Kulturminnevurdering Nerabø, Lysebotn, Forsand k., Rogaland

1

DOKUMENTINFORMASJON Tittel: KULTURMINNEVURDERING. Lysebotn, Forsand k., Rogaland. Ver. 1.1. Dato: 16.04.2012 Forfattar: Ørjan Engedal Rapportnr: 8/2012 Referanse: Engedal, Ø. 2012: KULTURMINNEVURDERING. Lysebotn, Forsand k., Rogaland. Rådgjevande Arkeologar. Rapport 8/2012. Oppdragsgjevar: Lyse Produksjon AS Kontaktperson oppdragsgjevar: Oddvar Njå Samandrag: Oppdragsgjevar ynskjer å kartlegge moglege konfliktar med kjende kulturminne, samt få ei vurdering av potensialet for funn av hittil ukjende automatisk freda kulturminne. Området inngår i arealbruksplan for Lysebotn, og vil bli berørt av utbygging av anlegg knytt til vasskraftprodusjon. Rapporten er meint som ei tilrettelegging for det vidare arbeidet i regi av offentleg kulturminneforvalting, dvs. Fylkeskommunen, Arkeologisk museum, UiS og Riksantikvaren. Framsideillustrasjon: Blokkhellar, gravhaug og kvernhusruin på Nerabø, Lysebotn. Foto: Ø. Engedal. Produsert av: RÅDGJEVANDE ARKEOLOGAR ANS 6953 Leirvik i Sogn Tlf. 91329417 / 95882320 E-post: post@arkeoraad.no Internett: www.arkeoraad.no Prosjektkoordinator: Ecofact AS Postbok 560, 4304 Sandnes Tlf. 90845926 E-post: bengt@ecofact.no Internett: www.ecofact.no 2

Innhald Figurliste... 4 1. Føreord... 5 2. Nøkkelinformasjon og samandrag... 6 3. Kulturminne og kulturmiljø... 8 3.1 Automatisk freda kulturminne... 8 3.2 Nyare tids kulturminne... 8 3.3 Forvalting av kulturminne... 9 3.3.1 Ansvarsfordeling... 9 3.3.2 Nasjonale, regionale og lokale mål... 9 4. Metode, kjelder og feltarbeid... 10 5. Området som er vurdert... 12 6. Kulturhistorisk bakgrunn... 15 6.1 Oversyn... 15 6.2 Garden Nerabø i Lysebotn... 17 7. Delområde 1... 20 7.1 Automatisk freda kulturminne... 22 7.2 Nyare tids kulturminne... 28 7.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne... 30 7.4 Avbøtande tiltak... 31 8. Delområde 2... 34 8.1 Automatisk freda kulturminne... 35 8.2 Nyare tids kulturminne... 38 8.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne... 40 8.4 Avbøtande tiltak... 41 9. Delområde 3... 42 9.1 Automatisk freda kulturminne... 43 9.2 Nyare tids kulturminne... 46 9.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne... 46 9.4 Avbøtande tiltak... 50 10. Delområde 4... 52 10.1 Automatisk freda kulturminne... 53 10.2 Nyare tids kulturminne... 55 10.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne... 55 10.4 Avbøtande tiltak... 56 11. Delområde 5-8... 57 12. Konklusjon... 57 3

11. Kjelder... 58 12. Vedlegg: forklaring på nemnde omgrep og kulturminnekategoriar.... 59 Figurliste Fig. 1. Kart: Delområda 1-5 og anbefalt utforming av tiltaka. Fig. 2. Kart: Områdekart Fig. 3. Kart: Delområde 1-6 i Lysebotn Fig. 4. Kart: Gjeldande reguleringsplan frå 1987 (Planid: ) i Lysebotn Fig. 5. Kart: Planområdet i gjeldande kommuneplan. Fig. 6. Kart: Den aktuelle arealbruksplanen for Lysebotn. Fig. 7. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år. Fig. 8. Kart: Planområdet i høve til dei historiske grensene for Nerabø, Lyse og Aukland. Historiske tunområde i grønt Fig. 9. Endringar i havnivå i Lysefjorden Fig. 10. Kart: Planområdet i høve til førhistoriske havnivå (35-20m over dagens nivå) Fig. 11. Kart: Planområdet i høve til førhistoriske havnivå (15-5m over dagens nivå) Fig. 12. Kart: Delområde 1. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. Fig. 13. Kart: Detaljkart over utmarka til Nerabø (i planområdet) Fig. 14. Kart: Kulturminne i delområde 1. Fig. 15. Foto: Hellaren S 3, mot vest. Fig. 16. Foto: Hellaren S 4, mot nordaust. Fig. 17. Foto: Hellaren S 4, mot nordvest. Fig. 18. Foto: Blokka som dannar hellarane S 5, mot nordvest. Fig. 19. Foto: Søre rommet i hellar S 5, mot nordaust. Fig. 20. Foto: Nordre rommet i hellar S 5, mot sør. Fig. 21. Foto: Steingarden som danna grensa mellom innmark og utmark vest i delområde 1, mot aust. Fig. 22. Foto: Kvernhusruin S 6, mot aust. Fig. 23. Foto: Kvernhusruin S 7, mot aust. Fig. 24. Foto: Kvernhusruin S 8 med rest av kvernstein, mot aust. Fig. 25. Kart: Funnpotensial i delområde 1. Fig. 26. Foto: Utsnitt av flyfoto, truleg frå 1950-åra. Fig. 27. Foto: Utsnitt av foto frå 1914, krysset melom Støls- og Lyseåna midt biletet, mot sørvest. Fig. 28. Foto: Utsnitt av foto frå etter 1960, Lyse Kapell midt i biletet. Fig. 29. Kart: Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 1. Fig. 30. Kart: Delområde 1. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. Fig. 31. Kart: Detaljkart over innmarka til Nerabø Fig. 32. Kart: Kulturminne i delområde 2. Fig. 33. Foto: Oversyn, rydningsrøyser S 1 og S 2 mellom vegen og steingarden, mot aust. Fig. 34. Foto: Rydningsrøys S 1, mot vest Fig. 35. Foto: Rydningsrøys S 2, mot søraust. Fig. 36. Foto: Karihuset (SEFRAK ID: 11290003001) før riving. Fig. 37. Kart: Funnpotensial i delområde 2. Fig. 38. Kart: Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 2. Fig. 39. Kart: Delområde 3. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. Fig. 40. Kart: Kulturminne i delområde 3. Fig. 41. Foto: Gravhaugen ASK 4668 midt i biletet. Foto: Ø. Engedal. Fig. 42. Kart: Funnpotensial i delområde 3. Fig. 43. Foto: Utsnitt av flyfoto, truleg frå 1950-åra. Merk inngrepa på Hønsabermoen og ved sjøen. Fig. 44. Foto: Utsnitt av flyfoto, truleg frå sist i 1940-åra eller 1950-åra. Fig. 45. Foto: Dagens veg bygd rett etter 1900. Hønsabermoen midt i biletet bak steingarden Fig. 46. Foto: Haualandsbakkjen, mot sør. Fig. 47. Kart: Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 3. Fig. 48. Kart: Delområde 4. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. Fig. 49. Kart: Kulturminne i delområde 4. Fig. 50. Foto: Gravhaugen ASK 53935, mot søraust Fig. 51. Kart: Funnpotensial delområde 4. Fig. 52. Kart: Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 4. 4

1. Føreord Denne kulturminnevurderinga er utført av Rådgjevande Arkeologar ANS for Ecofact AS. Synfaring vart gjort 27 mars 2012 av Ørjan Engedal. Ørjan Engedal har vore oppdragsleiar, og Oddhild Dokset Engedal har kvalitetsikra arbeidet. Ecofact AS ved Roy Mangersnes har koordinert arbeidet. Oddvar Njå og Astrid Norland har vore kontaktpersonar for Lyse Produksjon AS. Rapporten er eit førebels utkast og omhandlar 4 av totalt 8 delområde. Rapporten er meint å vurdere kulturminne i høve til inngrep i samband med arealbruksplan for Lysebotn og oppgradering av Lyse Produksjon AS sitt kraftanlegg. Dei 8 delområda omfattar deponi i sjø, mellombels deponi, tunnellinnslag, kabelgrøft og riggområde i Lysebotn, samt deponi ved Strandavatn og Lyngsvatn på fjellet. Det er dei 4 delområda i Lysebotn som må avklarast før anleggsdrift kan startast opp, som er vurderte i dette utkastet. Ørjan Engedal Oppdragsleiar Oddhild Dokset Engedal Kvalitetsikrar Roy Mangersnes Prosjektkoordinator 5

2. Nøkkelinformasjon og samandrag KULTURMINNEVURDERING - NØKKELINFORMASJON Nerabø gnr. 22 Planområde Nærmiljø Areal: Delområde 1-4 Områdeskildring: Høgd over hav: Distanse til sjø: Registrerte faste, ASK 4668 automatisk freda km Registrerte lause, automatisk freda kulturminne SEFRAK registrerte bygg Potensiale for funn av automatisk freda kulturminne: Næraste automatisk freda km Næraste freda bygg Næraste SEFRAK-bygg ASK 53935 S 2684, S 2727, S 3515 C 19552-54 Karihuset ID 11290003001 HØGT 58m 33m 149m 25m 229m 231m 146m > 500m > 500m 245m > 500m 0-700 moh 0 m Gravhaug, uavkl.vernestatus Mogleg gravhaug, uavkl.vernestatus Gravfunn folkevandringstid, stadfesting til gard. Depotfunn seinneolitikum, stadfesting til gard. Rive ASK 44190, fjerna gravhaug (overbygd), uavkl.vernestatus ASK 4670, hellar, uavkl.vernestatus ASK 4671, hellar, uavkl.vernestatus ASK 14489, hellar, uavkl.vernestatus ASK 14490, hellar, uavkl.vernestatus ASK 53937, hellar, uavkl.vernestatus ASK 71847, hellar, uavkl.vernestatus Kode grå (ruin/fjerna objekt) Kode gul (annet SEFRAKbygg) (Lyse) Kode raud (meldepliktig i mht. KML p25 (Lyse) 6

Fig. 1. Delområda 1-5 og anbefalt utforming av tiltaka. 7

3. Kulturminne og kulturmiljø Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) definerer kulturminne som: «alle spor etter menneskelig aktivitet i vårt fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til» Når eit eller fleire kulturminne inngår i ein vidare heilskap eller samanheng, kan ein tale om eit kulturmiljø. Vurderingar av kulturhistorie, tidsdjupne, einskilde kulturminne og landskap ligg til grunn når eit kulturmiljø vert definert og avgrensa. Ein skil også mellom faste- og lause kulturminne. Faste kulturminne er gjerne nettopp faste og integrerte i landskapet som ein steingard, ei gravrøys eller ei kokegrop. Sjølv om dei let seg flytte, reknar ein óg ståande bautasteinar og steinkrossar til denne kategorien. Lause kulturminne er dei som kan skiljast frå landskapet og setjast i ein monter i eit museum som ein pilspiss, eit vevlodd eller eit klesplagg. Ein skil óg mellom kulturminne som er synlege på overflata, og slike som ikkje er det. Synlege kulturminne kan vere t.d. steingardar, ruinar eller helleristingar. Ikkje-synlege kulturminne er slike som er skjulte under sand, grus, stein, jord, torv eller anna vegetasjon. I prinsippet kan alle typar kulturminne finnast slik, men det er ofte tale om eldstader, steinsetjingar, pløyespor, graver eller bygningspor. Ei 9 undersøking, dvs. ei overflateregistrering eller registrering med prøvestikk og sjakter, i regi av fylkeskommunen, har som hovudmål å kartlegge slike ikkje-synlege, eller ikkje kjende-, kulturminne i eit utbyggingsområde. Ein reknar med at berre kring 10% av kulturminna er kjende i dag resten finst, men er vanskeleg- eller ikkje synlege, eller av andre grunnar ikkje registrerte. Grunnlaget for å verne kulturminne er at dei har verdi som: kjelder til kunnskap grunnlag for oppleving ressurs for bruk Automatisk freda kulturminne og kulturminne freda gjennom vedtak har i utgangspunktet alltid høg verdi. 3.1 Automatisk freda kulturminne Kulturminnelova (LOV 1978 nr. 50 Lov om kulturminne) gjev visse kulturminne eit automatisk vern, dvs. at dei er automatisk freda. Dette gjeld alle kjende og ukjende kulturminne eldre enn 1537 (reformasjonen), ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år. Om ikkje anna er bestemt av vernestyresmaktene, gjeld fredinga sjølve kulturminnet og ei sone på 5m rundt kulturminnet. Andre kulturminnekategoriar kan fredast ved særskilde vedtak, og ein talar då om vedtaksfreda kulturminne. Automatisk freda kulturminne, førreformatoriske kulturminne og fornminne vert brukte synonymt i mange samanhengar. 3.2 Nyare tids kulturminne Med nyare tids kulturminne meinar ein kulturminne yngre enn 1537 (reformasjonen). I røynda finst det ikkje ei øvre tidsavgrensing for kulturminne. Med unntak av ståande bygg og myntar eldre enn 1650, kulturminne i sjø, vatn og vassdrag eldre enn 100 år, og samiske kulturminne eldre enn 100 år, har 8

nyare tids kulturminne ikkje automatisk vern. Gjennom vedtak kan Riksantikvaren også frede nyare tids kulturminne. 3.3 Forvalting av kulturminne Kulturminnelova 9 sler fast at før utbygging kan starte skal det undersøkast om tiltaket kan komme i konflikt med hittil ukjende automatisk freda kulturminne. Desse undersøkingane vert omtala som 9 undersøkingar eller registreringar, og inneber ofte prøvestikking (50cm x 50 cm manuelt gravne testruter) og/eller sjakting (3m breie sjakter gravne med gravemaskin). Om tiltak, t.d. eit byggeprosjekt, kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må planane endrast eller det må søkjast om dispensasjon frå kulturminnelova. Ein slik dispensasjon vert ofte gjeven med krav om at dei aktuelle kulturminna skal granskast og dokumenterast før tiltaket kan setjast i gang. Ei slik fullskala gransking er det som vert omtala som ei arkeologisk gransking eller arkeologisk utgraving. 3.3.1 Ansvarsfordeling Forskrift om fagleg ansvarsfordeling mv. etter kulturminnelova 6, sler fast kva instansar som har plikt og mynde til å utføre dei sentrale oppgåvene i kulturminneforvaltinga. Riksantikvaren er direktorat for kulturminneforvalting og er fagleg rådgjevar for miljøverndepartementet i utforming av den statlege kulturminnepolitikken. Riksantikvaren er såleis øvste faglege styresmakt i forvaltinga, og er den som kan gje dispensasjon frå kulturminnelova. Registrering, dvs. 9 undersøkingar, skal utførast av-, eller på oppdrag for-, Fylkeskommunen eller Sametinget, i dette tilfellet Rogaland fylkeskommune. Om dispensasjon vert gjeven, med krav om at kulturminnet skal granskast før utbygging kan starte, skal denne granskinga utførast av eitt av forvaltingsmusea, i dette tilfellet Arkeologisk museum, Universitetet i Stavanger. 3.3.2 Nasjonale, regionale og lokale mål 1 i Kulturminnelova av 9. juni 1978, sler fast fylgjande formål med lova: Kulturminner og kulturmiljøer med deres egenart og variasjon skal vernes både som del av vår kulturarv og identitet og som ledd i en helhetlig miljø- og ressursforvaltning. Det er et nasjonalt ansvar å ivareta disse ressurser som vitenskapelig kildemateriale og som varig grunnlag for nålevende og fremtidige generasjoners opplevelse, selvforståelse, trivsel og virksomhet. Utover retningslinene i Kulturminnelova er dagens kulturminnepolitikk tufta på føringar i stortingsmelding nr. 16 (2004-2005) «Leve med kulturminner», med særskilt vedlegg NOU 2002: «1 Fortid former framtid». Her vert fylgjande målsetjingar skissert: 9

Nasjonalt strategisk mål: Nasjonalt resultatmål 1 Nasjonalt resultatmål 2 Nasjonalt resultatmål 3 Mangfoldet av kulturminner og kulturmiljøer skal forvaltes og tas vare på som bruksressurser og som grunnlag for kunnskap, opplevelse og verdiskaping. Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer skal tas vare på i et langsiktig perspektiv Det årlige tapet av verneverdige kulturminner og kulturmiljøer som følge av at de fjernes, ødelegges eller forfaller, skal minimaliseres. Innen 2020 skal tapet ikke overstige 0,5 prosent årlig. Fredete og fredningsverdige kulturminner og kulturmiljøer skal være sikret og ha ordinært vedlikeholdsnivå innen 2020 Den geografiske, sosiale, etniske, næringsmessige og tidsmessige bredden i de varig vernete kulturminnene og kulturmiljøene skal bli bedre, og et representativt utvalg skal være fredet innen 2020. I det strategiske målet ligg altså ei avgrensing av kva som skal takast vare på: Et representativt utvalg av kulturminner og kulturmiljøer [ ]». I nasj. res.måls. 1 vert det signalisert ei strammare line i høve til tap av verneverdige kulturminne og kulturmiljø: «Det årlige tapet [ ] skal minimaliseres». På regionalt plan gjeld eventuelle fylkesplanar som omhandlar kulturminne. For Rogaland gjeld «FINK - Fylkesdelplan for Friluftsliv - Idrett - Naturvern Kulturvern» (2005). I planen vert fornminne (automatisk freda kulturminne frå før 1537) og nyare tids kulturminne handsama kvar for seg. For dei eldre kulturminna vert det skissert fylgjande mål: Øke kunnskapen om fornminnene for på den måten langsiktig å bidra til at flere blir bevart og forblir urørt. Kulturminner skal være en ressurs, ikke et problem (FINK kap. 3.4.3.). Fylgjande mål vert skissert for nyare tids kulturminne: Revidere registeret over nyere tids kulturminner av nasjonal og regional interesse. Bidra til at disse kulturminnene får tjenlig juridisk vern og praktisk vern/vedlikehold. Stimulere til at kommunene utarbeider lokale kulturminneplaner. Arbeide for økte muligheter for økonomisk tilskudd På lokalt nivå er det mogleg for kommunane å skissere mål for forvalting av kulturminne i kommuneplanen eller i særskilde tema/sektor/delplanar for kulturminne. Forsand kommune har ikkje kommunedelplan for kulturminne. 4. Metode, kjelder og feltarbeid Denne kulturminnevurderinga tek sikte på å samanfatte informasjon om kjende kulturminne i planområdet som er offentleg tilgjengeleg. Ho tek og sikte på å skissere potensial for funn av ikkjekjende automatisk freda kulturminne i området. Følgjande kjelder er brukte: 10

Askeladden SEFRAK UNIMUS Lokalhistorisk litteratur Arkeologisk faglitteratur Riksantikvaren sin landsomfattande fornminnedatabase. I omtale av kjende automatisk freda kulturminne refererar me til denne databasen med ASK ID. Landsomfattande register over bygningar eldre enn 1900 og andre faste kulturminne yngre enn 1537. Landsdelsmusea sine databasar over lause kulturminne (gjenstandar) integrerte i felles søkemotor (www.unimus.no). Bygdebøker mm. Oversynsverk, spesiallitteratur, registreringsrapportar mm. Vidare har nettbaserte flyfoto, eldre og nye kart vore brukte, ma. Arealis, GisLINK, Miljøstatus i Norge og Smartkom (felles kartløysing med kommune- og reguleringsplanar for Rogalandskommunane). Planområdet vart synfart 27.03.2012, i skodde og opphaldsvér saman med Oddvar Njå ved Lyse Produksjon AS og landskapsarkitekt Astrid Norland. Det var gode høve til å synfare dei kjende kulturminna og å danne seg eit inntrykk av terreng, landskapsformer og arealbruk i nyare tid. 11

Fig. 2. Områdekart 5. Området som er vurdert Planområdet ligg på Nerabø gnr. 22 i Lysebotn, i Forsand kommune. 12

Fig. 3. Delområde 1-6 i Lysebotn Fig. 4. Gjeldande reguleringsplan frå 1987 (Planid: ) i Lysebotn 13

Fig. 5. Planområdet i gjeldande kommuneplan. 14

Fig. 6. Den aktuelle arealbruksplanen for Lysebotn. 6. Kulturhistorisk bakgrunn 6.1 Oversyn Då isen smelta etter siste istid vart det sett i gang eit komplekst samspel mellom hav og land. Til den isfrie kysten kom så planter, dyr og dei første menneska. Den tunge breen hadde pressa ned landet, og utan denne børa byrja landet å heve seg. Samstundes gjorde alt smeltevatnet til at havnivået steig. Ei kartlegging av denne prosessen, dvs. kor høgt stranda låg til ei kvar tid, i ulike område, er avgjerande for at ein har klart å finne buplassane til menneska i steinalderen. Desse livnærte seg som jegrar og fiskarar og var nær knytte til strandsonen. Fangstbuplassar er også å finne i høgfjellet. Til dømes på Jæren var dei store elvane viktige ferdselsårer, og også langs desse kan ein finne spor og buplassar frå steinalder. Sjølv om menneska heldt fram med jakt og fiske fram i moderne tid, skjedde det eit sentralt skifte i økonomisk tilpassing i slutten av steinalderen. Når jordbruket fekk sitt gjennombrot kring 2000 f.kr., med større og meir solide hus, husdyr, åkrar, og gjerder vart folk meir stadbundne enn før, og no bundne til dei gode jordbruksområda heller enn til stranda. Overgongen til jordbruk førte med seg ei lang rekke nye kulturminnekategoriar, mange av dei lokalisert til historisk innmark. 15

Fig. 7. Tidsline: dei vanlegaste periodenamna, forkortingar og tidfesting i vanlege kalendarår og C-14 år. I bronsealderen vart jordbruket sterkare fundamentert og samfunna synest å verte meir komplekse med varehandel over lange avstandar, metallteknologi og ulik maktfordeling noko som viser seg i dei store og prangande gravhaugane frå denne perioden til dømes på Karmøy og Jæren. Sjølv om ein kjenner få rike graver frå eldste jernalder, veit me i dag at dette var ein ekspansjonsfase i jordbruk og busetjing som heldt fram utan opphald frå yngre bronsealder. Frå siste halvdel av den eldre jernalderen kjenner ein til ei mengd med gravfunn, og karakteristisk for sørvest Noreg, ei lang rekkje gardsanlegg som sidan har lege øyde. Rike gravfunn, i tillegg til skriftlege kjelder, kastar lys over den yngre jernalderen og vikingtid. Gardsanlegg er derimot særs sjeldsynte, truleg fordi ein har hatt kontinuitet i tun frå yngre jernalder gjennom mellomalder og inn i nyare tid. Dette vil seie at husa og tuna frå vikingtid og mellomalder ligg i tunet til den historiske garden, og er slik ofte øydelagde. Med mellomalderen forsvinn dei heidenske gravrituala som ein viktig arkeologisk kjeldekategori. Mellomalderen utanfor mellomalderbyane og kyrkjestadane er dårleg kjend gjennom arkeologiske kjelder. 16

6.2 Garden Nerabø i Lysebotn Garden Nerabø ligg på Lyselandet eller i Lysebotn, og er den av gardane på Lyselandet som ligg nærast fjordbotnen og sjøen. Garden omfattar i røynda to gardar: Store Nerabø på solsida i nord og Litle Nerabø eller Øygarden nærare elva i sør. Namnet Nerabø tyder den nedre garden eller bøen og viser til plasseringa av garden på Lyselandet. Nerabø er fyrste gong nemnd i 1599 (Engen 1981: 561ff.). Øygarden er klårt eit sekundært namn, og mykje talar for at det opphavlege namnet på garden før Svartedauden og øydetida, var *Haugaland. Dette namnet viser då truleg til ei mengd gravrøyser som i all hovudsak vart fjerna tidleg på 1900-talet (ibid: 589). Nerabø grensar til gardane Lyse og Auklend lenger inne og oppe i Lysebotn. Store Nerabø hadde vide utmarker som strekte seg nordover heiane til Nerabøstølen eller Kjødnastølen ved Rabnafjord, medan Øygarden hadde utmark som strakk seg sørover Støladalen og Kobbeskjerheiå. Fig. 8. Planområdet i høve til dei historiske grensene for Nerabø, Lyse og Aukland. Historiske tunområde i grønt (Rådgjevande Arkeologar 2012). I mellomalderen hadde Lysbotn ei sentral plassering i den såkalla Skinnvegen. Skatt i form av pels og skinn vart frakta frå bygdene innanfor, i Telemark og Agder, ned til Lysebotn, og ut Lysefjorden med båt til Stavanger. Truleg har Lysebotn hatt ei liknande sentral plassering i høve til aust-vest ferdsle gjennom heile førhistoria og fram til moderne tid. Også for tilkomst til veidemarkene i heiene var Lysebotn sentral. Endringar i havnivået i Lysebotn etter siste istid er dramatiske. Desse ligg til grunn for å vurdere potensial for funn av strandbundne buplassar frå steinalder. Illustrasjonen under er basert på strandforskyvingskurve publisert av Lisbeth Prøsch-Danielsen 2006 (Fig. 79). 17

Fig. 9. Endringar i havnivå i Lysefjorden (Rådgjevande Arkeologar 2012, basert på Prøsch-Danielsen 2006: Fig. 79). Fig. 10. Planområdet i høve til førhistoriske havnivå (35-20m over dagens nivå) (Rådgjevande Arkeologar 2012). 18

Fig. 11. Planområdet i høve til førhistoriske havnivå (15-5m over dagens nivå) (Rådgjevande Arkeologar 2012). 19

7. Delområde 1 Fig. 12. Delområde 1. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. 20

Fig. 13. Detaljkart over utmarka til Nerabø (i planområdet) (etter Engen 1981). 21

Delområde 1 omfattar i hovudsak den innmarksnære utmarka til Nerabø, nordaust for innmarka og vest for bergryggen Kleivane som dannar grense mot garden Lyse. I vest ber landskapet preg av ur og rasmassar frå fjellmassivet ovanfor. I søraust er landskapet sterkt prega av vassføringa til Stølsåna og Lyseåna. Før reguleringa var dette truleg eit område utsett for flaum og skiftande elveløp. Lengst nordaust ved dagens transformatorstasjon låg husmannsplassen Årgåda (gmn. *Aurgata) seinast frå 1859, først under Lyse, deretter delt under Nerabø og Lyse. Lengst søraust låg husmannsplassen Fraua, seinast frå 1859, under Lyse. Bruken i historisk tid er også prega av vassføringa og dei mange elveløpa. Midt i planområdet, i Kvernhuskråna, låg heile 4 kvernhus eigde av brukarane på Store Nerabø og Øygarden. Fig. 14. Kulturminne i delområde 1. 7.1 Automatisk freda kulturminne Det er ingen registrerte automatisk freda kulturminne i planområdet. Aust for planområdet ligg tre hellarar, alle med uavklart vernestatus. Berre i den nordlegaste hellaren (ikkje registrert i Askeladden) er det gjort prøvestikk. Her vart funne eit stykke brent bein (S 10712). Hellaren er her kartfesta omtrentleg utfrå opplysningane i tilvekstkatalogen. Næraste automatisk freda kulturminne i 22

vest er ASK 53935 (gravhaug) og ein fjerna gravhaug nemnd av Per Nerabø (sjå under delomr.2 og 4). Stavanger Museum tilvekst (www.unimus.no) (Utdrag) S10712 boplass/heller fra uviss fra LYSE (23), FORSAND K., ROGALAND: Bein (brent ) av bein. Antall fragmenter: 1 10712. Et stykke brent bein. St.l. 32 mm, st.br. 8 mm.mål: Stl: 3,2 cm. Stb: 0,8 cm. Stt: 0 cm. Sth: 0 cm. Diam: 0 cm. Datering: uviss Funnomstendighet: registrering fjell. 10712. Funnet i 1983 på Lyse gnr 23, Forsand, v/sveinung Bang- Andersen sin registrering i traseen for planlagt 300 (420) kv-linje Førre-Duge, alternativt Førre-Lyse. Funnet ble gjort i et prøvestikk i en heller ved foten av et lavt N-S orientert fjellfremspring 38 m NØ for gjerdet rundt Lyse transformatorstasjon i Lysebotn og 68 m SV for bilvegen til Aukland og lå 8-10 cm under markoverflaten. Innberetning og kart i Top.ark. Kartreferanse/-KOORDINATER: Projeksjon: EU89-UTM; Sone 32 N: 6549262 Ø: 366341 Funnet av: Sveinung Bang-Andersen, Arkeologisk Museum Funnår: 1983. Katalogisert av: Nina Elisabeth Ingebretsen. ASKELADDEN ID: 14489 Nerabø gnr. 22, bnr. 1-6, arkeologisk minne, heller, uavklart vernestatus. (Utdrag frå kulturminnnedatabasen, 26.03.2012) Beskrivelse: Et rom under blokk. 7 m NS, 2 m ØV. Største h. 1,5 m. Steinfri undergrunn. Nylig bemalt med en grønn H over inngangen. ASKELADDEN ID: 14490 Nerabø gnr. 22, bnr. 1-6, arkeologisk minne, heller, uavklart vernestatus. (Utdrag frå kulturminnnedatabasen, 26.03.2012) Beskrivelse: Innerst/øverst i et søkk ligger en SV-NØ gående heller. Dannes av overheng. Deles i 2 rom, delt av en smalere passasje. Rommet lengst mot NØ: - Dråpefallets lengde 3 m, dybde 2,5 m, høyde opptil 1,5 m. Utenfor dråpefallet en stor flate på ca. 4x2,5 m. Rommet nedenfor: - Største mål 4x3 m, høyde opptil 3 m. I flaten foran syner en del stein ibakken sim kan være spor av oppmuring. SV for den siste ligger en jettegryte D. 1,5 m, h. 2 m, V del mangler naturlig I et søkk som leder fra helleren i NNV-SSØ, bredde ca. 4 m, finnes flere ansamlinger av stein som kan tyde på murer. Det ble ikke prøvestukker i helleren da det var alt for mørkt til å se noe. I lys av dei mange registrerte blokkhellarane i Lysebotn var ein særskilt merksam på slike på synfaring. Særskilt det vestlegaste området vart synfare for både blokkhellarar og regulære hellarar i fast fjell. S 3-5 er hellarar registrerte på synfaringa: S 3 Fjellhamrane vart granska frå vestgrensa av planområdet austover. Den beste kandidaten med størst overheng, vart registrert som S3. Sjølv om hovudhenget er stort er området under vått frå mindre overheng lenger inne. Massane under vart granska med sondérbor utan klåre resultat. Funnpotensialet må avklarast vidare med prøvestikk i regi av fylkeskommunen, men er her vurdert til middels. 23

Fig. 15. Hellaren S 3, mot vest. Foto: Ørjan Engedal. S 4 Blokkhellar med lågt rom under godt overheng. Rommet har vore nytta i nyare tid. Ein steinmur går på tvers bak dråpefallet, og utanfor er ferske bålrestar. Massane vart granska med sondérbor utan klåre resultat. Funnpotensialet må avklarast vidare med prøvestikk i regi av fylkeskommunen, men er her vurdert til høgt. 24

Fig. 16. Hellaren S 4, mot nordaust. Foto: Ørjan Engedal. Fig. 17. Hellaren S 4, mot nordvest. Foto: Ørjan Engedal. 25

S 5 To blokkhellarar på kvar si side av større steinblokk. Hellarane ligg nær skogsveg/anleggsveg og har truleg vore nytta til lagring av ved og anna i nyare tid. Massane vart granska med sondérbor utan klåre resultat. Funnpotensialet må avklarast vidare med prøvestikk i regi av fylkeskommunen, men er her vurdert til høgt. Fig. 18. Blokka som dannar hellarane S 5, mot nordvest. Foto: Ørjan Engedal. Det er heller ikkje registrert funn av lause automatisk freda kulturminne i planområdet. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med tre kandidatar til automatisk freda kulturminne. Desse må avklarast før det vert gjort tiltak som kan øydeleggje eller skjemme desse lokalitetane. 26

Fig. 19. Søre rommet i hellar S 5, mot nordaust. Foto: Ørjan Engedal. Fig. 20. Nordre rommet i hellar S 5, mot sør. Foto: Ørjan Engedal. 27

7.2 Nyare tids kulturminne Nyare tids kulturminne er tilstades i hovudsak i form av steingardar og kvernhusruinar. Lyse Kapell vart sett opp i 1961, medan gravplassen var i bruk frå 1850 (Brandal 2002: 306f.). Vest for Stølsåna er restar av to steingardar, den vestlegaste danna i si tid grensa mellom utmark og innmarksbeite. S 6-8 er tre kvernhusruinar påvist på synfaringa. Ei spiss lausblokk ber namnet Spelesteinen. Moglegvis har det vore knytt segner og/eller aktivtetar til denne og Spelerhauen, den største gravhaugen på Øygarden. Fig. 21. Steingarden som danna grensa mellom innmark og utmark vest i delområde 1, mot aust. Foto: Ørjan Engedal. Konflikt: tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med nyare tids kulturminne, f.f. kulturmiljøet med ruinar i Kvernhuskråna. 28

Fig. 22. Kvernhusruin S 6, mot aust. Foto: Ørjan Engedal. Fig. 23. Kvernhusruin S 7, mot aust. Foto: Ørjan Engedal. 29

Fig. 24. Kvernhusruin S 8 med rest av kvernstein, mot aust. Foto: Ørjan Engedal. 7.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne Potensialet for funn av automatisk freda kulturminne i området er i hovudsak knytt til: - hellarar (med spor av aktivitetar frå både steinalder og bronse-/jern-/mellomalder) - utmarksaktivitetar (t.d. trekol, tjøre) - buplassar-/aktivitetsplassar frå steinalder knytte til forhistoriske strandnivå Områda nærast elveløpa har lite potensial sidan desse har vore utsett for stadige flaumar gjennom tusenåra. Særskilt synest dette å gjelde beltet mellom vegen og Lyseåna (jf. også Fig. 13). Området i vest kring vegen er omrota av masseuttak. Desse inngrepa går også fram av Fig. 26. Området mellom Lyseåna og vegen er også omrota av anleggsarbeid, jf. Fig. 26,28. Flata på kring 30moh som Lyse Kapell ligg på, har eit visst potensiale. Potensialet for funn frå strandbundne steinalderbuplassar synest lågt i og med dei mest aktuelle lokalitetane ligg på 30 moh eller meir. Det er i så tilfelle snakk om spor frå eldste steinalder, tidlegmesolitikum. Det er uråd å vite korleis terrenget og tilhøva i Lysebotn var rett etter den valdsame issmeltinga men truleg var det prega av ras og stor og skiftande vassføring. Alle dei tre hellarane S 3-5 ligg relativt langt frå strandlina i seinmesolitikum, perioden då bruken av hellarar for alvor slo gjennom. Potensialet synest på dette grunnlaget som lågt. Hellarane S 3-5, og då fyrst og fremst S 4-5 har i utgangspunktet høgt potensial. 30

Fig. 25. Funnpotensial i delområde 1. 7.4 Avbøtande tiltak Dei planlagde inngrepa i delområde 1 gjeld tunnellinnslag med portalbygg lengst vest i planområdet, med mellombels deponering av massar, rigg og anlegg for betongblanding på høgda mellom tunnellinnslaget og elva. Frå portalbygget er det også planlagt ein kabeltrasé bort til ny transformatorstasjon lengst nordaust i planområdet (utviding av eksisterande stasjon). Vidare er det tenkt riggområde ved vegen, mellom Stølsåna og Lyseåna, sør i planområdet. Endeleg trengs det tilkomstveg frå deponia ned på dagens veg ned mot kaia og sjøen. Fig. 29 viser forslag til plassering av inngrepa: deponiet vert plassert i eit område prega av store inngrep (masseuttak), og deponi og kabeltrasé vert plasserte i god avstand frå dei tre hellarane. Dei to steingardane vert øydelagde, men desse står i dag som lause fragment av samanhengar i relativt utilgjengeleg terreng, og har såleis avgrensa verdi. Vidare kan kabeltráseen utformast slik at han kryssar Stølsåna nord for dagens mastetrasé. På denne måten bevarer ein også kvernhusruinane i Kvernhuskråna. Riggområdet kan plasserast mellom vegen og Lyseåna, i eit område som truleg er sterkt omrota av vassmassar og som også har vore brukt som riggområde tidlegare. 31

Kulturminnevurdering Nerabø, Lysebotn, Forsand k., Rogaland Fig. 26. Utsnitt av flyfoto, truleg frå 1950-åra. Foto: Widerøe, henta frå Engen 1981:562. Fig. 27. Utsnitt av foto frå 1914, krysset melom Støls- og Lyseåna midt biletet, mot sørvest. Foto: Album A/S Lysefjord, Norsk Teknisk Museum. Henta frå Brandal 2002a: 251. 32

Kulturminnevurdering Nerabø, Lysebotn, Forsand k., Rogaland Fig. 28. Utsnitt av foto frå etter 1960, Lyse Kapell midt i biletet. Foto: Ellingsen, henta frå Brandal 2002b: 84. Fig. 29. Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 1. 33

8. Delområde 2 Fig. 30. Delområde 1. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. 34

Delområde 2 er eit belte som strekkjer seg gjennom innmarka til Nerabø, mellom dei historiske tunområda til Store Nerabø og Øygarden, ned til sjøen. Beltet følgjer dagens vegtrasé som vart laga fyrste åra etter 1900 (Brandal 2002a: 341). Fig. 31. Detaljkart over innmarka til Nerabø (etter Engen 1981). 8.1 Automatisk freda kulturminne Det er ingen registrerte automatisk freda kulturminne i planområdet (i Askeladden). Tett sør for vegen skal ha lege ein gravhaug som vart fjerna tidleg på 1900-talet. Lenger vest, også sør for vegen, ligg fleire steinsamlingar registrerte på synfaringa som S 1 og S 2. Dette kan vere restar av gravrøyser, eller meir truleg, rydningsrøyser, frå førhistorisk tid. Desse er truleg identiske med rydningsrøysene og gardfaret nemnde i Kulturavdelinga sin synfaringsrapport frå 2007 (Meling 2007). Lengst vest grensar planområdet opp til Hønsabermoen med ei rekkje gravhaugar, alle fjerna. Tett sør for planområdet, i vest, vart påvist busetjingsspor med hus ved arkeologisk utgraving i 1992. Her skal også ein stor gravhaug, Spelerhauen/Storhaugen, ha lege, fjerna tidleg på 1900-talet. Lenger aust ligg ein mogleg gravhaug ASK 53935. I Askeladden er det stilt spørsmål om haugen kan bestå av fyllmasse frå moderne anleggsverksemd. Dette kunne forklare kvifor han ikkje er markert på kartet til Per Nerabø (jf. Fig. 31, sjå og under delområde 4). Det er ikkje registrert lause automatisk freda kulturminne frå delområdet, dvs. gjenstandar. På Nerabø er det derimot kjende fleire slike utan nærare funnstad. Desse kan stamme frå planområdet. Ei samling ravperler, ein jernkniv og ein eldslagningstein i kvartsitt, skal ha vorte funne i ein låg, vid gravhaug ved fleire tilfelle (S 2684, S 2727, S 3515). Desse kan gjerne ha vore funne i Spelerhaugen som var den som låg nærast tunet til Dagfinn Nerabø, som gjorde dei siste funna. I tillegg skal ein 35

spydspiss, 3 skraparar, flekker og avslag i flint ha vore funne samla i ein åker på Nerabø (C19552-3, C19555). Desse er eit teikn på at det har vore jordbruksbusetjing på Nerabø i 6000 år, frå kring 2000 f.kr. Fig. 32. Kulturminne i delområde 2. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med to kandidatar til automatisk freda kulturminne. Desse må avklarast før det vert gjort tiltak som kan øydeleggje eller skjemme desse lokalitetane. 36

Fig. 33. Oversyn, rydningsrøyser S 1 og S 2 mellom vegen og steingarden, mot aust. Foto: Ø. Engedal. Fig. 34. Rydningsrøys S 1, mot vest. Foto: Ø. Engedal. 37

Fig. 35. Rydningsrøys S 2, mot søraust. Foto: Ø. Engedal. 8.2 Nyare tids kulturminne Fire ulike steingardar går inn i planområdet, alle i god stand. Per Nerabø markerte ein eldre ferdselsveg som går inn i planområdet, nord for dagens veg. Denne synest ikkje lenger synleg på overflata. 38

Fig. 36. Karihuset (SEFRAK ID: 11290003001) før riving (foto: D. Engen, etter Engen 1981). I nordgrensa på planområdet ligg eit SEFRAK-registrert bygg, Karihuset. Bygget har koden raud som tyder at det er meldeplikt ved riving eller ombygging av anlegget. Bygget er plassert feil i kartmaterialet frå SEFRAK-registeret (Askeladden, Miljøstatus, Arealis). Her er bygget plassert på gnr. 22, bnr. 78. Her står i dag eit nyare bygg eigd av Lyse Produksjon. Karihuset låg lenger aust, tett aust for samfunnshuset gnr. 22, bnr 17. Huset vart fjerna, truleg i midten eller slutten av 1980-åra, og tomta ligg i dag ubygd (pers. med. Oddvar Njå, Svend Barkved 16.04.2012). Sør for planområdet ligg Moen, ein husmannsplass under Øygarden, i perioden 1750-1821. Desse husa er alle rivne. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med nyare tids kulturminne i form av fire steingardar. 39

8.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne Fig. 37. Funnpotensial i delområde 2. Dei kjende spora frå førhistorisk tid ligg alle sør og vest for planområdet, moglegvis knytt opp til tun nær dei historiske tuna på Øygarden. På dette grunnlaget er potensialet vurdert til høgt sør for vegen og middels nord for vegen. Lengst aust er potensialet vurdert til lågt i lys av avstanden til gardstuna i vest. Rundt den fjerna gravhaugen tett sør for vegen er potensialet vurdert til høgt, også på nordsida av vegen. 40

8.4 Avbøtande tiltak Fig. 38. Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 2. I lys av potensialvurderinga over er ei utviding av dagens veg best gjort ved å legge utvidinga på nordsida av vegen. Lengst vest, frå vestenden på steingarden, kan utvidinga leggast over på sørsida for å unngå ståande bygg, og for å komme best mogleg inn i delområde 3 (sjå nedanfor). 41

9. Delområde 3 Fig. 39. Delområde 3. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. 42

9.1 Automatisk freda kulturminne Fig. 40. Kulturminne i delområde 3. Det er eitt automatisk freda kulturminne innanfor planområdet, gravhaugen ASK 4668. Haugen har spor etter inngrep i toppen og er noko skada av vegen i nord. Tilstanden er elles god og vernestatusen må reknast som automatisk freda. Tett nord for planområdet og vegen låg ei rekkje gravhaugar, mellom anna tre spissovale «båtgraver», på den såkalla Hønsabermoen. Aust for planområdet låg den såkalla Spelerhauen. 43

ASKELADDEN ID: 4668 Nerabø gnr. 22, bnr. 1-6, arkeologisk minne, gravminne, uavklart vernestatus. (Utdrag frå kulturminnnedatabasen, 26.03.2012) Beskrivelse: Gravhaug, rund, klart markert, bevokst med grass og løvtrær. Bygd av jord og stein. Omrotet i øvre del av midtpartiet og avskåret i nordkant av vegen til kaia. Også i V-kant har haugen et søkk. D. 12 m, h. 1 m. Stavanger Museum tilvekst (www.unimus.no) (Utdrag) S2684 uviss fra jernalder fra NERABØ (22), FORSAND K., ROGALAND: Perle (avrundet ) av rav, var. plane, ikke parallelle sider. "2684. Perle af rav, 2,3 cm i tvermaal." Perle av rav, avrundet med plane, ikke parallelle sider. På den ene siden er den plane flaten mindre enn på den andre. Stl: 14 mm, stdiam: 24 mm. Vekt: 4,7 g. Perlen er rødbrun, med en lysere flekk. Et lite stykke av perlen er slått av, og overflaten er en del krakelert.mål: Stl: 1,4 cm. Stb: 0 cm. Stt: 0 cm. Sth: 0 cm. Diam: 2,4 cm. Vekt: 4,7 g gram.datering: 1-1050 E.KR. Funnomstendighet:uviss. "2684. Fundet sammen med flere smaa ravperler og en kniv i en stenur paa Nedre Bø, Lyse, Høle pgd., Ryfylke." 26 Kartreferanse/-KOORDINATER: Projeksjon: EU89-UTM; Sone 32 N: 6548445 Ø: 365159 Funnår: 1904. Referanselitteratur: Callmer, J.: 1977 Trade beads and bead trade in Scandinavia ca 800-1000. Acta archeaologica Lundensia. Series in 4:o, bind 11. Katalogisert av: Tor Helliesen. S2727 a-b grav/haug fra jernalder fra NERABØ (22), FORSAND K., ROGALAND: a) Perle (avrundet ) av rav, var. plane, ikke parallelle sider. "2727 a. Perle af rav, 1,3 cm i tvermaal." Perle av rav, avrundet med plane, ikke parallelle sider. Perlen er ikke helt rund i omkretsen, den ene kanten er nesten rett, diam: 12-14 mm, t: 5-6 mm.mål: Stl: 0,6 cm. Stb: 0 cm. Stt: 0 cm. Sth: 0 cm. Diam: 1,4 cm. Datering: 1-1050 E.KR. b) Kniv av jern. Gjenstandsdel: Tange "2727 b. Tangen af en kniv af jern. Brændte Ben" Det finnes ikke håndskrevet finne-frem-kort på denne gjenstanden. Borte siden 1920-tallet?Mål: Stl: 0 cm. Stb: 0 cm. Stt: 0 cm. Sth: 0 cm. Diam: 0 cm. Datering: 1-1050 E.KR. Funnomstendighet:uviss. "2727 a-b. Fund paa Nedrebø, Lyse i Høle pdg., Ryfylke. Fundet i en vid, flad rundhaug, der tidligere har været udgravet." Branngrav, kjønn ukjent. Kartreferanse/-KOORDINATER: Projeksjon: EU89-UTM; Sone 32 N: 6548445 Ø: 365159 Funnår: 1905. Referanselitteratur: Callmer, J.: 1977 Trade beads and bead trade in Scandinavia ca 800-1000. Acta archeaologica Lundensia. Series in 4:o, bind 11. Katalogisert av: Tor Helliesen 44

Stavanger Museum tilvekst (www.unimus.no) (Utdrag) S3515 grav/haug fra folkevandringstid/yngre romertid fra NERABØ (22), FORSAND K., ROGALAND: Ildslagningsstein (ubearbeidet ) av kvartsitt. "3515. Ildsten til kvæssing av naalen, kun bestaaende av en stor rund strandsten, 10,7 cm. i længste akse. Begge flater er brukt."ildslagningsstein av ubearbeidet, oval strandstein, gråbrun kvartsitt, med bruksspor på begge bredsider. Stl: 107 mm, stbr: 84 mm, stt: 38 mm. En sprekk løper på skrå fra ene kanten og krysser brukssporene.mål: Stl: 10,7 cm. Stb: 8,4 cm. Stt: 3,8 cm. Datering: 200-550 E.KR. Funnomstendighet:usakkyndig fremgravd. Den er fundet paa Nedrebø, Lyse, Høgsfjord pgd. for ca. 3-4 aar tilbake i en større haug, hvor man av og til hadde fundet oldsaker som blev kastet væk. Bl. a. erindret giveren at det var fundet endel perler. Gave av Dagfinn Nedrebø. (3515). Kartreferanse/-KOORDINATER: Projeksjon: EU89-UTM; Sone 32 N: 6548445 Ø: 365159 Funnår: 1912. Katalogisert av: A.W. Brøgger. Kulturhistorisk museum, Oslo, tilvekst (www.unimus.no) (Utdrag) 119. En temmelig raat tilhugget og noget uregelmæssig formet spydspids af flint, ufuldstændig i nedre ende. Nu 9,5 cm. lang, indtil 2,8 cm. bred. 19552. 120.a-c. 3 mindre skrabere af flint, hvoraf de 2 er skeformede, af simpelt arbeide; den ene af dem ganske liden. Den tredie er et stykke af en langflekke gjort skraber. 19553. 121. Noget flintaffald, hvoriblandt et par langflekker. 19555. Disse 3 nummere opgaves at være kjøbt i Lysefjorden, (udentvivl paa Nedrebø), Fossan herred, Stavanger amt. Sagerne sagdes at være fundne samlet i en ager. Innsk.: 19555. Det er ikkje registrert lause automatisk freda kulturminne frå delområdet, dvs. gjenstandar. På Nerabø er derimot kjende fleire slike utan nærare funnstad. Desse kan stamme frå planområdet. Ei samling ravperler, ein jernkniv og ein eldslagningstein i kvartsitt, skal ha vorte funne i ein låg, vid gravhaug ved fleire tilfelle (S 2684, S 2727, S 3515). Desse kan gjerne ha vore funne i Spelerhaugen som var den som låg nærast tunet til Dagfinn Nerabø, som gjorde dei siste funna. I tillegg skal ein spydspiss, 3 skraparar, flekker og avslag i flint vore funne samla i ein åker på Nerabø (C19552-3, C19555). Desse er eit teikn på at det har vore jordbruksbusetjing på Nerabø i 6000 år, frå kring 2000 f.kr. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med kulturminnet ASK 4668. Vernestatusen er i dag uavklara. Før denne er avklara kan det ikkje gjerast inngrep som kan øydeleggje eller skjemme lokaliteten. 45

Fig. 41. Gravhaugen ASK 4668 midt i biletet. Foto: Ø. Engedal. 9.2 Nyare tids kulturminne Nyare tids kulturminne er tilstades i form av steingarden langs austgrensa av planområdet. Tuna til både bruk 1 og 2 låg før andre verdskrigen aust i planområdet, men desse husa er fjerna og ingen spor er synlege på overflata. Før ca. 1850, etter øydeperioden, skal tunet på Øygarden ha lege på høgdedraget midt i planområdet. Heller ikkje her er spor synlege i dag. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med nyare tids kulturminne i form av ein steingard. 9.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne Område med synlege gravminne frå førhistorisk tid har alltid eit høgt potensial for funn av automatisk freda kulturminne. Nærleiken til gravhaugen ASK 4668 i nord og den fjerna gravhaugen Spelerhaugen i nordaust, indikerar at her kan finnast fleire graver under overflata, og at her kan finnast spor etter jordbruksbusetjing. Øygarden låg, som namnet viser, øyde etter Svartedauden i seinmellomalderen. Då garden vart teken oppatt kring 1600 låg tunet på eit høgdedrag midt i planområdet. Det er då god sjanse for at tunet på Øygarden låg i same området i tidleg/høgmellomalder, og også i yngre jernalder. Aust for dette går eit søkk i terrenget nord-sør med noko lågare potensial for busetjing. At sletta har namnet Smisletta kan skuldast at her sto smie i nyare tid (før 1850), eller det kan også skuldast t.d. funn av førhistorisk slagg i området. Terrenget stig så austover, og nærleiken til busetjingsspora påviste under parkeringsplassen til campingplassen, samt Spelerhauen, peikar mot eit høgt potensial. 46

Fig. 42. Funnpotensial i delområde 3. 47

Kulturminnevurdering Nerabø, Lysebotn, Forsand k., Rogaland Fig. 43. Utsnitt av flyfoto, truleg frå 1950-åra. Merk inngrepa på Hønsabermoen og ved sjøen. Foto: Widerøe, etter Engen 1981: 562. Fig. 44. Utsnitt av flyfoto, truleg frå sist i 1940-åra eller 1950-åra. Foto: Harstad, Oslo, etter Engen 1981: 556. 48

Fig. 45. Dagens veg bygd rett etter 1900. Hønsabermoen midt i biletet bak steingarden. Ein kan ane ASK 4668 til høgre for vegen. Foto: Wilse, Norsk folkemuseum, etter Brandal 2002a: 341). Fig. 46. Haualandsbakkjen, mot sør. Foto: Ø. Engedal. 49

9.4 Avbøtande tiltak Fig. 47. Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 3. Massedeponiet på land kan utformast som eit smalt belte langs stranda. Austgrensa vert ei rett line i tråd med eksisterande eigedomsgrense. På denne måten får ein eit disponibelt areal på kring 6500kvm i tillegg til fyllingane rundt dagens kai. Ein unngår då i stor grad områda med høgt potensial på høgdene lenger aust, og inngrepet vert i stor grad avgrensa til området prega av tidlegare inngrep (veg, planerinng). Tilkomstvegen, alt. 1, får same breidde som gjennom delområde 2, 12,5m. Denne må først og fremst leggast i trygg avstand frå gravhaugen ASK 4668. Sidan vegen er eit mellombels tiltak vert også visuelle konflikter avgrensa til ein kortare periode. Her vert det føreslege å legge vegen: - i trygg avstand frå gravhaugen med tanke på fysiske øydeleggingar (c. 20m). - så langt frå områda med potensial for førhistoriske tun som mogleg. Ein tredje faktor er at det i mange tilfelle kan finnast fleire graver i nærleiken av synlege gravhaugar. I dette tilfellet vert det vurdert som mindre truleg enn at verdifulle busetjingsspor skjuler seg lenger sør. Vegen vert likevel liggande i eit område med middels og høgt potensiale, og både deponiområdet og vegtraséen vil truleg måtte undersøkast ( 9 undersøking, registrering) av 50

fylkeskommunen. Tilkomstveg, alt. 2, kan leggast langs elva heilt fram til sjøen, og såleis i større grad gjennom område med lågt potensial. For å minimere konflikter med automatisk freda kuturminne kan: 1. deponiet utformast som eit smalt belte langs stranda 2. tilkomstvegen førast gjennom delområde 4, langs elvebreidda ned til sjøen og deponiet (alt 2). 51

10. Delområde 4 Fig. 48. Delområde 4. Detaljkart/flyfoto/arealressurs. 52

Delområde 4 er eit belte som strekkjer seg gjennom innmarka til Nerabø. Beltet går frå Fv. 500 langs vegen bort til Lyse Produksjon sine anlegg sør for elva, vestover langs elva ned til delområde 3. 10.1 Automatisk freda kulturminne Fig. 49. Kulturminne i delområde 4. 53

Det er eitt registrert automatisk freda kulturminne nordaust i planområdet. Dette er ASK 53935, ein haug med status som mogleg gravhaug og med uavklart vernestatus. ASKELADDEN ID: 53935 Nerabø gnr. 22, bnr. 1-6, arkeologisk minne, haug, uavklart vernestatus. (Utdrag frå kulturminnnedatabasen, 26.03.2012) Beskrivelse: Haug, avlang (oval?) klart markert, bevokst med grass og løvtrær.bygd av jord og stein. Fra V-kant er det tatt ut masse slik at nesten halvparten av haugen er fjernet, og det var i N og S-del bare stein igjen en 1-2 m bred brem. Lengde NV-SØ 11 m. Bredde 5 m NØ-SV. Består fyllmasse fra anleggsvirksomhet? I Askeladden er det stilt spørsmål om haugen kan bestå av fyllmasse frå moderne anleggsverksemd. Dette kunne forklare kvifor han ikkje er markert på kartet til Per Nerabø (jf. Fig. 31). Vegen bort til elva vart laga etter 1960, gjennom steingarden som framleis står. Moglegvis er også stein frå garden deponert i haugen ASK 53935. Fig. 50. Gravhaugen ASK 53935, mot søraust. Foto: Ø. Engedal. Det er ikkje registrert lause automatisk freda kulturminne frå området, dvs. gjenstandar. På Nerabø er derimot kjende fleire slike utan nærare funnstad. Desse kan stamme frå planområdet. Ei samling ravperler, ein jernkniv og ein eldslagningstein i kvartsitt, skal ha vorte funne i ein låg, vid gravhaug ved fleire tilfelle (S 2684, S 2727, S 3515). Desse kan gjerne ha vore funne i Spelerhauen som var den som låg nærast tunet til Dagfinn Nerabø, som gjorde dei siste funna. I tillegg skal ein spydspiss, 3 skraparar, flekker og avslag i flint vore funne samla i ein åker på Nerabø (C19552-3, C19555). Desse er eit teikn på at det har vore jordbruksbusetjing på Nerabø i 6000 år, frå kring 2000 f.kr. Konflikt: Tiltak innanfor planområdet kan vere i direkte konflikt med kulturminnet ASK 53935. Vernestatusen er i dag uavklara, og før denne er avklara kan det ikkje gjerast inngrep som kan øydeleggje eller skjemme lokaliteten. 54

10.2 Nyare tids kulturminne Nyare tids kulturminneverdiar i delområde 4 dreiar i all hovudsak kring steingarden i nord og steingarden i sørvest. Steingarden i nord er allereie gjennombroten i tilknyting til arbeidet med eksisterande veg. Konflikt: Tiltak i delområde4 kan vere i direkte konflikt med nyare tids kulturminne i form av to steingardar. 10.3 Potensialvurdering automatisk freda kulturminne Fig. 51. Funnpotensial delområde 4. Potensialet er vurdert til høgt i nordaust, basert på den usikre haugen ASK 53935, men også den fjerna gravhaugen kartfesta av P. Nerabø til like aust for planområdet. Vidare er potensialet vurdert 55

til lågt grunna i nærleik til elva og lang avstand frå kjende tunområde. Eit belte med middels potensiale er markert mot kjende tunområde og gravhaugane. 10.4 Avbøtande tiltak Kreftene i Lyseåna før reguleringa har truleg gjort til at det har vore lite aktivitet nær elvebreidda i førhistorisk tid. Vidare er det stor sjanse for at dei same kreftene har øydelagt spor etter dei aktivitetane som eventuelt har funne stad. Fig. 52. Forslag til plassering og avgrensing av inngrep i delområde 4. 56

I lys av potensialvurderinga er ei utviding av dagens veg best gjort ved å legge utvidinga på austsida av dagens veg. Ny veg vestover frå denne er best gjort ved å legge traseen så nær elva som mogleg utan å måtte lage større fyllingar eller skjæringar, dvs i beltet med lågt potensial. 11. Delområde 5-8 Delområda 5-8 vil verte vurderte og inkluderte i ein seinare versjon av rapporten. 12. Konklusjon Det er gjort ei vurdering av konfliktar med kjende kulturminne i området, samt ei vurdering av potensialet for funn av hittil ukjende automatisk freda kulturminne. Når det gjeld tiltaka i Lysebotn innanfor delområde 1-4 vert følgjande løysing anbefalt: Tunnelinnslag, riggområde og mellombelsmassedeponi vert plassert sørvest i delområde 1 for å unngå hellarar som er potensielle automatisk freda kulturminne. Kabelgrøfta bort til transformatorstasjon vert i vest lagt sør for hellarane som er potensielle automatisk freda kulturminne, og kryssar elva parallelt men på nordsida av dagens linjetrasé, og unngår slik eit nyare tids kulturmiljø med kvernhusruinar i Kvernhuskråna. Riggområdet vert plassert mellom vegen og Lyseåna i eit område utan kulturminne og med lågt potensiale for funn av automatisk freda kulturminne. Veg for uttransportering av massar vert utforma slik at inngrepa vert avgrensa innanfor 12,5m breidde. Traséen følgjer fv. 500, med utviding, ned til krysset. Han går så søraustover med utviding på austsida av dagens veg bort til Lyseåna. Her svingar vegen vestover og vert lagt så nær elva som mogleg utan større fyllingar og skjæringar, ned til massedeponiet ved sjøen (gjennom delområde 4 heller enn 2, vegalternativ 2 heller enn 1). Massedeponiet ved sjøen vert utforma som eit smalt belte langs stranda for å unngå områda med høgare funnpotensial innanfor. Rapporten viser at potensial for funn av automatisk freda kulturminne fyrst og fremst er knytt til Områda kring dei historiske tuna til brukarane på Øygarden Hellarar under fast fjell eller dei mange store lausblokkene i området. Utforminga av tiltaka slik det er skissert over unngår i stor grad begge desse faktorane. 57