Oppdragsrapport. Utgreiing om innsatsfaktorar i økologisk frukt- og bærdyrking. NJØS NÆRINGSUTVIKLING AS 1. november 2012 Liv Hatleli Prosjektleiar

Oppdragsrapport Utgreiing om innsatsfaktorar i økologisk frukt- og bærdyrking NJØS NÆRINGSUTVIKLING AS 1. november 2012 Liv Hatleli Prosjektleiar

Oppdragsrapport Utgreiing om innsatsfaktorar i økologisk frukt- og bærdyrking I desember 2011 vart det løyvd kr. 70 000 til Njøs næringsutvikling for eit oppdrag om utgreiing av innsatsfaktorar i økologisk frukt- og bærdyrking frå Føregangsfylke økologisk frukt og bær. I mai 2012 fekk Njøs Næringsutvikling detaljert prosjektskildring frå Føregangsfylke økologisk frukt og bær for utgreiing. I august 2012 vart omfanget av utgreiinga utvida til også å gjelda gjødselemne til økologisk frukt og bær. Det offentlege regelverket som dekkar heile økologiområdet, og som difor også regulerer innsatsfaktorar i økologisk frukt- og bærdyrking, er Forskrift av 4. oktober 2005 nr. 1103 om økologisk produksjon og merking av økologiske landbruksprodukt og næringsmiddel (økologiforskrifta). I Norge har Mattilsynet tilsynsansvar for produksjon, foredling, lagring, import og omsetning av økologiske landbruksprodukt og næringsmiddel. Mattilsynet har delegert myndigheita til å føre tilsyn og fatta enkeltvedtak til medlemsorganisasjonen Debio etter økologiforskrifta 17. Det er likevel nokre unntak der Debio ikkje har delegert myndigheit, som blant anna å fatte enkeltvedtak om midlertidige løyve til bruk av ikkje-økologiske ingrediensar i økologiske produkt, samt gi løyve til import av økologiske landbruksprodukt og næringsmiddel frå ikkje-godkjende tredjeland. Mattilsynet arbeider kontinuerleg med utvikling av eksisterande og nytt regelverk. Det meste av regelverket byggjer på rettsakter som Noreg er bunden av gjennom EØS-avtala. Informasjon om regelverksutvikling kan finnast på Mattilsynet sine nettsider for regelverksutvikling for området økologi (Mattilsynet, 2012). Økosystem i balanse og utnytting av stedeigne ressursar, står sentralt i økologisk landbruk. Fordi føre-varprinsippet er grundig forankra i det økologiske idègrunnlaget, er bruk av innsatsfaktorar mindre enn i konvensjonelt landbruk, men er naudsynt i visse høve. Denne rapporten gir oversikt over behov, tilgang og prosedyrar for godkjenning av innsatsfaktorar til økologisk drift. DEL 1 - PLANTEVERN Delmål 1 Kartlegging For å kartlegge kor flaskehalsane ligg i den økologiske produksjonen til frukt- og bærdyrkarar, vart det sendt ut spørjeskjema til totalt 25 dyrkarar, rådgjevarar og forskarar per e-post. Desse personane blei spurt om å melde tilbake kva dei opplevde som største flaskehalsane i økologisk produksjon og å gjera ei prioritering mellom kva plantevernmiddel som er ynskjeleg å få registrert i Norge. Dei hadde høve til å komme med maksimum fem preparat i prioritert rekkefylgje. Som vedlegg til undersøkinga vart det sendt ut ei liste over økologiske plantevernpreparat som er tillatne i EU (basert på EU si Økologiforskrift) og ei oversikt over preparat tillete i andre land som t.d. Sverige, Danmark, Tyskland og Sveits som per 1.7.2012 ikkje var registrert her i landet. Den utsende spørjeundersøkinga er lagt ved rapporten (Vedlegg 4-6). Prosjektet og særskild delmål 1 vart vidare presentert på eit møte i Bergen den 15. juni, der mange nøkkelpersonar innan økologisk frukt og bærproduksjon var samla. Fleire av desse personane svarte i etterkant på spørjeundersøkinga. Då responsen på e-post ikkje var tilfredsstillande, vart det i tillegg utført telefonintervju av utvalde nøkkelpersonar (produsentar, rådgjevarar og forskarar). I figuren under er resultatet frå undersøkinga oppsummert etter kva prioritet dei ulike preparata fekk. Høg poengsum tyder høg prioritet og låg poengsum tyder låg prioritet blant rådgjevarar, forskarar og produsentar. Totalt 11 personar svarte. 1

FIGUR 1 RESULTAT AV SPØRJEUND ERSØKING. Ikkje alle respondentar kom med konkrete preparatnamn i tillegg til plantevernproblem (skadegjerar, ugras, sjukdom). Det som synte seg å vera største utfordringa i økologisk frukt og bærdyrking var ugrasproblematikken, der Bioweed TM Herbicide kom opp som konkret preparatnamn. Dette er eit breispektra, plantebasert preparat frå Australia som er godkjent økologisk i Australia og New Zealand. Problemet gjeld like mykje i bærkulturar som i fruktkulturar. Rådgjerder mot bladlus kom også høgt opp på lista, der det blant anna vart etterlyst eit pyretrin-preparat. Dette problemet gjeld særskild i eple. I Sverige er det registrert to preparat, Raptol Insekt Effekt som består av rapsolje og pyretrinar, og Pyretrum NA Emulsion. I Danmark er det gjeve dispensasjon til bruk av pyretrin-preparatet Sprutzit ECO i økologisk frukt og bær fram til og med 13. september 2012. Sveits, Austerrike og Belgia har også fleire registrerte pyretrin-preparat til økologisk produksjon. Andre preparat som vart nemnt i undersøkinga var Bacillus thurengiensis (Bt), svovelkalk, formulert oljesåpeblanding, mineralolje, neem-preparat og forvirringsteknikk. Bt vart nemnt som aktuelt for alle kulturar under tak, då særleg mot sommarfugl- og flugelarvar. Det er registrerte Bt-preparat i både Danmark og Sverige. Svovelkalk vart nemnt som svært aktuelt middel mot eple- og pæreskurv og som tynningsmiddel i plomme. Svovelkalk er tillete i økologisk produksjon i Sverige, Austerrike og fleire andre EU-land. På grunn av faren for sviskader på plantedelar, ofte pga. feil blandingsforhold, finnest det fleire formulerte olje-såpeblandingar (t.d. Pronatur, Duxon insektsåpe) i andre land. Når det gjeld mineralolje, har særleg parafinoljeproduktet White Oil blitt nemnt. Mattilsynet varslar at det kan kome endringar i høve mineralolje som gruppe, ettersom gruppa er for lite spesifikk, og enkelte produkt inneheld uynskte stoff. Parafinolje er ei reinsa mineralolje, og vil truleg difor framleis vera godkjend i økologisk produksjon. Oljeprodukta vert nemnt som særleg verksame mot egg, midd og små nymfer i mange kulturar. Neem preparat (NeemAzal, Bionim m.m.) vert nemnt som aktuelt i alle kulturar (utanom pære), særleg eple og solbær, då som middel mot bl.a. teger, kirsebærmøll og bladveps. Bioforsk har hatt utprøvingar med NeemAzal i Noreg. Det er godkjende Neem-preparat i bl.a. Sverige, Sveits, Austerrike og Belgia. Feromonforvirring (Isomat Plus eller liknande) mot eple- og plommeviklar har vorte forsøkt i Norge i over 10 år med godt resultat. Det pågår også eit storskala utprøvingsforsøk i heile Skandinavia i 2012 med luktstoff for overvåking og/eller massefangst av rognebærmøll. 2

Delmål 2 Restriksjonar Restriksjonar i høve til økologisk plantevern i aktuelle regelverk har vorte kartlagt. Det er gått igjennom Mattilsynet si Økologiforskrift, Veileder B, Liste 2, EU sin forordning 889/2008, Bilag II og andre aktuelle forskrifter og regelverk i Mattilsynet (Vedlegg 2-4). I Mattilsynet si Økologiforskrift, Veileder B, Liste 2, som vert handheva av Debio, vert det gjeve ei oversikt over preparat som er tillate brukt i økologisk landbruk. Desse inneheld verksame stoff som i fylgje EU sine rettsakter er tillate brukt i økologisk landbruksproduksjon. Ved bruk av yrkespreparat vert det krevd autorisasjonsbevis. Den norske økologiforskrifta bygger i stor grad på EU sitt økologiregelverk, forordning (EU) nr. 889/2008 og forordning (EU) nr. 834/2007. Her er det laga ei avgrensa liste over dei produkt og stoff som kan nyttast i økologisk landbruk som plantevernmiddel (bilag II, forordning (EU) nr. 889/2008). Desse produkta skal vera av vegetabilsk, animalsk, mikrobiell eller mineralsk opphav, med mindre det ikkje finst andre alternativ. Fortrinnsvis bør ein bruka førebyggjande metodar for kontroll av skadegjerarar, plantesjukdomar og ugras. Mattilsynet har orientert om at det føregår diskusjonar i EU kring det generelle plantevernmiddelregelverket, der ein ynskjer å oppretta ei liste over basissubstansar. Lista skal innehalde stoff som tidlegare ikkje er oppført som plantevernmiddel. Det vert også drøfta å overføre denne lista, eller enkelte stoff på lista, skal overførast til økologiregelverket. Det vil seie at enkelte verkestoff som ikkje er marknadsført som plantevernmiddel kan bli teke ut av Økologiregelverket, bilag II, og ført opp på basissubstanslista. Sidan Norge som kjent ikkje er medlem av EU, kan ikkje Norge kome med innspel før endeleg vedtak er gjort. Dersom det skulle vera sterke synspunkt frå næringa om enkelte endringar, kan Mattilsynet likevel komme med innspel og kommentarar til EU, gjennom våre naboland Sverige og Danmark. Det er ikkje gjeve nokon endeleg tidsfrist for når desse endringane i EU vert vedtekne, men ein reknar det som sannsynleg at det vil komme eit vedtak i løpet av 2013. Etter dette må ein rekne noko tid dersom Norge vel å implementera EU-regelverket. Delmål 3 Preparatoversikt Vedlagt er fylgjande oversikter over tillatne preparat eller verkestoff: 1. Mattilsynet/Debio, Veileder B, B2, Liste over preparat tillete brukt i økologisk landbruk (Vedlegg 2) 2. Veileder B, punkt C., liste over heimelagde planteuttrekk og preparat (Vedlegg 3). 3. EU si Økologiforskrift (Forordning (EU) nr. 889/2008, BILAG II) (Vedlegg 4). 4. Liste over plantevernpreparat som er tillete brukt i økologisk drift i enkelte EU-land, sortert etter verkestoff (Vedlegg 6). Det føregår stadig endringar i dei enkelte land på kva verkestoff eller preparat som er godkjent. Listene gir difor berre eit augeblinksbilete av kva som er tillate. På Mattilsynet/Debio sin Veileder B, B2, Liste over preparat tillate brukt i økologisk landbruk er det lista opp 14 preparat på denne lista, der svovel (Thiovit Jet), div. kaliumsåper og fleire snigle-preparat truleg er dei mest relevante i frukt- og bærdyrking. I tillegg er det lov å lage eigne plantevernpreparat. Det er utarbeida ei liste over planter og andre stoff som vert nytta ved tilverking av heimelaga plantestyrkande preparat. Desse er inndelt i tre grupper ut i frå helserisikoen knytt til dei ulike stoffa. Av dei stoffa som er mest aktuelle som plantevernmiddel i frukt og bær på denne lista er: Bakepulver (gruppe 1) Grønsåpe (gruppe 1) Bivoks (gruppe 1) Vegetabilske oljer (gruppe 1) Kvitlauk (gruppe 2) 3

Dette er ei litt underleg inndeling, då mange preparat på lista er stoff eller planter ein kjøper, og ikkje lagar sjølv. Men felles for alle er at dei ikkje er registrerte plantevernmiddel. Som ein konsekvens av dei diskusjonane som pågår i EU om kring det generelle plantevernmiddelregelverket har det kome konkrete forslag på stoff som bør takast ut frå regelverket. Til no er det Bivoks, Lecithin, Quassia (ekstrahert frå Quassia amara) og Kalsiumhydroksid som er føreslege teke ut frå EU si økologiforskrift. Innspel frå fleire i næringa, tyder på at ingen av stoffa har blitt brukt i Noreg, utanom Quassia som har vore prøvd ut i forsøk mot plommeviklar med god effekt. I Sverige er Quassia brukt mot viklarar, der produsentar har kjøpt bark og laga eige preparat av dette. Lecithin er lite kjent i Norge, men har vorte brukt i andre land som insektmiddel (kvelande effekt). Mattilsynet held næringa (rådgjevarar og forskarar) orientert så lenge diskusjonane om endringar i EU-regelverket føregår, slik at ein har høve til å komme med innspel etter kvart som enkelte verkestoff vert føreslege teke ut inntil liste om basissubstansar er vedteke. Føregangsfylke frukt og bær har vore ein viktig koordinator i desse diskusjonane. Delmål 4 Prioriterte plantevernmiddel Basert på resultat frå intervju med ulike nøkkelpersonar i næringa, vart fylgjande preparat vurdert som dei plantevernmiddela det er størst behov for i norsk økologisk produksjon: (1) Ugrasmiddel (Bioweed vart nemnt) (2) Bladlusmiddel (Pyrethrum-preparat vart nemnt) (3) Bt-preparat (for kulturar under tak) (4) Svovelkalk (skurv og tynning) (5) Forvirringsteknikk (Isomat Plus vart nemnt) Middel som også er aktuelle i konvensjonell produksjon, er Forvirringsteknikk og svovelkalk. Mot bladlus er det i konvensjonell drift fleire effektive middel som Pirimor (siste bruksår 2012), Calypso 480 SC i tillegg til blanding av olje-såpe mot overvintrande luseegg som også er tillete i økologisk produksjon. Det same gjeld kjemiske rådgjerder av ugras i konvensjonell frukt- og bærproduksjon. Det er fleire registrerte middel (t.d. Starane 180, Gallery, Select, Betanal SC, Roundup Eco) mot både tofrøblada frøugras, kveke og andre fleirårige rotugras (Takle, 2012). I prosjektet «Norsk økologisk frukt til forbrukar», der Gartnerhallen er prosjektansvarleg, synte registreringar at viktigaste årsak til utsortering av eple var larvegnag og tegeskader (Vangdal et al., 2012). Det har blitt utført forsøk på bruk og effektivitet av ferdig formulerte produkt basert på Bacillus thuringiensis i Noreg. Undersøkingar på rådgjerder mot sommarfugllarvar i frukt har synt varierande resultat, truleg på grunn av klimatiske forhold (låg temperatur og mykje regn) som rår under norske dyrkingsforhold. Ved å auka tal sprøytingar og doser etter værforholda er det likevel mogleg at Bt kan brukast som eit nyttig middel i norsk epleproduksjon (Brandsaeter, 2006; Jaastad et al., 2001; Meadow, 1990). I konvensjonelt landbruk er Bt mindre aktuell, ettersom ein har effektive middel som Dimilin SC-48 og Steward 30 WG i tillegg til Calypso 480 SC mot mindre larvar. Svovelkalk er eit av dei eldste kjemiske midla mot soppsjukdomar, og var kjent som eit godt middel mot mjøldogg allereie frå 1800-talet. Sidan 2003 har ikkje svovelkalk fått fornya godkjenning i økologisk produksjon, på grunn av mangelfull dokumentasjon på toksikologiske og økotoksikologiske verknader. I fylgje tidlegare plantevernplanar var svovelkalk godkjent i konvensjonelt landbruk til og med 2005, med dispensasjon for 2006. I EU har svovelkalk vore tillate i økologisk produksjon sidan 2011 (COMMISSION IMPLEMENTING DIRECTIVE 2011/43/EU, 13 April 2011). Svovelkalk er eit meir effektivt middel mot skurv enn svovel. Norske resultat og rapportar frå andre land syner at ein kan oppnå god effekt ved å sprøyta med svovelkalk etter at infeksjon har skjedd. 4

Førebyggjande sprøyting er å føretrekkja, men ein bør kombinera førebyggjande sprøyting og sprøyting etter varsel i utsette sortar. Svovelkalk har også god effekt mot bladmidd. Men gjentatt bruk av av svovelkalk og/eller svovel vil ha skadeleg effekt på rovmidd. Dette gjeld særleg tynning, ettersom det er høgare doseringar enn det som vert tilrådd mot skurv. Hyppig bruk av svovelpreparat tidleg i sesongen kan difor gi oppblomstring av skademiddar etter at ein sluttar med svovelsprøytinga. I perioden 1998-2000 vart det gjennomført tynningsforsøk med plommesortane Opal og Victoria i Ullensvang. Sprøyting med 5-7 % svovelkalk ved full blom redusert avlinga og heva fruktkvaliteten (Meland, 2002; Stensvand, 2003). Kjemisk økologi er eit fagområde som omhandlar naturleg førekommande stoff, både stoff som insekta sjølv produserar, og stoff som vertsplanta produserar, og korleis slike stoff påverkar åtferda til skadedyra. Dette kjemiske språket mellom insekt og mellom insekt og planter, er svært komplisert, og mange moglegheiter for utnytting til skadedyrkontroll er i bruk i utlandet og vil truleg bli prøvd ut også i Noreg i åra framover. Fram til no har spesielt to moglegheiter fått stor merksemd: Insekt kommuniserer med kvarandre ved hjelp av blant anna feromon. Dette er stoff som gjer at hoer og hannar finn kvarandre for paring. Ein tenkjer seg at ein kan nytte feromon for å forstyrra eller forvirra skadedyret si formeiring eller for å lokke dei til feller. Insekta finn vertsplanta ved hjelp av luktstoff frå vertsplanta (kairomon). Ein tenkjer seg at ein kan nytte luktstoff for å forstyrra eller forvirra skadedyra si søking etter vertsplante, eller for å lokka dei til feller. Per i dag er det ingen slike stoff tilgjengeleg for skadedyrkontroll ved økologisk dyrking i Noreg. I andre europeiske land er ulike stoff godkjende og vert nytta ved økologisk produksjon. Eit døme er bruk av forvirringsteknikk med feromondispensarar for å forstyrra paring hjå epleviklar og plommeviklar. I Sveits er dette i dag ein standard metode i større hagar, og det er vanleg med ein dispensar i annakvart tre. Denne forvirringsteknikken fungerar best ved store samanhengande areal, og når det er ope mark eller eng rundt frukthagen. NLR har hatt liknande forsøk med feromondispensarar i epleviklar på Austlandet i vel 10 år, med godt resultat. Eit anna forskingsprosjekt, i tillegg til Rognebærmøllprosjektet som er nemnt tidlegare, er luktstoff som kan forstyrre jordbærsnutebille ved anten å verka avskrekkande eller tiltrekkande (Brandsaeter, 2006; Cardé, 2004). Forvirringsteknikk vil vera aktuelt i både økologisk og konvensjonelt landbruk. Av dei plantevernmiddela det er størst behov for i økologisk produksjon, vurderer me svovelkalk og kjemisk økologi (forvirringsteknikk) som aktuelle også i konvensjonell produksjon. Delmål 5 Godkjenning av eit eller fleire prioriterte middel Svovelkalk fekk ikkje fornya godkjenning i 2003 fordi det mangla dokumentasjon på toksikologiske og økotoksikologiske verknader. Sidan den gong er det utført fleire toksikologiske og økotoksikologiske forsøk i andre land, og svovelkalk er komen inn på EU si liste over godkjende plantevernmiddel i økologisk produksjon. Fleire EU-land, mellom anna Sverige, Storbritannia og Austerrike har tillete svovelkalk i økologisk dyrking. I fylgje Mattilsynet, er det ikkje kome inn nokon søknad om svovelkalk per september 2012. Mattilsynet opplyser at det vil vere same gebyr (kr. 17 735,-) for godkjenning av svovelkalk som eit kvart nytt plantevernmiddel, sjølv om det har vore godkjend tidlegare. Det vil også vera nødvendig med sprøyteforsøk i Noreg, dersom det ikkje finnest resultat frå utanlandske forsøk i område som kan samanliknast med norske forhold. I ein eventuell søknadsprosess vil det difor vera avgjerande å kunne legge fram tilstrekkeleg dokumentasjon frå samanliknbare forsøk til Mattilsynet, for å kunne korte ned behandlingstida. Når det gjeld eventuell søknad om godkjenning av preparat innan forvirringsteknikk, vil det sameleis som med svovelkalk kome eit sakshandsamingsgebyr på 17 735 kr, sjølv om enkelte preparat mot t.d. epleviklar har vore utprøvd i Noreg i over 10 år. Einaste skilnaden frå eit nytt, ikkje utprøvd preparat, er at det kan gå noko mindre tid med den biologiske utprøvinga, slik at ein raskare får preparatet godkjend. 5

Delmål 6 Økonomisk overslag og godkjenningsprosess Heilt sidan 1954 har det vore ei eiga godkjenningsordning for plantevernmiddel i Noreg. Alle plantevernmiddel som vert selt og brukt i Norge må vera godkjent av Mattilsynet. For at eit plantevernmiddel skal kunne godkjennast, må det ha tilfredsstillande verknad mot skadeorganismen (ane), ikkje ha uakseptable skadeverknader overfor menneske, husdyr, dyre- og planteliv eller det biologiske mangfaldet og miljøet elles. Plantevernmiddelet må i tillegg vera like eigna eller betre eigna enn allereie godkjende plantevernmiddel. Godkjenning av plantevernmiddel gjeld i fem år, og etter denne perioden vert det gjort ei ny vurdering om framleis godkjenning eller ikkje. Dersom det er eit ynskje om å få eit nytt preparat inn på marknaden i Norge, må det sendast ein søknad gjennom ein godkjend norsk importør (sjå oppdatert liste på Mattilsynet sine heimesider). Krava som vert stilt for å bli godkjend som norsk importør står i Forskrift om krav til godkjenning for importører av plantevernmidler m.v. av 7. august 1987. Importøren skal vera kjend med basiskrava med omsyn til den dokumentasjon som vert kravd i forhold til verknad mot skadeorganismar og effektar på helse- og miljø. Per i dag er hovudregelen at for å kunne bruka eit plantevernmiddel i økologisk produksjon så skal 1. Preparatet vera godkjent som eit plantevernmiddel i Norge. 2. Verkestoffet må stå oppført på vedlegget i EU sitt økologiregelverk over tillatne stoff brukt i økologisk produksjon. Før eit plantevernmiddel kan godkjennast må biologisk effekt dokumenterast. Dersom det er behov, skal midlet prøvast ut i Noreg. Dette vert gjort i regi av Bioforsk Plantehelse på Ås. Behovet for utprøving i Noreg avheng av kor god kjennskap ein har til verkestoffet og kva som føreligg av skriftleg dokumentasjon på biologisk effekt. Biologisk utprøving tek 1-3 år, avhengig av behov. Denne type forsøk blir som oftast utført ved hjelp av statlege midlar. Fristen for innmelding av nye preparat, er 15. februar. Mattilsynet prioriterer utprøvinga i samarbeid med Bioforsk Plantehelse. Importørane får tilbakemelding dersom innmeldt preparat ikkje er blitt prioritert. Det er også mogleg å utføre forsøk ved eigen finansiering. Det er usikkert kva effekt soneinndelinga i EU vil ha på krav om biologisk utprøving i dei enkelte land i sonene. Det er uvisst kor lang tid saksgongen tek, men ein kan vente seg noko meir informasjon om denne saka i løpet av 2013. 6

FIGUR 2 GODKJENNINGSPROSESS FOR PLANTEVERNMIDDEL I NOREG (KJELDE: MATTILSYNET). Gebyr for ny godkjenning og regodkjenning er per 1.1.2012 på kr. 17 735,-. Desse gebyra er sett årleg og heimla i Forskrift om betaling av gebyrer for særskilte ytelser fra Mattilsynet. I tillegg kjem lista over «heimelaga» preparat i Veileder B frå Debio, som ikkje er ein del av plantevernmiddelregelverket, men økologiregelverket. Tilsvarande kan det bli oppretta ei basissubstansliste som er knytt til plantevernmiddelregelverket i EU, der regelen er at verkestoff som er definert som plantevernmiddel ikkje kan bli oppført på lista over basissubstansar (For meir informasjon, sjå Delmål 2 Restriksjonar). Det er truleg at det norske økologiregelverket vert revidert som ein konsekvens av eventuelle endringar i EU sitt økologiregelverk. Det vil då vere viktig å spele inn forslag til Mattilsynet om kva verkestoff eller plantevernpreparat som bør tillatast brukt i økologisk drift i Norge. Fram til 1. august i år, var det mogleg å sende inn høyringssvar til Mattilsynet på Høyring om ny forskrift om plantevernmiddel. Føregangsfylke økologisk frukt og bær og underteikna kom med innspel til planteverndirektivet (Artikkel 23, pkt 1-6, Forordning (EF) nr. 1107/2009) den 10. juli 2012. Det vart føreslege at fylgjande stoff vart teke med: Vegetabilsk olje Mineralolje og parafinolje (White oil) Bakepulver natriumbikarbonat eller kaliumbikarbonat Gelatin Grønsåpe (som emulgator saman med olje) Bivoks 7

Delmål 7 Viktige samarbeidspartar - Bioforsk Plantehelse har eit nært samarbeid med Mattilsynet, og spelar ei viktig rolle i forhold til godkjenning av nye plantevernprepart. - Mattilsynet, Hovedkontor, seksjon planter, økologi og GM er den organisasjonen og avdelinga som godkjenner nye plantevernpreparat i Norge og er den organisasjonen som til ei kvar tid er mest oppdatert på regelverksendringar og diskusjonar omkring temaet i EU. - Godkjende importørar. Nye plantevernmiddel kan bli registrert i Norge berre gjennom godkjende importørar som sender inn søknad. Sjå Mattilsynet sine heimesider for oppdatert liste. - Rådgjevingsteneste, produsentorganisasjonar og forskarar innan frukt og bær vil kunne kome med innspel på kva område trongen for nye plantevernmiddel er størst. Tilråding til vidare arbeid - Det er behov for ei brukarvenleg oversikt over tillatne plantevernpreparat innan økologisk produksjon, som er oppdatert til ei kvar tid, der ein også kan sortere på kultur, skadegjerar og type godkjenning («Off-label» osv.). Bioforsk Plantehelse har etablert og driftar ein elektronisk plantevernguide og eit plantevernleksikon. Ei ynskjeleg løysing, dersom mogleg, ville vera å legge til ein knapp på plantevernguiden, der brukar kan huke av for økologisk tillatne preparat, slik at dette nyttige verktøyet også kan nyttast av økologiske produsentar. Bioforsk ved Eivind Vangdal har utarbeida økologiske plantevernplanar i ulike fruktkulturar som er lagt ut som pdf-filer på agropub.no. Desse er veldig nyttige, men ulempa når det ikkje er i elektronisk database, er at ein ikkje veit om dei til ei kvar tid er oppdaterte. - Dei to største utfordringane i økologisk frukt- og bærproduksjon som kom fram gjennom intervjurunda, var ugras- og bladlusproblem. Dette er to store utfordringar som ikkje kan løysast enkelt kjemisk, med innføring av eit nytt plantevernmiddel. Ein lyt i staden komme fram til heilskaplege, økologiske totalstrategiar som tek heile økosystemet i dei ulike kulturane med i vurderinga. Det vil i tillegg til nye plantevernpreparat, inkludere førebyggjande tiltak, tilrettelegging for biologisk kontroll, fjerning av sekundære vertsplanter, jordarbeiding, mekanisk regulering og type dyrkingssystem med meir. Eit FoU-arbeid som oppsummerar skadeomfang og tilgjengelege økologiske rådgjerder for ulike ugrasog bladlustypar i ulike kulturar, vil gje ei fagleg vurdering av trongen for nye plantevernmiddel. DEL 2 GJØDSELEMNE Hovudutfordringar næringsforsyning I byrjinga av september 2012 vart fleire rådgjevarar og forskarar i næringa førespurde, anten per e-post eller per telefon, om å vurdera kva hovudutfordringane innan næringsforsyning i økologisk frukt-og bærdyrking er. Vidare om det er eventuelle gjødselemne dei vurderer som aktuelle å arbeide for å få innlemma i Debio sitt driftsmiddelregister. Jamt over var dei fleste av den oppfatning at ein har god kontroll med gjødslinga i frukt og bær, og at det ikkje er mange gjødselprodukt ein saknar. I grunngjødsling av frukt fungerer det greitt med bruk av Marihøne Plus for å få høgt nok nitrogen- og fosfornivå. På Felleskjøpet kostar 500 kg Marihøne (pelletert hønsegjødsel), kr 1407,- inkl/mva og 500 kg Marihøne Plus (pelletert hønsegjødsel tilsett kjøttbeinmjøl), kr. 1533,- inkl/mva. Eit behov som vart avdekka var fleire produkt med flytande organisk gjødsel som kan køyrast i dryppvatningsanlegg til ein rimeleg pris. På Debio sitt driftsmiddelregister står det per sept. 12 oppført sju flytande organiske gjødselmiddel frå Norgro. Desse vert levert i 20 liters kanner, og ved kjøp av ein palle med 50 stk (1000 liter) får ein kvantumsrabatt. Eksempelvis kostar «Complete 1-6-3» kr. 475,- og «Pioner max 7-1-2» kr. 400,-per 20 liter kanne, utan kvantumsrabatt. 8

Andre leverandørar er Sormul Trading AS som leverer OASE flytande organisk gjødsel i 0,5 liters flasker til kr. 37,8 per stk. Ved kjøp av 200 flasker eller meir, kan ein få rabatt på 30% (26,45 per 0,5 liter flaske). Leverandøren Vadheim Groplex kan levera organisk flytande gjødsel i 1000 liters fat, levert direkte frå leverandør i Tyskland. Azelis/Brøste sel også flytande organisk gjødsel, «Pioner Complete 6-1-3+Mg+TE», levert i 20 liters fat. Sjå nettsida www.azelis.com for meir informasjon om pris og levering i Norge. Elles vart det etterlyst fleire bladgjødslingsmiddel. Per i dag er alt av mikronæringsstoff tillate (Liste 2, Debio) dersom ein kan dokumentera eit behov. Det er ikkje krav om å senda inn søknad lenger, men ved kontroll skal fylgjande dokumentasjon vere på plass: a) Bruk av vekstskifte og belgvekstar i drifta. b) Gjødslingsplan, som syner at næringstilgangen frå det økologiske driftsopplegget ikkje er tilstrekkeleg. c) Bladanalyser. d) Evt. uttalelse frå forsøksring e.l. for å bekrefta trongen for ytterlegare tilførsle av ikkje-økologisk gjødsel. e) Opplysningar om mengde og gjødseltype, kvar gjødsla skal brukast og grunngjeving for bruken. Elles kom det førespurnad etter bladgjødslingsmiddel med nitrogen, som per i dag ikkje er godkjent til økologisk drift i Norge. Ein kjenner til at slike preparat er godkjent i økologisk drift i utlandet. Eit døme på denne typen middel, brukt i Tyskland, er Bio-Aminosol som består av hydroliserte protein frå slakteavfall blanda med vatn. Sentrale personar me har vore i kontakt med i Debio, ser det som lite aktuelt at bladgjødslingsmiddel med nitrogen vil kunne bli tillate i økologisk produksjon i Noreg. Regelverk Norsk regelverk i forhold til gjødselemne i økologisk produksjon er Veileder B, Punkt 3.4 og Liste 1 som er utarbeida av Mattilsynet med fagleg bistand frå Debio (Vedlegg 1). Dette er ein rettleiar for økologiforskrifta som i stor grad byggjer på EU sitt økologiregelverk (Forordning (EØF) nr. 2092/91 og Forordning (EU) nr. 889/2008, bilag I). Økologisk gjødsel I Veileder B frå Mattilsynet heiter det at jorda sin fruktbarheit, næringsinnhald og biologiske aktivitet skal fyrst og fremst oppretthaldast eller forbetrast ved: a) bruk av vekstskifte der belgvekstar, grønngjødsling eller bruk av vekstar med djupt rotsystem inngår. b) nedmolding av husdyrgjødsel frå økologisk husdyrhald. Største mengde husdyrgjødsel som kan tilførast er gjennomsnittleg 17 kg total-nitrogen pr dekar og år for heile verksemda sitt spreieareal. c) nedmolding av anna organisk materiale frå økologisk produksjon. Nitrogen frå grøngjødsel, jorddekkingsmateriale og andre planterestar frå økologisk drift, vert rekna som eit tillegg til dei 17 kg total-nitrogen per dekar frå husdyrgjødsel. Ikkje-økologisk gjødsel Regelverket tillet bruk av konvensjonelle organiske eller uorganiske gjødselslag som tilskot, når det elles ikkje er mogleg å oppnå tilstrekkelig næringstilførsel. Bruk av ikkje-økologisk gjødsel føreset vekstskifte og bruk av belgvekstar. Ikkje-økologisk husdyrgjødsel vert rekna med i den totale mengda husdyrgjødsel, som må halda seg under 17 kg total-nitrogen per daa. 9 Ved tilførsel av ikkje-økologisk gjødsel, er det berre dei gjødselstoffa som er oppført i Liste 1 som kan nyttast (Vedlegg 1). For dei gjødselslaga som er merka med restriksjonsbelagt, må tillatelse innhentast frå kontrollorganet før bruk. Blandingsgjødsel må alltid førehandsgodkjennast, fordi nokre ingrediensar i blandinga kan være restriksjonsbelagt.

Fylgjande organiske gjødselslag er ikkje tillate: Hønsegjødsel fra burhønsdrift Gjødsel frå produksjon av pelsdyr Kloakkslam Andre middel som ikkje er oppført i Liste 1 Driftsmiddelregisteret På Debio si heimeside (debio.no) er det etablert ei oppdatert, nettbasert liste over alle konvensjonelle innsatsmidlar som er tillate i økologisk produksjon. I driftsmiddelregisteret er det leverandørane av kvart enkelt salsprodukt som legg inn og vedlikeheld informasjonen på debio.no/driftsmidler. Registeret skal gjera det enklare å finne og formidle informasjon om driftsmidlar som kan brukast i økologisk produksjon. Registeret gir ikkje utfyllande oversikt over alle konvensjonelle innsatsmiddel som er tillatne i økologisk produksjon. Dersom ein lurar på om eit produkt er i tråd med økologiregelverket, lyt ein spørja verksemda som marknadsfører produktet om ei slik vurdering er gjort. Er det ikkje gjort ei slik vurdering kan ein syna til Debio si registreringsordning i driftsmiddelregisteret, og be om at leverandøren registrerer produktet. Aktuelle nye gjødselmiddel Forslag til gjødselemne som ein bør arbeide for å innlemme i driftsmiddelregisteret som kom fram under undersøkinga er lista under. Bio-Aminosol (Nitrogenbladgjødsling, hydroliserte protein frå slakteavfall blanda med vatn.) Undersøke med importørar som Felleskjøpet Agri, Norsk Naturgjødsel as, Vadheim Groplex og Norgro as om det finnest rimelegare middel med flytande organisk gjødsel i utlandet som det er mogleg å importere. Eventuelt få ned prisen ved å kunne importere større volumeiningar. Framgangsmåte Dersom ein ynskjer eit nytt gjødselemne til økologisk produksjon, lyt ei leverandørverksemd registrere dette middelet i Debio sitt driftsmiddelregister. Det er leverandørane sjølv som legg inn sine produkt i registeret, og som er ansvarlege for at desse er i samsvar med økologiregelverket. Leverandørane er også ansvarlege for at produktet held fram med å vera det så lenge det står oppført i registeret. Dette er regulert gjennom ein avtale med Debio. Det finst inga ordning som godkjenner konvensjonelle driftsmidlar for bruk i økologisk produksjon. Det er likevel mange konvensjonelle verkestoff som etter økologiforskrifta er tillatne å bruka. Konvensjonelle driftsmiddel som berre består av slike tillatne verkestoff, kan førast opp i dette registeret av leverandørane. Det er også eit krav at produkta i denne lista ikkje inneheld GMO. Økologiregelverket inneheld lister over verkestoff som er tillatne ikkje preparat med handelsnavn. Ei oppføring i driftsmiddelregisteret krev at leverandøren kontrollerer innhaldet i det aktuelle produktet mot regelverket si positivliste, og på den måten garanterer at preparatet kan brukast i økologisk produksjon. Denne vurderinga vil leverandørane i utgangspunktet gjera sjølve, eventuelt kan det gjerast avtale om rådgjeving frå Debio. Det er uansett leverandørane sjølve som står ansvarleg for at produkt som til ei kvar tid er publisert på lista er i samsvar med økologiregelverket. 10

Registeret er nettbasert. For å få tilgang til å registrera produkt er det ein føresetnad at leverandøren inngår ei avtale med Debio. Det er fastsett fylgjande avgifter for deltaking i ordninga: Årleg avgift for verksemda: kr 1000,- eks. mva. Årleg avgift pr. produkt: kr 500,- eks. mva. Timegodtgjersle rådgjeving: kr 900,- eks. mva. Formidling Forslag til korleis ein skal gjera driftmiddelregisteret kjent blant frukt- og bærprodusentar og leverandørar av gjødsel er gjeve under. Etablere eit tettare samarbeid med Norsk Landbruksrådgiving, slik at dei kan bruke driftsmiddelregisteret aktivt i deira rådgjevingsarbeid opp mot økologiske produsentar. Krysslenke til Driftsmiddelregisteret på nettstader som: o okofruktogbar.blogspot.no o lr.no o felleskjopet.no o hagis.no o Heimesidene til ulike frukt- og bærmottak. Tilråding til vidare arbeid Spørjerunden avdekka at ein kanskje veit for lite om det er god nok forsyning av kalium i økologisk fruktdyrking. Kalium påverkar som kjent haldbarheit i frukt og fleire i næringa og i salsledda hevdar at til dømes økologiske plommer rotnar fortare enn konvensjonelle. Det er usikkert om dette faktiske er tilfelle eller ikkje, men det kan vera eit mogleg FoU-tema for å få meir kunnskap på området. Ettersom ein stort sett gjødslar etter N-nivå i økologisk frukt og bær, kan det bli for høge fosforkonsentrasjonar i jorda over tid. Dette kan føre til avrenning av fosfor til vatn og vassdrag som i verste fall kan gje oppblomstring av giftige blågrønalgar. Denne problemstillinga bør belysast betre, og dersom behov bør det setjast i gong tiltak som redusert gjødsling og jordarbeiding på utsette areal og eventuelt etablera vegetasjonssoner og fangdammar der det er tilpassa landskapet. Prosjektrekneskap Under er oppstilling av prosjektrekneskapet. Det er nytta ein timesats på 500 kr. per time. Timeforbruk er registrert i Visma Severa hjå Njøs Næringsutvikling, og kan ettersendast om ynskjeleg. TABELL 1 Kostnader Budsjett Rekneskap Personalkostnader 55 000 65 000 Andre kostnader 15 000 5 000 SUM 70 000 70 000 11

Litteraturliste Brandsaeter L., Birkenes, S., Henriksen, B., Meadow, R., Ruissen, T., Holmøy, R., Mangerud, K., Sjursen, H., Holgado, R., Hammeraas, B., Wang, L., Netland, J., Strømeng, G., Hjeljord, L., Klingen, I., Haukeland, S., Hofsvang, T., Wibe, A., Kobro, S. & Brodal, G. (2006) Plantevern og plantehelse i økologisk landbruk. Bind 1: Bakgrunn, biologi og tiltak Bioforsk, Bioforsk Plantehelse - Ås. Cardé R.T.a.M., Jocelyn G.. (2004) Advances in Insect Chemical Ecology Cambridge University Press, Cambridge. Jaastad G., Røen D., Nornes L. (2001) Field evaluation of Bacillus thuringiensis against lepidopterans in Norwegian apple orchards. Entomologia Experimentalis et Applicata 100:347-353. DOI: 10.1046/j.1570-7458.2001.00882.x. Mattilsynet. (2012) Mattilsynet sin vevstad, in: F. LMD, HOD (Ed.), Mattilsynet, Brumunddal. Meadow R. (1990) An evaluation of two selective insecticides for control of noctuids (Lepidoptera: Noctuidae) and Geometrids (Lepidoptera: Geometridae) in Norwegian Apple orchards, NLH. Meland M. (2002) Kjemisk tynning av plommesortane Opal og Victoria. Den XXVI Internasjonale Hagebrukskongressen, Toronto. Canada. pp. 358. Stensvand A., Meland, J., Røen, D. (2003) Svovelkalk mot skurv - gammalt preparat med ny aktualitet. Grønn kunnskap 7:4. Takle T. (2012) Plantevernplan i frukt og bær 2012, in: M. o. R. Fylkesmannen Landbruksavdelinga, Hordaland, Rogaland, Agder og Sogn og Fjordane. (Ed.), Plantevernplan, Eko-Trykk as, Førde. pp. 36. Vangdal E., Lunde I. K., Hatteland B.A. (2012) Bioforsk Rapport for 2011 for prosjektet Norsk økologisk frukt til forbrukar til Gartnerhallen.pp. 21. 12

Vedlegg Det er vedlagt fleire dokument om nasjonalt og internasjonalt regelverk, i tillegg til spørjeundersøkingsskjema og preparatlister relevante for økologisk plantevern. Gjødselemne Vedlegg 1. Mattilsynet, Veileder B, Liste 1: Ikke-økologisk gjødsel og strømidler Det er kun gjødselslagene og jordforbedringsmidlene i tabellen under som tillates innført fra ikke-økologisk drift eller produksjon til økologisk landbruk148. Når midler er angitt med restriksjonsbelagt, må forhåndstillatelse innhentes fra kontrollorganet som må anerkjenne behovet148. 1. Organiske gjødsel- og jordforbedringsmidler Betegnelse Husdyrgjødsel Kompostert eller forgjæret husholdningsavfall Torv Leire (perlit, vermiculit osv) Kompost (fra vegetabilsk materiale inkludert rester fra sopproduksjon) Guano Animalske produkter fra slakteri- og fiskeindustri Biprodukter av vegetabilsk opprinnelse Alger og algeprodukter Sagmugg, flis og kompostert bark Beskrivelse, krav til sammensetning og betingelser Fast, flytende, tørket eller kompostert. Med eller uten strø. Kun vegetabilsk eller animalsk kildesortert husholdningsavfall. Kan maksimalt inneholde i mg/kg tørrstoff: Kadmium: 0,7, Kobber: 70, Nikkel: 25, Bly: 45, Sink: 200, Kvikksølv: 0,4, Krom (i alt): 70. Blodmel, hovmel, hornmel, benmel, fiskemel, kjøttmel, fjærmel, ull, hår, pels og meieriprodukter. Fra ubehandlet trevirke 13 2. Mineralske gjødsel- og jordforbedringsmidler Betegnelse Treaske Bløtt råfosfat Aluminiumcalciumfosfat Jernverkslagg Kaliumråsalt for eksempel kainit, sylvinit osv Kaliumsulfat som kan inneholde magnesiumsalt Beskrivelse, krav til sammensetning og betingelser Fra ubehandlet trevirke Kadmiuminnhold høyst 90mg/kg P2O5 Kadmiuminnhold høyst 90mg/kg P2O5. Kun på jord med ph>7,5

Vinasse og vinasseekstrakt Unntatt vinasse fra salmiakkproduksjon Naturlig forekommende kalsiumkarbonat, f.eks. kritt, mergel, pulverisert kalkstein, algekalk, fosfatholdig kritt Naturlig forekommende kalsiumkarbonat og magnesiumkarbonat for eksempel dolomittkalk, pulverisert magnesiumholdig kalkstein Naturlig forekommende magnesiumsulfat for eksempel kiserit Kalsiumkloridoppløsning Naturlig forekommende kalsiumsulfat (gips) Kalkslam fra sukkerfabrikker Fritt svovel Mikronæringsstoffer Natriumklorid Kun steinsalt. Steinmel Plantevern Vedlegg 2. Mattilsynet, Veileder B, B2. Preparater som er tillatt brukt i økologisk landbruk Preparat Cedomon Virksomt stoff/organisme Pseudomonas chlororaphis MA 342: 150 g/l Yrkes/ hobby Preparat type Reg. Nr. Y Beisemiddel sopp 2008.87 CurEra Snegl jern(iii)fosfat: 10 g/kg H Skadedyrmiddel 2008.102 Ferra Proff jern(iii)fosfat: 10 g/kg Y Skadedyrmiddel 2008.65 Ferramol mot snegler Killer Snegledreper n jern(iii)fosfat: 10 g/kg H Skadedyrmiddel 2003.123 jern(iii)fosfat: 10 g/kg H Skadedyrmiddel 2008.60 Konsentrat mot spinnmidd og lus Mycostop fettsyrer kaliumsalter: 515 g/l Streptomyces griseoviridis: 330 g/kg H Skadedyrmiddel 2004.12 Y Soppmiddel 2008.103 Pokon Insektspray PreFeRal WG Rotstop fettsyrer kaliumsalter: 8 g/l Paecilomyces fumosoroseus: 180 g/kg Phlebiopsis gigantea: 120 g/kg H Skadedyrmiddel 2006.2 Y Skadedyrmiddel 2010.6 Y Soppmiddel 2008.54 14

SmartBayt jern(iii)fosfat: 16,3 g/kg H Skadedyrmiddel 2008.53 SmartBayt Profesjonell jern(iii)fosfat: 16,3 g/kg Y Skadedyrmiddel 2008.73 Snegledreper jern(iii)fosfat: 10 g/kg H Skadedyrmiddel 2008.64 Thiovit Jet svovel: 800 g/kg Y Soppmiddel 2007.30 Vedlegg 3. Mattilsynet, Veileder B, C. Hjemmelagde planteuttrekk og preparater Det har blitt utarbeidet en liste over planter og enkelte andre stoffer som brukes ved tilberedning av hjemmelagde plantestyrkende preparater. Disse er inndelt i tre grupper ut i fra helserisikoen forbundet med de forskjellige stoffene: Gruppe 1, Planter o.a. uten særlige merknader: Brennesle (Urtíca sp.) Karve (Carum carvi) Kepaløk (Allium cepa) Pepperrot (Armorácia rusticána) Tang Algekalk Bakepulver Bivoks Grønnsåpe Kisel Steinmel Vegetabilske oljer Gruppe 2, Planter som kan gi allergi Hvitløk (Allium sativum) Kamille (Chamomílla recutíta = Matricária recutíta) Løvetann (Taráxacum sp.) Rabarbra (Rheum sp.) Ryllik (Achilléa millefólium) Gruppe 3, Planter o.a. med merknader Eik (Quercus robur og Quercus petraéa) Furu (Pinus sp.) Mynte (Mentha sp.) Snelleplanter (Equisétum sp.) Tomat (Lycopérsicon esculéntum) Vendelrot (Valeriána sp.) Aske fra ubehandlede tre, planter og frø Brent kalk Natriumsilikat (vannglass) 15

Plantevern Vedlegg 4: EU si Økologiforskrift, Bilag II 16

17

18

Plantevern Vedlegg 5: Spørjeundersøkingsskjema Plantevern Vedlegg 6: Preparatlister Sjå eige dokument. 19