stor symbolverdi. Funksjonen og plasseringa på kaia vitnar om transporten av produkt frå fabrikken, og dermed om samanhengen mellom fabrikken i Odda og verda utanfor. Han har i seinare tid vist seg å ha bruksverdi om konsertlokale mm. Hengebrua over Opo: Brua er eit fint døme på ingeniørkunst med både teknisk og estetisk verdi. Ved å binde saman import- og eksportkaia og slik slutte sirkelen i heile smelteverksanlegget bidreg brua også til å styrke opplevinga og forståinga av anlegget som ein fysisk og funksjonell heilskap. Med ei opprusting vil ho ha høg bruksverdi. Lokalisering og eigedomstilhøve. Reguleringsmessig status Odda smelteverk ligg rett aust for Odda Sentrum, langs elva Opo. Dei fleste av bygga som vert foreslått freda, ligg i eit samla område, medan bygningane på import- og eksportkaiene ligg for seg sjølv nokre hundre meter lenger nord, på høvesvis aust- og vestsida av munninga av Opo. Taubana, som bind dei to områda saman, går langs med og for ein stor del over elva, med eit overbygg over det austre brufestet for vegbrua over elva. Dei fleste av bygningane som er foreslått freda er eigde av Smelteverkstomta Næringsutvikling AS (SNU). Bygning 26 er eigd av Bu Bygg AS, dicylageret på eksportkaia (37/206) av Odda kommune. Freim Panorama Brygge AS eig importkaia og bygga der. Støttepilarane til overbygget der taubana kryssar Tyssedalsvegen står på grunn som tilhøyrer Statens vegvesen og Olav Ragde (den sørlegaste pilaren). Størstedelen av smelteverkstomta er omfatta av reguleringsplan for Smelteverkstomta sør, vedteke 30. oktober 2008. Store delar av bygningsmassen er der regulert til spesialområde bevaring: dei mellombels freda delane av karbidanlegget, teglsteinsbygningane ved gata langs taubana, bygningane kring inngangen til verket, Lindehuset og delar av cyanamidfabrikken. Resten er tenkt rive. Ein ny veg er planlagt gjennom området, m.a. slik at han skjerer av hjørna på betonghallane i sørenden av Cyanamiden. For området nord for Tyssedalsvegen, Almerket, gjeld ein reguleringsplan vedteke 14. juni 2006, med endringar vedtekne 16. juni 2010. Det meste av vegen frå sjølve verksområdet til eksportkaia inngår i eit friområde langs elva, medan dicylageret er regulert til bevaring. 10

Bakgrunn for fredinga Fredingssaka for Odda Smelteverk har ei lang og samansett forhistorie. Det har lenge vore merksemd rundt kulturminneverdiane som knyt seg til industrialiseringa av Odda kraftproduksjonen, smelteverket og tettstaden som vaks fram saman med det. Stiftinga Odda industristadmuseum og arkiv, i dag Norsk vasskraft- og industristadmuseum (NVIM), vart skipa i 1989, med Odda Smelteverk som ein av stiftarane, og kraftstasjonen Tysso I vart freda i 2000. Frå starten av samarbeida NVIM med smelteverket om å dokumentere og sikre kulturhistoria knytta til verket. M.a. gjorde NVIM i 2002 omfattande dokumentasjon av verksemda ved anlegget. Konkurs vart opna i Odda smelteverk AS 3. mars 2003. I påvente av reguleringsplan for området, vedtok Odda kommune kort etter byggje- og deleforbod. Det vart fleire gonger forlenga av fylkesmannen i Hordaland. Gjennom dispensasjon vart det likevel i juni 2004 gjeve riveløyve for ei rekkje bygningar på smelteverket. Trefaseomnshus 1 og 2 vart rivne i 2009. 17. desember 2003 vart delar av anlegget mellombels freda av Hordaland fylkeskommune. Fredinga omfatta hovudstrukturane i produksjonslinja for karbid: Taubana frå kaia til smelteverket inkludert spill og taubanehus på importkaia, taket over Riksvegen der taubana kryssar, skaltaket, kalkomnane, kokstørkehuset og blanderommet for råmaterial, og karbidsmelteomn 3. Fylkeskommunen såg på Odda som den beste staden å sikre kulturminne i samband med den vasskraftbaserte industriutviklinga i Noreg tidleg på 1900-talet, og skreiv at ei utvikling av vernestrategien utover sjølve kraftanlegget i Tyssedal vil etter vårt syn vera i samsvar med den nasjonale vernestrategien [ ], som går ut på at den geografiske, sosiale, etniske og tidsmessige breidda i varig verna kulturminne og kulturmiljø skal betrast. Fredinga vart påklaga av bustyret, av di ho ville gjere det vanskeleg eller umogleg å realisere delar av eigedelane i buet. Riksantikvaren stadfesta i august 2004 fylkeskommunens mellombelse fredingsvedtak. Fleire dispensasjonssøknader om å fjerne og selje utstyr vart handsama og for det meste avslegne. På oppdrag frå fylkeskommunen utarbeida Helge Schjelderup sivilarkitekter AS i 2006 ein omfattande rapport med vurdering av verneverdiane på Smelteverket. Fredingssaka må sjåast i samanheng med arbeidet med regulering av smelteverkstomta. For Almerket vart ein reguleringsplan vedteke 14.6.2006. For sjølve smelteverkstomta, sør for Tyssedalsvegen, vart eit planforslag, i to variantar med ulikt verneomfang, sendt på høyring i juni 2007. Fylkesutvalet i Hordaland fremja motsegn mot forslaget 20.9.2007 grunna konflikt med nasjonale kulturminneinteresser, og tilrådde ein stadanalyse. På oppdrag frå Odda kommune utarbeida Asplan viak ein stadanalyse etter DIVE-metoden våren 2008. Eit revidert reguleringsplanforslag, i samsvar med konklusjonane i stadanalysen, vart lagt fram 2.9.2008. Fylkesutvalet i Hordaland trekte så si motsegn, men Kulturog idrettsavdelinga i fylkeskommunen sendte saka over til Riksantikvaren. Dei reiste 14.10.2008 motsegn mot planen, og kravde m.a. at sagtaket på omnshus 2 i Cyanamiden måtte regulerast til bevaring. Seinare same månad utdjupa RA i brev til kommunen sitt syn, og signaliserte eit omfang av den endelege fredinga som 11

inkluderar delar av Cyanamiden. Ein reguleringsplan som kom RAs krav i møte vart vedteken 30.10.2008. Sidan 2002 har det vorte arbeida for å få kraftanlegga i Tyssedal, og etter kvart også Odda Smelteverk, vurderte som kandidat til UNESCOs verdsarvliste. Både Odda kommune og Hordaland fylkeskommune har gått inn for dette. Saman med Rjukan-Notodden vart Odda/Tyssedal i 2009 førte opp på Noregs offisielle tentative liste for verdsarvnominasjon, som representantar for industrihistoriske kulturminne knytta til kraftproduksjon. Saksgang og innkomne merknader I samsvar med kulturminnelova 22 nr.1, sendte Hordaland fylkeskommune i brev av 13. desember 2007 melding om oppstart av freding av Odda smelteverk til eigarane og kommunen. Samstundes vart dette kunngjort i avisene Hardanger Folkeblad, Haugesunds Avis og Bergens Tidende. Til varselet høyrde eit kart med førebels interesseområde for fredinga avmerka, og ein skreiv at endeleg avgrensing av fredingsområdet ville avhenge av i kor stor grad øvrige kulturminneverdiar vart sikra gjennom plan- og bygningslova. Følgjande merknader vart mottekne 23. januar 2008 frå Odda Høyre: freding må ikkje kome i konflikt med næringsutvikling. Går i mot freding utover det arealet som er mellombels freda, dessutan må omn 3 må takast ut av fredinga og erstattast av omn 2. Freding av heile det området som er avmerka i oppstartsvarselet vil gjere ei påkrevd omlegging av riksvegen over tomta nær umogleg, tilkomsten til austre del av tomta vil verte vanskeleg, og ønska næringsutvikling på tomta vil verte hindra. Freding av dicylageret er i strid med vedteke reguleringsplan, og det har ikkje bygningsmessige kvalitetar som gjer grunnlag for vern. 5. februar 2008 frå Nils Oddvar Kvalvik og Lars Låte: Ønskjer å utvikle importkaia til bustader. Fredingsforslaget vil gjere det lite egna til dette; vaier og forankringspunkt lagar store vanskar, og området vert delt i to. Dei ber derfor om at fredingsforslaget for dette området vert gjort om. 6. februar 2008 frå Odda FrP: Reagerer på at det ikkje er samsvar mellom interesseområdet for freding og området ein tidlegare har ønska å verne/frede. Det verkar tilfeldig kva for bygg som har høg nasjonal kulturminneverdi, spør om det er tatt høgd for alle element som kvalifiserar for ein verdsarvsøknad, etterlyser et best mogleg avgjerdsgrunnlag, og ber om ein ryddigare prosess i den vidare handsaminga av saken. 8. februar 2008 frå Norsk Vasskraft- og industristadmuseum: støtter forslag til freding og utarbeiding av stadanalyse, er innforstått med at endeleg omfang vert mindre enn interesseområdet i oppstartsvarselet. Framhever at vern må sjåast i samanheng med bruk, og at idear og kostnader for ny bruk må greiast ut i det vidare arbeidet. Peiker på behovet for å trekkje inn ekspertise som kan vurdere kulturminna i eit internasjonalt perspektiv. Det freda området ved importkaia kan reduserast samanlikna med interesseområdet. Ser det som positivt at Dicylageret på Almerket vert foreslått freda, og peikar på alders-, sjeldsyns-, identitets- og 12

bruksverdiane til bygningen. For området i sør med skaltak og omnar er det positivt at ein tek ein grundig gjennomgang for å få sikra eit heilskapleg kulturminnemiljø, som på ein eineståande måte kan vise den samanhengande produksjonslinja for karbid. Positivt at Cyanamiden er foreslått freda, visar m.a. til ein vedlagt artikkel om cyanamidproduksjonen i Odda. Den framhever at cyanamidproduksjonen var kjernen i verksemda i Odda, og at Odda her var verdsleiande den første tida etter oppstarten. Viktig å sjå delen som skal fredast i samanheng med heilskapen trafikk og vegløysing, ny bruk av området, estetikk i nybygg. Motteke 11. februar 2008 frå Smelteverkstomta Næringsutvikling AS: Ynskjer som grunneigar eit svært avgrensa vern, for å kunne utvikle tomta så effektivt som mogleg. Hovudinnvendingar: krev riksvegløysing gjennom området; maksimalt vern som vist i ei skisse, der endringar samanlikna med interesseområdet er at omn er 3 teke ut, og at av Cyanamiden er berre omnshus 1 og råcyanamidsiloen teke med; dei ser for seg fasadevern; og klare retningslinjer for korleis dei verna områda påverkar områda rundt. I eit vedlagt notat utdjupar dei sine tankar om bevaring og framtidig bruk av dei ulike strukturane på deira eigedom. I Cyanamiden vil dei kople bygningsdelane dei vil bevare med nybygg; der dei vil gjenbruke eller kopiere 100-200 m² av sagtaket, medan nokre av omnane vert monterte i det gamle omnshuset; konferansesal med glasstak på toppen av den bevarte siloen. Meir omfattande vern og bruk av eksisterande bygningar vil vere komplisert: takkonstruksjonane kan vere for svake etter dagens krav, kvaliteten på stålet kan vere kraftig svekka på grunn av varme og gass. Det meste av utstyret er alt selt. Bevaring kjem i konflikt med parkeringshus og ny veg gjennom området. Dei konkluderer med at vern etter plan- og bygningslova er tilstrekkeleg for dette området. Teglsteinsbygningane vil dei restaurere og leggje til rette for ny bruk, eventuelt med mindre fasadeendringar for å tilpasse dører/porter til ny bruk. Av karbidomnane vil dei rive omnshus 3, fordi det er eit stort bygg gå setje i stand og fordi teglsteinsbygningane då vil kome betre til si rett, bruke omnshus 2 til visningsobjekt og bygje om omnshus 1. Priestomna vil dei rive, sidan ho er i dårleg stand og ikkje har vore i bruk sidan 60-talet. Under skaltaket må ein stå relativt fritt til ombyggingar. Pga. tryggleiksrisikoen vil dei fjerne berevaieren i taubana. 26. februar 2008 frå Odda kommune (kommunestyrevedtak 13. februar): oppfordrar på det sterkaste fylkeskommunen om å ta omsyn til behovet for ny riksveg over smelteverkstomta; føreset eit avgrensa omfang av vern, slik at det ikkje er til hinder for arbeidsplassar og nye aktivitetar; ber om at omn 1 og 2 vert vurderte som alternative verne/visningsobjekt; føreset at det før freding kjem klåre retningslinjer for konsekvensar utanfor det verna området. Dessutan kjem dei inn på dei økonomiske følgjene av ei freding: dei føreset at desse vert klarlagde, og at finansieringa er på plass så langt som mogleg, før området vert verna; dei føreset at staten og fylket tek hovudansvar for finansiering av vern av utvalde kulturminne med nasjonal verdi, og at tilstrekkelege midlar til istandsetjing vert gitt snarast. Fylkeskommunens kommentarar til merknadene Allmenne omsyn: Fylkeskommunen er einig i at det er viktig å sjå heilskapen mellom freda og ikkje-freda delar av anlegget, vern og gjenbruk, trafikk og 13

estetikk. Når det gjeld næringsutvikling ser vi det også som viktig at ein har ein balansert etterbruk, der smelteverksområdet gir ramme for ny aktivitet og verdiskaping. Samstundes meiner vi at Cyanamiden, med sine store, opne areal, gir rom for ein fleksibel etterbruk. Ulikskap mellom mellombels freda område og interesseområde for freding: Dette er slik vi ser det naturleg at ein undervegs i arbeidet får nye kunnskapar om smelteverket, som igjen gjer grunnlag for nye vurderingar av kulturminneverdiane. Dette vert gjenspegla i utvidinga av interesseområdet, som særleg heng saman med ei auka forståing for cyanamidproduksjonens heilt sentrale rolle i Odda Smelteverk, og for cyanamidfabrikkens arkitekturhistoriske verdi. Cyanamiden: Som nemnt meiner vi at Cyanamidens rolle, både innafor fabrikkverksemda og som fabrikkarkitektur, tilseier at så mykje som mogleg vert bevart, samstundes som vi opnar for tilpassingar til ny bruk. Den vedtekne reguleringsplanen opnar for riving av størstedelen av Cyanamiden og er soleis ikkje tilstrekkeleg til å verne han. Den tekniske tilstanden til konstruksjonen må utredast nærare, men vi legg til grunn at han har klart seg greitt gjennom rundt 100 år. Når det gjeld riksvegen som er regulert over tomta, og som kjem i konflikt med bygn.nr. 103 og 104, i sørenden av Cyanamiden, legg vi òg vekt på at denne vegen uansett berre er tenkt som ei mellombels løysing. Å då skulle ofra det som syner seg som eit pionerverk i den moderne arkitekturen i Noreg, kan vi då ikkje gå inn for. For tilkomst til smelteverkstomta meiner vi at mindre omfattande vegløysingar, som ikkje krev riving, vil vere mogleg å få til. Dicylageret på eksportkaia: Dei arkitekturhistoriske, opplevingsmessige og sjeldsynsmessige verdiane til denne bygningen er kvar for seg og til saman så store at vi ser han som klart fredingsverdig. Som nemnt er bygningen no bevaringsregulert. Importkaia: Siloen og taubana er så viktige for opplevinga og forståinga av anlegget at vi finn det naudsynt å ta desse med i fredinga. Av siloen meiner vi det er tilstrekkeleg å bevare den nyaste delen (austlege) med taubanemottak og teststasjon. Skaltaket: Her er vi einige i at det kan vere rom for ombyggingar under taket, som tilpassing til ny bruk. Berevaieren er ein essensiell del av taubana, og må difor ikkje fjernast. Priestomnen: sjølv om han berre var i bruk ein kort tid, ønskjer vi å inkludere omnen i fredinga. Han er ein del av eit samanhengande miljø av tekniske konstruksjonar, og nettopp gjennom å ikkje ha virka særleg godt fortel han òg ei del av industrihistoria. Omn 3: Omn 1 og 2 er no rive, og omn 3 var også før dette den mest intakte av karbidomnane. Alternativet med å flytte visningsfunksjonane til dei andre omnshusa fell difor bort. Den store kontrasten mellom omn 3 og teglsteinsbygningane ser vi nettopp som ein viktig opplevingsmessig kvalitet ved anlegget. 14

Vidare sakshandsaming Fredingsforslaget vert sendt på høyring til partane i saka, samstundes som det vert lagt ut til offentleg ettersyn i Odda kommune og Hordaland fylkeskommune, og på fylkeskommunen sine nettsider www.hordaland.no. Dette vert kunngjort i Norsk lysingsblad, Bergens Tidende, Hardanger Folkeblad og Haugesunds avis. Saman med dei merknadene som kjem inn under høyringa, og fylkeskommunen sine kommentarar til desse, skal så forslaget om freding leggjast fram for kommunestyret. Høyringsfråsegnene og kommunestyret sitt vedtak vil bli innarbeidde i ei ny vurdering av fredingsforslaget i samband med sluttbehandlinga i fylkeskommunen, før saka vert send over til Riksantikvaren, som gjer slutthandsaminga av saka og fattar fredingsvedtaket. Venleg helsing Ronny Skaar (s.) Fungerande fylkeskultursjef Per Morten Ekerhovd (s.) Fylkeskonservator Sakshandsamarar: Ingrid Brandal Olsen og Erlend Hofstad Vedlegg: - Kart - Liste over laust utstyr (lista er ikkje fullstendig) - Fredingsdokumentasjon tekst og foto - Historikk 15