Ringheim gnr. 50 bnr. 2, 24, gnr 52 bnr 3, og gnr 53 bnr 1, med fleire. Voss kommune Kulturhistoriske registreringar reguleringsplanendring for VANGSTUNNELEN Rapport 52 2010
Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminnevern og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysingar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det må gjerast arkeologiske registreringar i felt. Den arkeologiske registreringa i felt har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). I den grad tiltaket vil verka inn på nyare tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av arkeologisk registrering i felt. Rapporten gjev opplysingar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og om framlagde planar er i konflikt med kulturminne. 1
Innhaldsliste: Forord... 1 1. Samandrag... 3 2. Bakgrunn... 3 3. Kulturminne og kulturmiljø - nokre sentrale omgrep... 3 4. Området... 4 5. Tidlegare registreringar og funn i området... 10 6. Metode... 11 7. Undersøkinga... 12 7.1. Automatisk freda kulturminne... 16 1: Undergrunnen i sjakt 15 er fin gul sand/silt, noko grushaldig. Einskild staurhol med mørk brun noko kolhaldig silt/sand... 18 7.2. Nyare tids kulturminne kulturminne med uviss alder... 19 8. Tolking... 21 9. Samandrag... 21 Figurliste: Figur 1 Dei arkeologiske periodar... 4 Figur 2 Oversiktskart... 5 Figur 3 Plankart... 6 Figur 4 Oversikt område for sjakt 1-3... 7 Figur 5 Oversikt område sjakt 4-5... 7 Figur 6 Oversikt område sjakt 7-11... 8 Figur 7 Oversikt område sjakt 12-14... 8 Figur 8 Område sjakt 15... 9 Figur 9 Ikkje undersøkt område gnr 52/3... 9 Figur 10 Kart frå kulturminnedatabasen Askeladden... 11 Figur 11 Oversiktskart med sjakter... 13 Figur 12 Ikkje avklart område markert med raud farge... 14 Figur 13 Arbeidsbilde graving av sjakt 1... 14 Figur 14 Flekk av mogleg dyrking sjakt 4... 15 Figur 15 Oversiktsbilde sjakt 10... 16 Figur 16 Profil 1, sjakt 15... 17 Figur 17 Profil 1, sjakt 15. Mot ONO... 17 Figur 18 Utsnitt av planteikning sjakt 15... 18 Figur 19 Sannsynleg utstrekking mogleg dyrkingslokalitet. Sjakt 15 markert med raud farge... 19 Figur 20 Røys mellom austre ende sjakt 12-13, og E 16... 20 Figur 21 Røys nord for sjakt 5 og vest for sjakt 7... 20 Figur 22 Røyser med uviss datering markert med raud firkant. Funntomme sjakter markert med grøn farge. Plasseringa av røysene er omtrentleg.... 21 2
1. Samandrag Den arkeologiske registreringa for området for reguleringsplan for E16 Vangstunnelen, Voss kommune på gnr 50/2, 50/24, 52/3 og 53/1 med fleire vart gjennomført i perioden 17.- 23.11.2010. Det vart nytta fem dagar i felt, og arbeidet vart gjennomført av Solveig Lohne Rongved, Heidi Joki og Anja Sveinsdatter Melvær ved Kultur og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune. Etterarbeid og rapport er gjort av Solveig Lohne Rongved. Planområdet vart registrert gjennom maskinell sjakting, og det vart grave til saman 15 sjakter i varierande lengde. Tilhøvet til automatisk freda kulturminne i delar av planområdet vart avklart gjennom undersøkinga. Det vart påvist eit kulturminne, som kjem inn under Kulturminneloven 4 på gnr 50/2 eller 50/24. Grunna frost og snø må den delen av planområdet som ligg på gnr 52//3 og 53/1 avklarast nærare. Det er og funne nyare tids kulturminne innanfor planområdet. Det må avklarast nærare om røyser som ligg i dei delar av planområdet som ikkje er undersøkt med sjakting kjem inn under kulturminnelovens 4. 2. Bakgrunn 23.11.2009 vart det varsla endring av reguleringsplan for E16 Vangstunnelen, Voss kommune. Føremålet med planendringa var å avklara eit alternativt område til tunnel lenger i frå Lundarosen, dette for å oppnå ei meir trafikktrygg løysing. Hordaland fylkeskommune vurderte området til å ha potensial for kulturminne, og varsla difor arkeologisk undersøking i brev av 20.10.2010. Saksnummer i saka er 200912109. 3. Kulturminne og kulturmiljø - nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneske som levde før oss. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Med kulturmiljø er meint eit område der kulturminne er ein del av ein større heilskap eller samanheng. Kulturmiljø kan til dømes vere ein bydel, eit gardstun med landskapet ikring, eit fiskevær eller eit industriområde med fabrikkar og bustader, jf. Kulturminneloven 2, 2. ledd. Eit stort tal med verdifulle kulturminne er freda. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå oldtid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld òg eigne lovføresegner om vern av skipsfunn. Kulturminneloven 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne. Hovudperiode Underperiode Datering før/e. Kr. Eldre steinalder Tidlegmesolitikum 9200-7500 f.kr. (mesolitikum) Mellommesolitikum 7500-6400 f.kr. Seinmesolitikum 6400-4000 f.kr. Yngre steinalder Tidlegneolitikum 4000-3300 f.kr. (neolitikum) Mellomneolitikum A 3300-2600 f.kr. 3
Mellomneolitikum B 2600-2300 f.kr. Seinneolitikum 2300-1700 f.kr. Eldre bronsealder 1700-1100 f.kr. Yngre bronsealder 1100-500 f.kr. Eldre jernalder Førromersk jernalder 500 f.kr. - år 0 Romartid År 0-400 e.kr. Folkevandringstid 400-570 e.kr. Yngre jernalder Merovingartid 570-800 e.kr. Vikingtid 800-1030 e.kr. Mellomalder Tidleg mellomalder 1030-1150 e.kr. Høgmellomalder 1150-1350 e.kr. Seinmellomalder 1350-1537 e.kr. Figur 1 Dei arkeologiske periodar Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Det er ulike årsaker til dette. Mest vanleg er at dei ligg under dagens markoverflate, og ikkje er synlege. Det kan og skuldast at ein aldri har leita etter kulturminne i desse områda, eller at kulturminna er så overgrodd at dei ikkje lenger er synlege. Så lenge kartfesting og registrering av automatisk freda kulturminne aldri vil bli fullstendig, er ein i offentleg forvalting og arealplanlegging avhengig av den informasjonen og dei data kulturminnevernet får fram gjennom registreringsarbeidet. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4. Området Planområdet ligg på Indre Ringheim, noko nord for Voss sentrum. Delar av planområdet er alt utbygd, og denne delen av planområdet er ikkje vurdert i høve til kulturminne. Den delen av planområdet som er undersøkt ligg på gnr 50/2, 50/24, 52/3 og 53/1. Heile planområdet er på vel 189,4 daa. Det undersøkte området skrår frå Ringheimsvegen ned- og austover mot E16 og Lundarvatnet. Det er austvendt, og er gamal beite og slåttemark. Delar av området er tilgrodd av lauvtre og busker. Inntrykket er at med unntak av eldre åkerholmar er attgroinga truleg skjedd i nyare tid. Einskilde, mindre, naturlege ryggar er synlege, men området er elles einarta. Her er fleire åkerholmar, det vil seia område med stein, berg og tre som har fått stå att i eldre dyrking. Nokre av desse områda har svært mykje stein i bakken. Det ligg og fleire bustadhus innanfor den registrerte delen av arealet. 4
Figur 2 Oversiktskart 5
Figur 3 Plankart 6
Figur 4 Oversikt område for sjakt 1-3 Figur 5 Oversikt område sjakt 4-5 7
Figur 6 Oversikt område sjakt 7-11 Figur 7 Oversikt område sjakt 12-14 8
Figur 8 Område sjakt 15 Figur 9 Ikkje undersøkt område gnr 52/3 9
5. Tidlegare registreringar og funn i området Det er kjend ei rekkje automatisk freda kulturminne i nærleiken av planområdet og i området kring vangsvatnet og Lundarvatnet. På gnr 51/3 er her kjent ei hellekiste nemnd i Per Fett. Denne er no fjerna. Tett ved staden der denne låg ligg det ein gravhaug frå jernalder (Askeladden ID 35571). På gnr 50/1 er her kjend ei gravrøys frå jernalder(askeladden ID 25677). Fett nemner i tillegg at det på Ringheim skal ha vore minst ein haug til. I denne haugen skal det ha vore funne yngre jernalder einegga og tveegga sverd og ei øks (B1022 B1024), og yngre jernalder einegga og tveegga svert, øks og beisel (B 1730 B 1733). Fett meiner denne haugen kan ha vore ein haug han omtalar som Skamshaugen, som skal liggja på gnr 52/3. Dette er visseleg ein stor naturleg haug, men det heiter seg at han er gravhaug og der kan vel ha vore ein på toppen seier Fett om haugen. Dette er truleg ein haug som ligg mindre enn 50meter vest for grensa til planområdet, på Indre Ringheim. Haugen vart observert under arbeidet med undersøkinga av planområdet, men ikkje tatt vidare stilling til då den låg utanfor grensa til planen. Aust for Lundarosen er her mellom anna kjent eit øydegardsanlegg med fleire hustypar, gravrøyser med meir frå jernalder - middelalder (Askeladden ID 109390). I tillegg er det vest for Lundarvatnet kjent eit ståande byggverk datert til 1350 (Askeladden ID 87232, Sekfrak ID 1235-0701-046), og eit anna bygg datert gjennom dendrokronologi til 1596 (Askeladden ID 87227, Sefrak ID 1235-0605-002). Lenger nord langs Lundarvatnet og i fjellsida vest for dette er det kjend dyrkingsspor frå førromersk jernalder (Askeladden ID 117937). I tillegg har Hordaland fylkeskommune i 2010 gjennomført arkeologiske registreringar på Skulestadmoen, noko nord for planområdet og på om lag same høgda over havet. Området som då vart undersøkt hadde mykje same karakter som delar av planområdet som er aktuelt i denne rapporten. Under undersøkinga vart det gjort funn av fleire dyrkingslag, og ein struktur av ukjend funksjon datert til vikingtid (Askeladden ID 139686). 10
Figur 10 Kart frå kulturminnedatabasen Askeladden 6. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synleg på markoverflaten, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald avheng av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise yngre kulturminne. Ved bruk av denne metoden sonderar ein fyrst med eit jordborr etter lausmassar. Ved påvising av lausmassar grev ein så prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon vere lett å finne. Maskinell flateavdekking er ein arkeologisk registreringsmetode ofte nytta til å påvise automatisk freda kulturminne i dyrka mark. Metoden går ut på at ein fjernar jordlag med gravemaskin ned til undergrunnen eller til uforstyrra lag med funn av forhistoriske spor. Når den overdekkande jordmassen blir fjerna av gravemaskina føl arkeologane maskina og reinsar fram den avdekka flata for å påvise spor etter førhistorisk aktivitet. Slike spor er til dømes stolpehol og veggriller etter hus, ulike typar nedgravingar som graver, kokegroper og eldstadar, ardspor etter førhistorisk jordbruk eller restar av kulturlag eller dyrkingslag. Ved registreringa er det opna opp søkesjakter i ikring tre meters breidde og i varierande lengde. 11
Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. Landskapet har endra seg mykje sidan førhistorisk tid; enten ved at tidlegare tidars busetjingsområde har gått ut av bruk og grodd att, ved moderne påverking eller ved landheving. Det er utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006).Dette kan vere ein god reiskap til å forstå landskapsendringar over tid. Strandlinekurver er også ein metode ein nyttar for å datere steinalderlokalitetar innanfor ei gjeve ramme. På bakgrunn av kunnskap om tidlegare kjende kulturminne i området, terrenget og tidlegare undersøkingar kunne ein venta å finna spor frå bronsealder og jernalder innanfor planområdet. Ved registreringa vart sjakta med gravemaskin etter kulturminne i området. 7. Undersøkinga Undersøkinga vart gjennomført 17.-19.11.2010 av Solveig Lohne Rongved og Heidi Joki, og 22.-23.11.2010 av Solveig Lohne Rongved og Anja Sveinsdatter Melvær. Maskinførar var Anders Nesheim. Etterarbeid og rapport er utført av Solveig Lohne Rongved. Det vart opna 15 sjakter av varierande lengde. 14 av desse ligg på bruka 50/2 og 50/24, og i dette området vart det ikkje gjort funn av automatisk freda kulturminne. Den delen av planområdet som ligg på gnr 52/3 og 53/1 er grunna klimatisk årsaker ikkje avklart tilstrekkeleg. Til saman vart det avdekka om lag 1916m2. Det er ikkje gjennomført tilstrekkeleg overflateregistrering av arealet som ikkje kan sjaktast med maskin. 12
Figur 11 Oversiktskart med sjakter 13
Figur 12 Ikkje avklart område markert med raud farge Figur 13 Arbeidsbilde graving av sjakt 1 14
Undergrunnen i hovuddelen av sjaktene var lys gulbrun sand/silt med ein del mindre og større stein. Her var ein del vitra skiferberg. I fleire av sjaktene med nr 1-14 var det i større eller mindre grad flekkar av sot- og kolhaldig masse, men det var ikkje mogleg å spora eit samanhengande lag eller strukturar. I sjaktene i området ned mot E16 var det større førekomst av flekkar av sot og kolhaldig masse, men dette opptredde i samanheng med plastbitar og moderne søppel og vart difor avskrive som moderne. Undergrunnen var elles fin og lettgraven, stort sett utan større førekomstar av stein. Mengda overdekke var jamt på mellom 30 og 40cm utan spor av søkk eller stader der det av andre grunnar hadde samla seg masse. Figur 14 Flekk av mogleg dyrking sjakt 4 15
Figur 15 Oversiktsbilde sjakt 10 Undersøkinga vart utført i slutten av november og dette førte til utfordringar. Det var ikkje nok snø i området til at dette hefta arbeidet særleg, men kulden var ei utfordring. Dei øvste 15-20cm av jordlaget var fryse, og det var til tider vanskeleg for maskinføraren å komma gjennom torva ettersom det var naudsynt å nytte pusseskuff til arbeidet. Tidleg mørke om ettermiddagen gjorde arbeidsdagane korte, og skrå vintersol gjer det vanskeleg å sjå fargenyansar i ulike jordlag. Dette førte særleg til utfordringar i høve til sjakt 15 på gnr 53/1. 7.1. Automatisk freda kulturminne Under graving av sjakt 15 på gnr 53/1 vart det observert eit lag med mørk jord blanda med trekol og oske, truleg eit dyrkingslag. Lys og frost gjorde at laget først var synleg i botn av sjakta i søre del. Laget var grått/mørk grått og verka sterkt blanda med sand, og skilde seg klårt frå den gulbrune siltundergrunnen. Varierande lyshøve og det faktum at det straks etter avdekking byrja danna seg iskrystallar i overflata gjorde det vanskeleg å få gjort ei god fagleg vurdering av kor vidt dette var eit eldre dyrkingslag. Det vart tatt ut ein prøve frå botnen av laget, og ein frå midten. Datering av desse prøvane vil vera med på å avklara kor vidt det vil verte naudsynt med ytterlegare undersøking under betre arbeidshøve. Lokaliteten sin storleik er førebels estimert i utstrekking på grunnlag av topografiske høve. 16
A: Frossen matjord B: Matjord. C: Lys brun/gulbrun kolspetta silt og sand med litt småstein. Laget er lysare brunt og inneheld meir stein enn lag D. VP 2 er tatt frå dette laget D: Mørk brun kolspetta silt med litt stein og litt røter. Dyrkingslag? Meir silthaldig enn lag C. Færre men større synlege kolfragment enn i lag C. VP1 er tatt frå dette laget E: Undergrunn. Lys gulgrå/gulbrun silt Figur 16 Profil 1, sjakt 15. Merk: Svært usikker lagdelig. Lag A og B er skilt fordi det ikkje er råd å sjå om A og B er samme masse, sjølv om dette er sannsynleg. Figur 17 Profil 1, sjakt 15. Mot ONO 17
Figur 18 Utsnitt av planteikning sjakt 15 1: Undergrunnen i sjakt 15 er fin gul sand/silt, noko grushaldig. Einskild staurhol med mørk brun noko kolhaldig silt/sand. 2: Dyrkingslag? Brun til mørk brun sand/silt med ein del grus og småstein. Noko kolhaldig. Det er truleg dyrking i heile sjakta, men det er svært vanskeleg å avgjera kor tjukt laget eventuelt er. Det er kol i botn av massane over undergrunnen i heile sjakta, men farge- og lagdeling er umogleg å avgjera fagleg. Det er sannsynleg at laget dekkar heile sjakta ettersom terrenget ikkje skrår, og profilen er jamt tjukt. 18
Figur 19 Sannsynleg utstrekking mogleg dyrkingslokalitet. Sjakt 15 markert med raud farge 7.2. Nyare tids kulturminne kulturminne med uviss alder I tillegg til ein steingard mellom gnr 50/2 og 52/3 er det observert fleire røyser. Desse kan vera rydningar då både frå eldre og nyare tid. Ei av røysene verkar moderne då steinane som ligg i toppen er svært store. Dette kan likevel vera nyare gjenbruk av ei eldre røys. Grunna klimatiske tilhøve vart det ikkje gjort detaljerte registreringar i røysene for å slå fast status og alder. Røysene er i dag dels overgrodd og det er ikkje gjort ei gjennomgåande vurdering av kor mange røyser det er snakk om i området. 19
Figur 20 Røys mellom austre ende sjakt 12-13, og E 16. Figur 21 Røys nord for sjakt 5 og vest for sjakt 7 20
Figur 22 Røyser med uviss datering markert med raud firkant. Funntomme sjakter markert med grøn farge. Plasseringa av røysene er omtrentleg. 8. Tolking Den moglege dyrkingslokaliteten ligg i eit liknande område som to dyrkingslokalitetar (Askeladden ID 139681, 139686) som vart registrert av Hordaland fylkeskommune i 2010 (Rapport 28-2010). Desse lokalitetane ligg om lag 650meter nord for den moglege lokaliteten på gnr 53/1. 9. Samandrag Registreringa hadde som mål å avdekka grad av konflikt så tidleg som råd var i planprosessen. Undersøkinga vår i denne fasen gjorde at me har fått ei oversikt over kva område som har få eller ingen kulturminne. Tidsfaktoren i planprosessen gjorde at me ikkje kunne gjera ei fullskala fagleg undersøking av alle observasjonane me gjorde. Hordaland fylkeskommune prioriterte ei markundersøking med masklinell sjakting for å få oversikt over dei aktuelle områda. Det vart då påvist ein mogleg dyrkingslokalitet. Det vart registrert fleire røyser som på skap og form kan vera dyrkingsrøyser, men utan at me gjennom ei registrering har konkludert fagleg. For å slå fast endeleg status i saka er det naudsynt med ei oppsummerande registrering av planområdet når klmatiske tilhøve vert meir eigna. 21
Litteratur Den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden Per Fett Førhistoriske minne på Vestlandet Rapport 28-2010 Skulestadmoen Vedlegg Liste over vitskaplege prøvar Originale sjaktteikningar Fotoliste Liste over vitskaplege prøvar Nummer Sjakt Profil Lag Lokalitet VP 1 sjakt 15 1 lag D VP 2 sjakt 15 1 Lag C Originale sjaktteikningar 22
23
24
Kultur- og idrettsavdelinga Agnes Mowinckels gt 5 Postboks 7900 N-5020 BERGEN Telefon: 55 23 90 00 www.hordaland.no