Les og forstå 3 Lærarbok med fasit

Les og forstå 3 Lærarbok med fasit Nynorsk GAN Aschehoug Les og forsta _3_NN.indd 1 8/20/09 11:18:47 AM

Innhald Innleiing 4 Tekstutval 4 Oppslag og sjanger 5 Oppgåver 5 Dei seks oppgåvetypane 5 Korleis arbeide med Les og forstå 7 Forslag til arbeidsmetodar 7 Differensiering 8 Lesestrategiar 8 Om fasiten 10 Litteraturliste 11 Fasit 12 2009 GAN Aschehoug, Oslo ISBN 978-82-492-1308-5 Nynorsk 1. utgåve / 1. opplag 2009 Forlagsredaktør: Kristin Hide Forfattaren Knut Åge Teigen har fått støtte til utgivinga frå Det faglitterære fond. Illustrasjon: Thor W. Kristensen Grafisk design: Allworthy Design Trykk og ferdiggjering: webergs printshop Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og straffast med bøter eller fengsel. Les og forsta _3_NN.indd 2 8/20/09 11:18:48 AM

«Gjennom lesing får elevane del i tekstkulturen og kan utvikle evna til å tolke og forstå ulike tekstar. Dermed får dei erfaringar som gir høve til læring og oppleving og til å forstå seg sjølv og samfunnet.» (frå Kunnskapslyftet Å kunne lese i norsk) Les og forsta _3_NN.indd 3 8/20/09 11:18:48 AM

Innleiing Å kunne lese er framheva som ein grunnleggjande ferdigheit i Kunnskapslyftet. I tillegg til ei satsing på byrjaropplæringa i lesing føreset læreplanen i norsk også ei aktiv leseopplæring på 5. 7. trinn, på 8. 10. trinn og i vidaregåande opplæring. Slik leseopplæring etter at lesekoden er knekt, blir ofte kalla den «andre» eller «vidarekomne» leseopplæringa. Det er med god grunn det blir lagt vekt på dette. Gode leseferdigheiter er svært viktig for at elevane skal kunne ta del i kunnskapssamfunnet, og for at dei skal lykkast både i vidareutdanning og i arbeidslivet. Les og forstå-serien er først og fremst utvikla for å styrkje leseforståinga hos elevar på 8. 10. trinn. Bøkene vil også vere veleigna for elevar i vidaregåande opplæring som treng å arbeide spesifikt med leseforståing og sjangermedvit. Formålet med bøkene er å trene elevane til å bli funksjonelle og aktive lesarar. Leseforståing inneber i desse bøkene alt frå å finne informasjon og sjå samanhengar i teksten, til å tolke, lese mellom linjene og gjere sjølvstendige vurderingar. For å kunne teste kor mykje eleven har skjøna av teksten, må spørsmåla vere konstruerte slik at eleven må søkje etter svara i teksten og grunngi dei ut frå den, somme stader også kombinert med eigne erfaringar. Les og forstå-serien kan nyttast som ein ressurs for å øve på leseforståing spesielt og sjangermedvit generelt ein ressurs for å differensiere undervisninga eit supplement til læreverka som elevane bruker elles eit læremiddel i tilvalsfaget fordjuping i norsk eit læremiddel i sidemålsundervisninga eit læremiddel i vidaregåande opplæring retta mot elevar som treng tilrettelagde tekstar og oppgåver Tekstutval Tekstane i Les og forstå 3 spenner vidt når det gjeld både sjangrar og tema. Elevane møter for eksempel sjangrane diskusjonsinnlegg, blogginnlegg, artikkel, reportasje, dataspelomtale, novelle og intervju. Boka har fleire eksempel på samansette tekstar. Vi har lagt vekt på at tekstane skal høve for aldersgruppa, og at dei skal motivere ungdommane til å lese. Eit fleirtal av tekstane er autentiske saktekstar. Sidan det er overvekt av saktekstar, får elevane mykje øving i å lese og arbeide med sjangrar som dei ofte støyter på i kvardagen. Tekstane er også relativt korte. Forhåpentleg vil dei korte tekstane og tema skape interesse for lesing og læring hos elevane. 4 Les og forsta _3_NN.indd 4 8/20/09 11:18:48 AM

I og med at tema er henta frå ulike fag, har vi også lagt til rette for ein tverrfagleg bruk av Les og forstå. Les og forståserien kan gjerne brukast i andre fag enn norsk for å øve på lesing som grunnleggjande ferdigheit. Ut frå tema i Les og forstå 3 vil einskildoppslag i boka vere eigna å bruke i samfunnsfag eller naturfag. Oppslag og sjanger Les og forstå 3 inneheld 24 tekstar (64 sider). Kvart oppslag handlar om ein sjanger i form av ein modelltekst og tilhøyrande oppgåver. Modellteksten står som regel på venstre side av oppslaget, mens oppgåvene er på høgre side. Nokre av oppslaga går over tre sider, eitt oppslag går over fire sider. Denne inndelinga med modelltekst og ei oppgåveside gir ei oversiktleg arbeidsmengd. Nedst på kvar side er det opplyst kva sjanger teksten tilhøyrer. Dette er viktig informasjon, ettersom kvar sjanger/teksttype har sine særmerke. Alle tekstane er illustrerte. Lesaren må søkje informasjon i både ord og bilete for å finne svar på spørsmåla. Oppgåver Oppgåvene i Les og forstå 3 er ordna i seks faste kategoriar: Før du les, Kva står det i teksten?,, Spørsmål til diskusjon, Aktivitetsoppgåver og Refleksjon. Spørsmåla i tilknyting til teksten er laga slik at elevane får vist ulike aspekt ved leseforstinga. Målet med oppgåvene er at elevane skal kunne finne informasjon i teksten forstå og tolke formålet og hovudtrekka i teksten og «lese mellom linjene» kunne dra rimelege slutningar på bakgrunn av informasjon i teksten, kombinert med eigne forkunnskapar og erfaringar kunne vurdere og reflektere over form og innhald i teksten kunne bruke eksempel frå teksten og eigne erfaringar/kunnskapar som støtte for standpunkt i diskusjonar forstå at ulike tekstar skal lesast på forskjellige måtar (sjangermedvit), og sjå at sjangerkunnskap og innhaldsforståing utfyller kvarandre som del av ei heilskapleg leseforståing fordjupe seg i ulike sjangrar og tema gjennom munnlege og skriftlige aktivitetar Dei seks oppgåvetypane I Les og forstå 3 er det seks faste oppgåvetypar, mot fire oppgåvetypar i dei to føregåande bøkene. Dei nye oppgåvetypane i denne boka er Før du les og Refleksjon. Siktemålet med å innføre desse oppgåvetypane er å gjere elevane meir medvitne om leseformålet. Før du les dreier seg mykje om å aktivisere forkunnskapar og førebu lesinga av teksten. Under Refleksjon-punktet får elevane sjansen til å uttale seg om kva dei har lært ved å lese teksten, løyse oppgåver, diskutere i plenum og gjere aktivitetsoppgåver. Slik sett dannar dei nye 5 Les og forsta _3_NN.indd 5 8/20/09 11:18:48 AM

oppgåvetypane også ei naturleg ramme for arbeidet med einskildoppslaga. Før du les Dette er førlesingsaktivitetar der elevane skal førebu seg på teksten, ofte ved å hente fram forkunnskapane dei har om temaet i teksten eller sjangeren. Det skjer blant anna gjennom aktivitetar som å lage tankekart, ved å gjere greie for dei ulike elementa Kva står det i teksten Dette er oppgåvetypen med lågast vanske-grad. Spørsmåla er konkrete og stiller krav om direkte leseforståing, i og med at eleven finn svaret direkte i tekstane. Eleven får øving i å søkje i ein tekst og finne opplysningane som det blir spurt etter. Som tekst reknar vi også tabellar, grafar, illustrasjonar, bilete og bilettekstar. Desse spørsmåla er på eit høgare nivå og krev ei fortolkande leseforståing. Svara finst ikkje direkte i teksten. Elevane må kople fakta med eigne forkunnskapar for å kunne tolke teksten. Dei må ofte sjå etter leietrådar på ulike stader i teksten og på den måten leite etter samanhengar. Dei må lese mellom linjene og forstå og tolke bodskapen. Spørsmåla krev ei viss evne til å trekkje slutningar og bruke informasjonen teksten gir, på ein sjølvstendig måte. Ein gjengangar i denne oppgåvetypen er å forklare utvalde ord frå teksten. Dette er med på å gjere elevane medvitne om at det å slå opp og finne forklaringar på nye og framande ord og omgrep er viktig for å forstå ein tekst, i tillegg til at det er med på å utvikle ordforrådet til elevane. Spørsmål til diskusjon Dette er spørsmål som inspirerer til diskusjonar, i par eller gruppe, der elevane må tenkje vidare sjølv, komme med eigne meiningar og gjere vurderingar. Oppgåvetypen er dermed med på å øve opp kritisk lesing. Spørsmåla er knytte til tema og sjanger, problemstillingar som blir tekne opp i teksten, eller eigen situasjon. Elevane kan velje eitt eller alle spørsmåla, alt etter tid og interesse. For ein del av oppslaga kan det vere lurt å gi elevane litt tid til å førebu seg før diskusjonen. Aktivitetsoppgåver I aktivitetsoppgåvene får elevane høve til å fordjupe seg i den sjangeren eller det temaet dei nettopp har arbeidd med. Dei får sjansen til å vere kreative og lage både munnlege og skriftlege produkt. Siktemålet er at elevane skal få betre forståing både av dei ulike sjangrane og av dei problemstillingane som tekstane ber i seg. Det er meininga at elevane, i samråd med læraren, vel éi av aktivitetsoppgåvene. Refleksjon Formålet med denne oppgåvetypen er å leie elevane til å tenkje på det dei visste eller trudde før dei las teksten, og gjere 6 Les og forsta _3_NN.indd 6 8/20/09 11:18:49 AM

dei medvitne om kva for nye erfaringar og kunnskapar dei har tileigna seg gjennom å arbeide med oppslaget. Slik sett fungerer desse oppgåvene som ei form for eigenvurdering. Korleis arbeide med Les og forstå Les og forstå kan brukast i heile elevgruppa, i mindre grupper eller i individuelt arbeid. Bøkene kan brukast når elevane skal arbeide spesifikt med leseforståing, når dei skal fordjupe seg i bestemte sjangrar, eller når dei skal setje seg grundigare inn i eit bestemt tema. Det føreset at læraren har danna seg ei oversikt over kva for tema som er dekte i Les og forstå-serien. Ein kan arbeide med Les og forstå intensivt over ein gitt periode, som eit regelmessig innslag i norskundervisninga eller som eit supplement i visse tema. Les og forstå kan òg nyttast som ein ressurs i sidemålsopplæringa. Forslag til arbeidsmetodar Ein måte å førebu seg til arbeidet med det einskilde oppslaget på er å gå gjennom førleseaktiviteten i fellesskap. Kva slags tekst er dette? Kva veit elevane om dette emnet frå før? Ein diskusjon i samla elevgruppe vil vere til støtte for alle. Gjennomgang av oppgåvetypar i fellesskap for å bli kjende med kva som er forventa i dei ulike oppgåvetypane. Inndelinga i faste oppgåvetypar og bruk av overskrift til kvar oppgåvetype og oppgåvesymbol gir elevane ein peikepinn om kva slags strategi dei må bruke for å finne svar på spørsmåla. Dei første gongene elevane arbeider med Les og forstå, kan det vere lurt at læraren modellerer strategibruk for elevane, blant anna ved å peike på dei relevante leietrådane eller delane i teksten som saman gir svar på, eller ved å vise korleis fakta frå teksten kan koplast med forkunnskapar for å gi eit rimeleg svar på oppgåvespørsmåla. Gjennomgang og oppsummering av teksten i fellesskap før elevane går i gang med å løyse oppgåver. Somme gonger, kanskje spesielt med dei skjønnlitterære tekstane, kan også høgtlesing av teksten vere ein nyttig variasjon i tillegg til at elevane les teksten sjølv. Elevane arbeider kvar for seg med lesing og oppgåvene Kva står det i teksten? og. Læraren har her høve til å tilpasse undervisninga ved å ta stilling til om nokre av elevane berre skal jobbe med dei enklaste spørsmåla, og om dei skal svare skriftleg eller munnleg oppgåvene til. Gjennomgang i fellesskap av alle eller eit utval av oppgåvene frå Kva står det i teksten? og. Dette for å sikre både at elevane blir medvitne om kva som er rimelege svar på dei spørsmåla der det er eitt mogleg svar, og for at elevane skal få vise ulike sannsynlege svar på dei spørsmåla 7 Les og forsta _3_NN.indd 7 8/20/09 11:18:49 AM

der det er rom for tolking. I tillegg vil det vere nyttig å gå nøye gjennom ordforklaringane som er eit fast spørsmål under. Vidare arbeid med tema og problemstillingar frå teksten i Spørsmål til diskusjon. Det vil ofte vere naturleg at læraren kjem med oppfølgingsspørsmål til elevdiskusjonen for å gjere elevane medvitne om visse sider ved temaet eller for å få elevane til å grunngi synspunkta sine betre. Fordjuping i sjanger og tema ved at elevane vel éi av aktivitetsoppgåvene. Her vil den undervisningstida elevane har til rådvelde, vere avgjerande for om det er tid til både Spørsmål til diskusjon og Aktivitetsoppgåver. Her må læraren prioritere kva som er mest føremålstenleg. Differensiering Les og forstå-serien eignar seg godt til differensiering. Ettersom oppgåvetypane er nivådelte og knytte til ulike aspekt ved leseforståinga, kan elevane avansere frå lette til vanskelegare oppgåvetypar eller frå Les og forstå 1 til Les og forstå 2 og Les og forstå 3. Les og forstå 1 er meint for dei elevane som treng spesiell oppfølging med lesetrening. Tekstane er gjennomgåande kortare og noko enklare enn i Les og forstå 2. Skriftstorleiken i boka er større. Det er òg lagt vekt på at illustrasjonane skal støtte opp om informasjonen teksten gir. Les og forstå 2 er meint for dei normalt sterke lesarane. Dei fleste tekstane er på éi A4-side, men ein del tekstar strekkjer seg over to sider. Generelt er tekstane og oppgåvene litt meir krevjande enn i Les og forstå 1. Blant anna er det lagt større vekt på at elevane må forklare meir avanserte ord og omgrep på sjølvstendig grunnlag. Les og forstå 3 er òg meint for dei normalt sterke lesarane. Det er fleire lengre tekstar i Les og forstå 3 enn i Les og forstå 2, både skjønnlitterære og sakprosatekstar. Dette er eitt element som gjer Les og forstå 3 meir krevjande enn Les og forstå 2. I tillegg er dei nye oppgåvetypane Før du les og Refleksjon med på å innføre meir prosessorientert lesing, noko som gjer at elevane i større grad reflekterer systematisk rundt sin eigen lese- og læringsprosess. Lesestrategiar Gjennom arbeidet med oppslaga i Les og forstå 3 får elevane prøvd seg på ulike typar lesestrategiar: Elevane får øvd seg i å bruke forkunnskapane sine og kople dei til teksten dei les både gjennom førleseaktivitetane og gjennom spørsmåla som krev fortolking. Elevane får sjansen til å komme med føreseiingar om kva dei trur teksten handlar om, og kva som kjem til å skje (i skjønnlitterære tekstar). 8 Les og forsta _3_NN.indd 8 8/20/09 11:18:49 AM

Elevane får øvd seg i å oppdage formålet med og bodskapen i teksten dei les, det vil seie målretta lesing. Elevane får trening i å hente ut fakta direkte frå teksten, både i form av rein tekst, bilete og bilettekstar og som grafar eller tabellar. Elevane får øvd seg i å «lese mellom linjene» og tolke form og innhald i teksten. Somme gonger må elevane tolke riktig for å finne riktig fakta, andre gonger er det omvendt. Dette er integrerte delar av leseforståinga. Elevane får øvd seg i å forstå korleis teksten er bygd opp og heng saman logisk, og korleis einskilddelar heng saman med heilskapen. Elevane får øvd seg i å reflektere over kva dei har fått ut av å lese og arbeide med teksten. Her følgjer nokre forslag til kva elevane kan gjere før, under og etter lesinga: Før elevane går i gang med teksten, kan dei diskutere spørsmål som dette: Kva fortel overskrifta oss? Kva for sjanger tilhøyrer teksten? Kva veit de allereie om emnet eller sjangeren? Kva trur de teksten handlar om? Dette er spørsmål som aktiviserer forkunnskapen til elevane, og som føregrip og førebur den vidare lesinga. Undervegs og etter at elevane har lese teksten, kan det vere nyttig å spørje kva for nye ord, omgrep og vendingar elevane møter i teksten. Dette kan vere med på å auke ord- og omgrepsforståinga, og elevane får høve til å finne ut både kva ord tyder, og korleis dei fungerer. Særleg svake lesarar kan lett hengje seg opp i ord dei ikkje forstår. Å gjere det til ei fast øving å diskutere og slå opp nye og vanskelege ord vil vere til stor hjelp for mange elevar. Derfor er det lurt å ha ordbøker tilgjengeleg i undervisningsrommet. På Internett er Bokmålsordboka og Nynorskordboka fritt tilgjengelege på Språkrådets sider: www.sprakradet.no. Elevane kan gjerast medvitne om å overvake eiga lesing. Forstår eg det eg les no? Gir teksten meining? På kva måte heng det einskilde avsnittet saman med overskrifta eller temaet i teksten? Kva er viktig informasjon, og kva er mindre viktig informasjon? Undervegs kan elevane notere stikkord eller nøkkelord, eventuelt omformulere viktige delar av teksten med eigne ord. Etter lesinga kan elevane lage sine eigne spørsmål til teksten om det dei oppfattar som relevant og viktig ved han. Når elevane har lese teksten, kan dei også oppsummere det dei har lese. Dei kan prøve å trekkje ut det viktigaste i innhaldet eller skissere kva bodskapen i teksten er. I oppsummeringa kan det òg vere rom for å vurdere ulike sider både ved form og ved innhald. Forslaga over er ei forenkling av ein del vanlege lesestrategiar. Vi tilrår at læraren 9 Les og forsta _3_NN.indd 9 8/20/09 11:18:50 AM

set seg nærmare inn i dei ulike lesestrategiane. Dei fleste nyare læreverk i norsk til Kunnskapsløftet har med ein eigen bolk om lesestrategiar. I tillegg er det skrive fleire rettleiingshefte og eigne bøker om emnet. Litteraturlista nedanfor gir fleire tips om vidare fordjuping. Om fasiten Fasiten inneheld tre punkt for kvart oppslag: Svar på oppgåvetypane Kva står det i teksten? og For kvart oppslag har vi gjort framlegg om eit spesifikt læringsfokus, det vil seie det som er formålet med å jobbe med teksten og oppgåvene. Diskuter gjerne læringsfokuset med elevane før de går i gang med sjølve arbeidet. Når elevane veit kvifor dei skal lese ein tekst, blir ofte motivasjonen betre. «kjernen» i svaret, men fasitsvara er ikkje nødvendigvis formulerte slik eleven bør svare. Fasiten kan vere ei hjelp til læraren for å kontrollere leseforståinga til eleven, utan at ein som lærar må sjå seg blind på fasitsvara. Dette gjeld spesielt forståingsspørsmåla. Dei fleste ordforklaringane i denne fasiten er henta frå Nynorskordordboka. Vi har ikkje laga fasit til dei siste oppgåvetypane, men har skrive opp nokre råd og tips for ein del av diskusjonsspørsmåla og aktivitetsoppgåvene. I tillegg har vi på mange av oppslaga foreslått supplerande bakgrunnslitteratur til emnet og andre tips til læraren. Svar på og Vi har foreslått svar for kvart av spørsmåla i oppgåvetypane Kva står det i teksten? og. For den første oppgåvetypen,, finst det eitt sannsynleg svar på spørsmåla, sidan svaret finst direkte i teksten. For den andre oppgåvetypen,, foreslår vi eit mogleg svar, men her kan det gjerne vere fleire moglege løysingar. Vi prøver å vise 10 Les og forsta _3_NN.indd 10 8/20/09 11:18:50 AM

Litteraturliste Hefte og tidsskrift Lesesenteret (2005): Perlejakten på sporet av gode leseprosjekter i skolen Lesesenteret (2006): Bok i bruk på femte til sjuende trinn Lesesenteret (2007): Bok i bruk på åttande til tiande trinn Lesesenteret (2007): Bok i bruk for videregående skole Lesesenteret (2007): Fagbok i bruk Norsklæraren nr. 3 2007 Tema: Lesing Norsklæraren nr. 2 2009 Tema: Sakprosa Frost, Jørgen (red.) (2009): Språk- og leseveiledning i teori og praksis. Cappelen Akademisk Forlag, Oslo. Løvland, Anne (2007): På mange måtar, Landslaget for norskundervisning, Fagbokforlaget, Bergen. Maagerø, Eva og Elise Seip Tønnessen (2006): Å lese i alle fag, Universitets forlaget Roe, Astrid (2008): Lesedidaktikk etter den første leseopplæringen, Universitetsforlaget, Oslo. Skaftun, A. (2006): Å kunne lese, Fagbokforlaget, Bergen. Bøker Allard, Rudqvist, Sundblad (2006): Den nye LUS-boken En bok om leseutvikling, Cappelen Akademisk Forlag, Oslo. Arnbak, Elisabeth (2003): Faglig læsning fra læseproces til læreproces, Gyldendal, København. Bjorvand, A.M. og E.S. Tønnesen (red.) (2002): Den andre leseopplæringa. Universitetsforlaget, Oslo. Bråten, Ivar (red.) (2007): Leseforståelse. Lesing i kunnskapssamfunnet teori og praksis. Cappelen Akademiske, Oslo. Elbro, C. (2004): Forsøg med læsning aktiviteter til læsning og læseundervisning, Gyldendal, København. Elbro, Carsten (2001): Læsning og læseundervisning, Gyldendal, København. 11 Les og forsta _3_NN.indd 11 8/20/09 11:18:50 AM

Fasit Reportasje I Forretningsguten s. 4 5 Å lære om det å være gründer 1 Han fekk ideen då han såg på at farmora laga syltetøy på kjøkkenet sitt. 2 Fraser Doherty har grunnskole og eitt års studiar i rekneskap. 3 Han selde først syltetøy til alle naboane, så utvida han til matmarknaden, delikatessebutikkar og kyrkjebasarar. 1 Gründer tyder ein som startar eit føretak, særlig eit aksjeselskap; ein jobbar; ein grunnleggjar. Mentor tyder rådgivar, rettleiar. Omsetning tyder samla sum av det eit føretak sel for i eit visst tidsrom. 2 Mogleg svar: Fraser jobbar målretta, er nytenkjande og ivrig, byrjar varsamt og utvidar etter kvart, byg gjer merkevara på riktig måte osv. 3 Mogleg svar: Somme blir fødde med større trong til å starte eiga verksemd enn andre. Entreprenørtrong i blodet tyder at somme mest sannsynleg har denne trongen i seg. 4 Eit gen er eit arveanlegg. Spørsmålet legg òg opp til ein diskusjon om i kva grad nokon er meir disponerte for å bli gründerar enn andre. Dette oppslaget kan gjerne brukast i tilknyting til temaet yrkes- og karriereval, som ein del av faget utdanningsval eller som ein introduksjonsaktivitet dersom klassen sjølv skal etablere ei elevbedrift. Fleire tips om gründerverksemd og entreprenørskap i skolen kan ein få hos Ungt Entreprenørskap, www.ue.no. Eit norsk eksempel på ei ungdomsbedrift med suksess er Almohada fra Nittedal. Dei lagar hovudputer med innebygde høgtalarar. Les meir: www.aftenposten.no/nyheter/iriks/ article3107932.ece Intervju I Torgny Amdam s. 6 7 Å lære om ungdomskulturen skating 1 Torgny Amdam flytta til LA fordi han ville prøve å bli proff. 2 Nosebones er signaturtrikset hans. 3 Amdam er musikar, og han er i gang med eit soloprosjekt som heiter Demagogues. 1 Radikalt er noko som tek sikte på gjennomgripande endringar, noko ytterleggåande, det motsette av konservativ. Ein straight edger er ein som er avhaldande frå alkohol, tobakk og kjøtt for å ha ein mest mogleg «rein» 12 Les og forsta _3_NN.indd 12 8/20/09 11:18:50 AM

kropp og for på den måten vere mest mogleg skjerpa. Provinsielt tyder småbyaktig, trongsynt, sjølvgod. Substitutt tyder det som blir sett i staden for noko anna, erstatning. Signaturtriks er det trikset ein skatar meistrar ekstra godt, og som skataren viser fram som sitt personlege spesialtriks, som ein signatur. 2 Mogleg svar: Krishna-filosofi vil seie tankar eller tenkjesett som minner om filosofien i Hare Krishna-rørsla, det vil seie ein ortodoks hinduistisk livsførsel der ein blant anna er vegetarianar, ikkje drikk alkohol, kaffi eller te, ikkje bruker narkotika m.m. In the know tyder ein som veit kva det dreier seg om. 3 Amdam heldt seg unna alkohol, tobakk og kjøtt fordi han ville leve livet som straight edger. Han ville ha ein mest mogleg rein livsstil utan påverknad av russtoff eller animalsk føde. 4 Mogleg svar: Skatarane skilde seg ut frå andre ungdommar og viste blant anna med klesdrakta si at dei hadde sin eigen stil. Ein del ungdommar likte tydelegvis ikkje at skatarane var annleis enn dei sjølv, og erta dei fordi dei gjekk med amerikansk hiphopog skateklede. Dei vaksne som sa at skatarane burde «dra på seg buksa», syntest nok at det å ha buksa så langt nede verka slapt, og at det såg stygt ut. 5 Mogleg svar: Skatemiljøet blir framstilt som ein ungdomskultur der det å skate var det viktige, ikkje om ein var frå Oslo aust eller Oslo vest. Elles verkar det som om skatarane hadde eit godt kameratskap seg imellom, og at dei sjølv følte dei var del av ein kultur som var på utsida av samfunnet. Frå 1978 til 1989 var rullebrett forbode i Noreg. Dagbladet Magasinet har skrive ein artikkel om dette: www.dagbladet. no/magasinet/2008/01/24/524857.html Dokumentarfilmen Brettkontroll av Emil Trier tek for seg rullebrettforbodet og følgjer dei to første generasjonane med skatarar i Noreg. Haldningskampanje Tegn og symboler som har mistet sin kraft s. 8 9 Å lære om tydinga og bruken av symbol 1 Nei til atomvåpen-symbolet blei utarbeidd av engelsklæraren Gerald Holtom i 1957. 2 Raudekrossen. 3 Vi knyter Mars-symbolet til sjølvtryggleik, aggressivitet og ego. 1 Overlegg tyder å gjere noko med vilje. Ein emisjon (aksjeemisjon) er ei utviding av kapitalen til eit selskap ved å ferde ut nye aksjar (ofte for å finansiere vidare vekst eller nye investeringar). 13 Les og forsta _3_NN.indd 13 8/20/09 11:18:50 AM

Svastika tyder hakekross. Å karikere tyder å framstille eller etterlikne på ein latterleg måte. Feministrørsla er ei gruppe personar som arbeider for likestilling og frigjering av kvinner. Sanitetstenesta er den delen av Forsvaret som tek seg av sjuke og såra. 2 Tittelen «Tegn og symboler som har mistet sin kraft eller opprinnelige mening» viser til at visse teikn og symbol ikkje har nokon verdi lenger, at dei har mista den verknaden og tydinga dei ein gong hadde. 3 Svastikasymbolet blei brukt av Nazi- Tyskland før og under den andre verdskrigen og blir derfor knytt til ugjerningar, diktatur, okkupasjon og krig. 4 Kampanjen er kanskje utforma som ei bokside fordi bodskapen og informasjonen på den måten verkar meir truverdig. Boksida liknar i utforming på ei side frå ei fagbok eller ei lærebok. 5 Raudekrossen prøver med denne haldningskampanjen å gjere folk medvitne om at Raudekrossen og sanitetstenesta gjer eit viktig arbeid, og at symbolet deira må respekterast for at dei framleis skal kunne hjelpe krigsoffer og andre menneske i nød. Les meir om teikn og symbol: Berkaak, Odd Are og Frønes, Ivar (2005): Tegn, tekst og samfunn, abstrakt forlag, Oslo. Til Spørsmål til diskusjon 4: Med dette diskusjonsspørsmålet ønskjer vi at elevane skal reflektere over kva som vil vere konsekvensane dersom personell frå Raudekrossen og Forsvarets sanitetsteneste ikkje er verna i ein krigssituasjon. Diskusjonsspørsmålet kan òg vere ein inngang til å komme inn på reglar for krigføring (Genève-konvensjonen) og behovet for å gi vern og hjelp til menneske som blir offer i væpna konfliktar. Til Aktivitetsoppgåve 1: Denne oppgåva vil ha mykje til felles med det som kjenneteiknar ein god reklameplakat. Forskjellen som det bør leggjast vekt på, er at ein haldningskampanje ikkje sel eit «produkt» i vanleg forstand, men at mottakaren skal påverkast til å ha ei viss haldning eller innstilling. På same måte som i kommersiell reklame vil det vere viktig å rette seg mot kjenslene hos mottakaren. Forteljing I Kjærleik og Galskap s. 10 11 Å lære korleis personifisering kan brukast i ei forteljing 1 Ei dygd er ein positiv eigenskap, og ei last er ein umoralsk vane. 2 Kjærleik venta så lenge fordi han var full av tvil og klarte ikkje å bestemme seg. 14 Les og forsta _3_NN.indd 14 8/20/09 11:18:51 AM

3 «Kjærleik gjer blind» er det ordtaket som er utgangspunktet for denne forteljinga. 1 Mogleg svar: Misunning fortel kor Kjærleik har gøymd seg fordi Misunning ikkje likar at Kjærleik har funne ein betre gøymestad enn han sjølv. 2 Mogleg svar: Fornuft gøymer seg i ein søppelhaug fordi han trur at ingen vil orke å leite etter han under avfallet. 3 Galskap tenkjer ikke på konsekvensane og stikk vilt med høygaffelen for å treffe Kjærleik. Latskap orkar ikkje gøyme seg. Løgn lyg om kvar han vil gøyme seg m.m. 4 Mogleg svar: Dersom ein elskar nokon høgt, ser ein kanskje ikkje svakheitene hos den ein elskar. Ei nyttig bok med mange tips om undervisningsopplegg og konkrete skriveøvingar for elevar, er: Dahle, Gro og Wold, Kjersti (2005): Velkommen til språket. Cappelen Akademisk Forlag, Oslo. Artikkel I Bjørnen søv s. 12 14 Å lære om vintersøvnen til bjørnen og andre dyr 1 Dei to tydingane av «dvale» er vintersøvn og hibernering. 2 Dyra sparer mest energi ved hibernering, og det lønner seg for dei små dyra å hibernere for å unngå for stort varmetap. 3 Kroppstemperaturen til ein bjørn er til vanleg 37 38 grader. 1 Små dyr har større fordel av å hibernere, sidan dei har veldig stor overflate i forhold til kroppsvekta. Ei stor overflate gir større varmetap, slik at det blir vanskelegare å klare seg når det blir kaldt. Sidan hibernering er mindre energikrevjande enn vintersøvn, vil hibernering vere ekstra gunstig for små dyr. 2 Den norske forskaren tok ein stor sjanse då han krabba inn i eit bjørnehi, fordi bjørnen ikkje går i ekte dvale, og han kunne dermed ha vakna av undersøkinga og skadd forskaren. 3 Då ville kroppstemperaturen ha vore mykje lågare enn 34 grader. 4 Forsking på hibernering kan komme til nytte for folk som har langvarige sjukeleie, og folk som skal ut på romferd, fordi dyr som hibernerer, ikkje får redusert muskelmasse. 15 Les og forsta _3_NN.indd 15 8/20/09 11:18:51 AM

Nysgjerrigper.no har ein enklare artikkel om same tema, «God natt ser deg til våren!»: http://nysgjerrigper.no/artikler/ god-natt-_c296-ser-deg-til-vaaren Norsk Biologforening Spør ein biolog: www.bio.no/bio/enbiolog Artikkelen «Lese, skrive og samtale om naturfaglige emner» i Naturfag nr. 2 2006: www.naturfagsenteret.no/tidsskrift/ Naturfag_206.web.pdf Frå film til novelle Jacobs liste s. 15 17 Å lære om korleis ein gitt situasjon kan presenterast på ulike måtar i ulike sjangrar 1 Dei jentene som Jacob har smitta, kan få klamydia. 2 Legen legg fram kondom for å vise Jacob kva han kan bruke for å verne seg. 3 Jacob lagar ei liste for at han skal få oversikt over kor mange som kan vere smitta. 1 Det vil seie at første scene går føre seg inne på legekontoret på dagtid. 2 Penisattrap tyder dildo. Fortryde tyder å angre på noko. Tjekket tyder sjekka. Hammergodt tyder veldig godt. Otte er det same som åtte. 3 Han fiklar med brevpressa og angrar på han ikkje gjekk til ein annan klinikk, og legen har vanskar med å få blikkontakt med han. 4 Mogleg svar: Louise blir nemnd fleire stader, så det er tydeleg at Louise er ei jente som betyr mykje for Jacob. Kanskje er ho ei jente som Jacob har vore saman med tidlegare, men som han har forlate. No har Jacob vore i USA i fem månader og vil oppsøkje Louise igjen. 5 Formålet kan vere å informere andre ungdommar om sjukdommen klamydia og om konsekvensane av ikkje å melde frå dersom ein er blitt smitta. Denne teksten er henta frå det danske filmmagasinet Ekko. Jacobs liste var det første filmmanuset Erlend Loe skreiv, og det var ei bestilling frå den danske Sundhedsstyrelsen (tilsvarande Helsedirektoratet i Noreg). Artiklane som teksten er henta frå, tek for seg korleis ein kan arbeide med overgangen frå film til bok og omvendt. Les meir: Frå film til bok: www.ekkofilm.dk/filmiskolen.asp?nid =3&table=filmiskolen&id=11 Frå bok til film: www.ekkofilm.dk/filmiskolen.asp?table =filmiskolen&id=10 16 Les og forsta _3_NN.indd 16 8/20/09 11:18:51 AM

Aktuelle nettstader for ungdom om temaet kjønnssjukdommar: www.unghelse.no www.ung.no www.risikosex.no (fire kortfilmar frå Helsedirektoratet om klamydia og ein quiz frå 10. klassesteg og oppover) Ein god læringsressurs om dei nordiske språka er Norden i bio, som ser på språkforskjellar gjennom arbeid med noveller og kortfilmar: www.nordenibio.org Sjå særleg artikkelen «Likheter og ulikheter i de skandinaviske språkene», skriven av Torbjørg Breivik i Språkrådet: www.nordenibio.org/resources/files/pdf/ Sprogene_i_Norden_NO.pdf Fagtekst FNs klimarapport s. 18 19 Å lære om FNs klimarapport og ulike scenario knytte til den 1 20 30 % av registrerte plante- og dyreartar står i fare for å bli utrydda. 2 IPCC står for Intergovernmental Panel on Climate Change (FNs klimapanel). 3 Teksten er henta frå heftet «Klima X» frå utstillinga til Norsk Teknisk Museum. 1 Fauna tyder dyreliv. Nyttevekst tyder vekst som kan bru kast til føde el. andre nyttige formål. Permafrost tyder evig tele, at jorda er frosen heile året. Klimamodell er ein modell som viser kva klimaendringane fører til. Scenario er ei framstilling av korleis ein tenkjer seg det vil sjå ut i framtida. 2 Berekraftig utvikling tyder ei utvikling som gir økonomisk vekst og betre livsvilkår for menneska utan å øydeleggje naturressursane og miljøet. 3 Symbolet skal førestelle jorda og blir mest sannsynleg brukt for å forsterke bodskapen om at det er mange synlege konsekvensar av dei menneskeskapte klimaendringane. 4 Mogleg svar: Tim Flannery meiner at IPCC er ei truverdig kjelde, så det klimapanelet seier, bør vi tru på. IPCC er samansett av forskarar, og som forskarar vil dei ha dekning for det dei hevdar. Dei vil derfor vere varsame med kva dei seier. Flannery meiner dette tyder på at situasjonen er endå verre enn det IPCC seier at han er. 5 Mogleg svar: Sitatet er nok utheva fordi det gir viktig informasjon som lesarane må få med seg. Samtidig er sitatet med på å forsterke og underbyggje hovudbodskapen i teksten om at temperaturaukane vil gi dramatiske følgjer for menneska og jorda. CICERO, Senter for klimaforsking, gir seks gonger i året ut tidsskriftet Klima. I tidsskriftet er det mange relevante artiklar som kan brukast i skolen. Abonnementet er gratis. Det er også mogleg å laste ned tidsskriftet i pdf- 17 Les og forsta _3_NN.indd 17 8/20/09 11:18:51 AM

format frå nettsidene: www.cicero.uio.no/klima/ FN-sambandet har skoletilpassa stoff om FN. På sidene deira er det også lærestoff og undervisningsopplegg om klimaproblematikken. Les meir: www.fn.no www.globalis.no Til Spørsmål til diskusjon 3 Norges Miljøvernforbunds tips om kva einskildmenneske kan gjere for å betre klimaet: www.nmf.no/render.asp?id=183 Løpesetel Vi bor her, vi ser deg s. 20 21 Å lære hvordan et lokalmiljø prøver å takle narkotikasalg i nærområdet Hva står det i teksten? 1 Det var nær 200 beboere i en bakgård på nedre Grünerløkka i Oslo som møttes. 2 Beboeraksjonen står bak løpeseddelen. 3 Narkotikasalget tiltrekker seg folk som ikke bryr seg om bydelen, ifølge beboerne. 4 Man kan bidra ved å dele ut løpesedler, rydde i buskene og lage grillkvelder. Forståelsesspørsmål 1 Oppvekstmiljø betyr det stedet og de omgivelsene man har rundt deg der man vokser opp. Beboeraksjon er en handling som de som bor i et område, bestemmer seg for å gjennomføre sammen på et gitt tidspunkt. Banner er en fane eller et samlingsmerke. Flanere betyr å slentre, drive sorgløst omkring. 2 Det betyr at dette emnet ofte blir tatt opp og diskutert i aviser og andre medier. 3 Mulig svar: Busk og kratt-gruppa rydder busk og kratt for søppel og for å se om narkotikaselgerne gjemmer narkotika der. Poenget er å vise narkotikaselgerne at de ikke kan lagre dopet sitt der. 4 Overskriften er rettet mot dem som gjør noe ulovlig, som å selge narkotika. 5 Resten av teksten er rettet mot beboerne i området. Nettstedet for denne beboeraksjonen, www.beboeraksjonen.no, blir oppdatert jevnlig. Her kan man sjekke hvordan det går med tiltakene mot narkotikasalget på nedre Grünerløkka. Andre aktuelle nettsteder: Ungdom mot narkotika www.umn.no Landsforbundet mot stoffmisbruk www.motstoff.no www.ung.no/rusmidler www.rustelefonen.no 18 Les og forsta _3_NN.indd 18 8/20/09 11:18:52 AM

Forteljing II Forbanninga s. 22 24 Å lære korleis ei forteljing om ei forbanning er bygd opp 1 Han var den mest vidkjende spåmannen i Skottland i si tid. 2 Teiknet var at fire store godseigarar i området ville lide av kvar sin skavank: å ha utståande tenner, å ha hareskår, å vere halvtomsete og å stamme. 3 Han fekk først meslingar og blei lagd på sovesal saman med andre gutar med same sjukdom. Om natta drøymde han at ei gammal kvinne slo splintar inn i panna på nokre av gutane. Det viste seg at alle desse gutane døydde av sjukdommen. Seaforth sjølv blei frisk, men sjukdommen gjorde han døv. 1 Ein sjåar er ein spåmann, ein som kan sjå løynde eller kommande ting. Hardnakka tyder her urikkeleg, sta, påståelig. Vasall tyder undersått, lydig tilhengar. Sulka til tyder her krenkt, fornærma, vanæra. Hareskår er ei medfødd misdanning som inneber at overleppa er spalta. Ein splint er her ein liten nagle. 2 Vi veit at historia går føre seg i Skottland fordi vi les om Høglandet, gælarar og språket gælisk. Eit anna teikn er etternamnet/slektsnamnet MacKenzie. Forstavinga «Mac» er svært vanleg i Skottland og tyder «son til». 3 Ho var så ivrig fordi han hadde vore borte så lenge. Det var truleg på grunn av dette, og fordi spåmannen brukte ordet «fornøyeleg», lady Seaforth fekk mistanke om at mannen hennar var utru. 4 Mogleg svar: Den gamle kona i sovesalen kan ha vore eit symbol på døden eller lagnaden. 5 Mogleg svar: Det er brukt mange alderdommelege ord og ordformer. I tillegg er språkstilen litt høgtideleg og omstendeleg. Alderdommelege ord og formuleringar er for eksempel: «ver trygg på at mannen Dykkar har det aldeles framifrå», «og sulka til namnet hans i hallen til forfedrane hans», «det heiter seg at han aldri talte igjen» osv. Forfattaren av boka teksten er henta frå, Henry Vollam Morton, var den einaste journalisten til stades då grava til Tutankhamon blei opna. Ein bokserie som vil passe tematisk med denne historia, er Skammarserien av Lene Kaaberbøl. «Berre med blikket kan jenta Dina få folk til å skamme seg og tilstå det gale dei har gjort.» Første bok i serien er Skammarens dotter, Det Norske Samlaget. 19 Les og forsta _3_NN.indd 19 8/20/09 11:18:52 AM

Diskusjonsinnlegg Ikkje alltid vanskeleg s. 25 27 Å lære om ulike argument i abortdebatten og å lære å lese statistikk om abort i Noreg 1 Då innlegget blei skrive, arbeidde Siv Gamnes som dagleg leiar og sexologisk rådgivar i Klinikk for seksuell opplysning. Senteret har seinare skifta namn til Sex og samfunn Senter for ung seksualitet. 2 Gamnes kritiserer han for å vere for einsidig oppteken av negative konsekvensar av abort. 3 I 2007 var det 15 165 kvinner som tok abort. 4 Det blir teke flest abortar i aldersgruppa 20 24 år. 1 Klinisk erfaring tyder å ha praktisk erfaring, direkte kontakt med pasientar. Stigmatisert tyder utskjemd, brennmerkt, stempla på vanærande vis. Forakt tyder hån, vanvørdnad. Indirekte faktorar er noko som har innverknad gjennom eit mellomledd, ikkje direkte verknad. Politisk korrekt kan definerast som «dei riktige meiningane», meiningar som ikkje støyter nokon. 2 Mogleg svar: Samfunnet gjer både valet og moglege konsekvensar vanskeleg. 3 Konklusjonen er at fleirtalet av jentene som tek abort, ikkje får problem etterpå. 4 Grunnen til at ho er kritisk, er at mange jenter vender seg til senteret fordi dei trur abort blant anna fører til rusavhengnad. Aktuelle nettstader: Stiftelsen Amathea www.amathea.no Samfunnsspeilet nr. 3 2003: «25 år med selvbestemt abort i Norge». www.ssb.no/samfunnsspeilet/utg/ 200303/07/index.html Foredrag av Birgit Bjerck: «Kampen for selvbestemt abort på 1970-tallet med særlig vekt på kvinnebevegelsen» http://kilden.forskningsradet.no/artikkel/ vis.html?tid=42842 Kåseri I Tenk om s. 28 29 Å lære om ulike verkemiddel som kan brukast i eit kåseri 1 Innleiinga handlar om å gruble for mykje og uroe seg over unødvendige ting. 2 Lærar Gulbrandsen var nok ein stille, men ettertenksam person. 3 Klassa blei sitjande fordi det blei ei uhyggeleg stemning i klasserommet, og alle var spente på kva som var 20 Les og forsta _3_NN.indd 20 8/20/09 11:18:52 AM

i ferd med å skje med Gulbrandsen. Berre «prektige Lise» gjekk for å hente inspektøren. 1 Gruble tyder å fundere, tenkje mykje over ting. Å flippe tyder å miste sjølvkontrollen. Prosjektil tyder kule, granat e.l. som blir skote el. slyngd ut av eit våpen i stor fart. Siamesiske tvillingar er tvillingar som er samanvaksne når dei blir fødde. Bic-penn er ein kulepenn av eit bestemt merke. 2 Gulbrandsen var nok ein spesiell lærar, sidan han tenkte så mykje, men kanskje flink på sitt fagfelt, og sikkert ein lærar som oppmoda elevane til undring og spørsmålsstilling. 3 Mogleg svar: Gulbrandsen fekk problem med nervane og den psykiske helsa. 4 Mogleg svar: Forfattaren bruker mange spørsmål for å få lesaren til å reflektere og undre seg litt undervegs. Samtidig er det eit verkemiddel som underbyggjer tittelen: «Tenk om». 5 Det første setninga (spørsmålet) i teksten blir repetert på slutten og dannar på den måten ei ramme for teksten. I tillegg er den aller siste setninga eit svar på det innleiande spørsmålet. Høyr eller last ned Morgonkåseriet på NRK P1 som podkast: www.nrk.no/programmer/sider/ morgenkaaseri/ Diskusjonsinnlegg og enkét Tre om gåver s. 30 32 Å lære om ulike sider ved gåver som sosial skikk 1 Fido skal få ein kalender fordi han skal følgje trendane. 2 Linda Eide blei så glad for CD-plata ho fekk, fordi det var bilete av kjærasten hennar på omslaget. 3 Ho trudde ikkje ho fekk samesko fordi dei var veldig dyre. 1 Perler for svin (eig. «å kaste perler for svin») er eit ordtak som seier at ei handling er bortkasta og ikkje blir sett pris på. 2 Photoshoppa tyder at ein har brukt eit bilethandsamingsprogram for å endre eller redigere eit bilete. Kontroversielt tyder noko som er omstridt, som det er stor usemje om. Å ringje jula inn vil seie at når kyrkjeklokkene ringjer etter messe julaftan kl. 17.00, då byrjar julefeiringa. Ein nøysam arbeidarklasseheim er ein heim der foreldra er arbeidarar og ikkje har eller bruker mykje pengar. 2 Pia Gullichsen bruker verkemiddel som gjentaking, rim og bokstavrim. 3 Mogleg svar: Bodskapen i innlegget hennar er at kjøpehysteriet ikkje nødvendigvis gir berekraftig utvikling. 21 Les og forsta _3_NN.indd 21 8/20/09 11:18:52 AM

4 Mogleg svar: Mor til Linda syntest truleg at det var uvanleg, og at det ikkje passa seg for ei jente å ønskje seg ei øks. Frå NRK Puls: «Julegaver er ingen spøk», www.nrk.no/programmer/tv/puls/ 4340367.html Kåseri II Jul i gamle dagar s. 33 35 Å lære å kjenne att ulike språklege verkemiddel i eit kåseri 1 Eksempel på overdrivingar: at dei hogg juleved frå februar til desember, at dei måtte byggje på huset for å få plass til juleveden, at det sat St. Bernhardshundar i juleneket, at postmannen ikkje var ferdig med å dele ut juleposten før i mai, at ungane ikkje måtte få for mykje å drikke m.m. 2 Julegrisen drog sleden. 3 Fjernsynet blei drive av vedfyring og ikkje elektrisk straum. 1 Oljekamin er ein peisliknande omn som blir fyrt med olje. Kravstor betyr å forlange mykje. Snippapose er ein kjegleforma papirpose (kremmarhus). Spøta er å strikke. Uår er år med svært dårleg avling. 2 Eksempel på at folk var nøysame: dei hadde ikkje råd til oljekamin og elektrisk fyring, men hogg juleveden sjølv, dei var nøgde med ei betaling på 5 øre for arbeidet med vedhogginga, dei vaska seg berre til jul, dei hadde stålampe i staden for juletre m.m. 3 «Glædelig Jul og Vælsignet Godt Nytt Aar» har ein gammal skrivemåte ved at «Gledelig» og «Velsignet» blir skrive med «æ», «år» blir skrive med «Aa», «nyttår» blir skrive i to ord. Elles viser bruken av stor bokstav i alle orda at det er ein gamal skrivemåte. 4 Mogleg svar: Forfattaren harselerer over at julefeiringa i dag er så overdådig. Forfattaren Are Kalvø har mange kåseri som høver for ungdom på heimesida si. Blir du VIP-medlem, får du gratis tilgang på heile tekstarkivet til Kalvø: www.arekalvo.no Blogginnlegg Til alle som vil bli rike på blogging s. 36 37 Å lære om innhaldet og utforminga av ein av dei mest populære bloggane i Noreg 1 Det viktigaste i byrjinga er å fokusere på blogginga. Etter kvart kan det vere lurt å få hjelp til å analysere lesartal, målgruppe osv. 22 Les og forsta _3_NN.indd 22 8/20/09 11:18:53 AM

2 Dei eldste innlegga er frå november 2007. 3 Mora er frå Kristiansund, og faren er dansk. 1 Boogieman er eit omgrep henta frå engelsk og blir brukt om eit ubestemmeleg monster. «Er du ikkje snill, kjem Boogieman og tek deg...» Lesartal er talet på lesarar på bloggsida. Målgruppe tyder dei som teksten eller produktet er skrive til / retta mot. Sjenerøs tyder å vere gåvmild. Å lespe er å slite med uttalen av s-lyden. 2 Tema er blant anna kvardagen og skoledagen. 3 Mogleg svar: Bloggar som er populære og har mange treff, vil truleg vere dei bloggane som er mest interessante for selskap å reklamere på. Innhaldet i bloggen bør også vere i samsvar med den bodskapen eller produktet som selskapa ønskjer å reklamere for. 4 Mogleg svar: «Sløv-kniv-i-skuffatalemåte» er ei omskriving av uttrykket «ikkje den skarpaste-kniven-i-skuffa», som tyder ein som ikkje er blant dei gløggaste. 5 Mogleg svar: Hovudgruppa av lesarane er truleg unge jenter, på grunn av dei tema som Ida Wulff skriv om. To nettstader der det er lett å opprette bloggar, er: www.blogg.no og www.bloggnorge.com. Boka Norskboka.no av Leif Harboe gir mange konkrete tips om korleis du kan bruke digitale program i norskfaget: Harboe, Leif (2008): Norskboka.no, Universitetsforlaget, Oslo. I Otnes, Hildegunn (red.): Å være digital i alle fag (2009), Universitetsforlaget, finn ein òg fleire råd og tips, spesielt i kapittel 7 om å være digital i norskfaget. Teikneserie Jason s. 38 39 Å lære å tolke handlinga og verkemiddel i eit utdrag av teikneserien «Jeg drepte Hitler» 1 Halvparten skal betalast med det same og resten seinare. 2 I den siste ruta er det eit bilete av svastikaen. 3 Det er høg betaling for oppdraget fordi det er så risikabelt. Gjernings mannen må reise i tidsmaskin og dessutan ta livet av ei svært godt vakta mann. 1 Menneskeheten tyder alle menneske. Konsiderabel risiko tyder å utsetje seg for stor fare. 23 Les og forsta _3_NN.indd 23 8/20/09 11:18:53 AM

2 Oppdraget er å drepe Adolf Hitler, føraren for Nazi-Tyskland. 3 Adolf Hitler. 4 Mogleg svar: Oppdragsgivaren ønskjer truleg å få Adolf Hitler drepen for å hindre at den andre verdskrigen skal bryte ut og på den måten unngå krig, liding og folkemord. 5 Mogleg svar: Adolf Hitler blei passa svært godt på og hadde mange livvakter. Det vil derfor vere vanskeleg å drepe Hitler. Ein teikneserie som tek for seg korleis ein jøde overlevde konsentrasjonsleirane, er: Spiegelman Art (1993): Maus historia til ein overlevande, Cappelen Ressursside om teikneseriar: www.nynorsksenteret.no/teikneseriar/ Reklame Sætre bokstavkjeks / Say No To Nynorsk s. 40 42 Å lære å samanlikne bodskap og verkemiddel i to reklamar 1 For å kunne gjere seg opp ei mening er det viktig å kunne sjå ei sak frå fleire sider. 2 Det er mindre sukker og meir heilkorn i dei nyutvikla kjeksa frå Sætre. 3 Mogleg svar: «Mannen med ljåen», det vil seie Døden. 1 Forskjellsbehandle betyr å behandle noen på ulik måte (oftest i negativ betydning). Målform betyr skriftmål eller språknormal (Målform og målføre er ikkje det same; målføre betyr dialekt). Kommunikasjon betyr samtale, snakking, samhandling. Nyanser betyr forskjeller, i bilder: liten lys- eller fargeforskjell. 2 Aftenposten ønskjer nok å vise at dei er grundige og skriv balansert og nyansert om viktige samfunnsspørsmål. 3 Mogleg svar: At kjeksa til Sætre kan etast (og brukast) av både dei som skriv bokmål og dei som skriv nynorsk. Bokmål og nynorsk er like bra. 4 Mulig svar: Sætre-reklamen er truleg mest retta mot barnefamiliar, noko også utsjånaden på kjekspakken kan tyde på. Aftenposten-reklamen er truleg mest retta mot ungdom på grunn av temaet, språkbruken og biletet som er brukt i reklamen. 5 Mogleg svar: Ein del avisstoff kan vere overflatisk og lettvint (for eksempel sport og underhaldning), anna stoff bør vere meir grundig omtala (for eksempel samfunnsspørsmål, politikk og økonomi). Film om undervisningsopplegg der elevane lagar reklame på nynorsk: www.skuleipraksis.no/pages/filmene/ reklame_pa_nynorsk.html 24 Les og forsta _3_NN.indd 24 8/20/09 11:18:53 AM

For fleire eksempel på reklame på nynorsk, sjå ressurssidene til Nynorsksenteret: www.nynorsksenteret.no/tekstbasen Fortelling III Itte no knussel s. 43 45 Å lære om samfunnsforholdene i en bygd i Norge rundt år 1900 Hva står det i teksten? 1 Marte Svennerud betaler begravelsen til lærer Hansen. 2 Han sier det fordi han tapte i spillet om hvem som skulle få komme til Marte Svennerud. 3 De spilte om hvem som skulle få bli tatt hånd om av Marte Svennerud. Forståelsesspørsmål 1 Landhandlerenke betyr at mannen til Marte Svennerud var landhandler/ butikkmann da han levde. Uforsørget betyr at ingen betaler for det man trenger for å leve. Kondolansevisitt betyr å komme på besøk for å uttrykke sin medfølelse når noen er død. Husholderske betyr en kvinne som er ansatt for å stå for husholdet i et hjem. 2 Mulig svar: Marte Svennerud hadde midler og makt til å bestemme det meste i bygda. 3 Mulig svar: Byens beste menn var menn med utdannelse, penger og makt, for eksempel presten, lensmannen, læreren, handelsmannen. 4 Mulig svar: Hun bestemmer seg for å ta til seg alle barna fordi hun skjønner at de helst vil være hos henne alle sammen, og at de bør få være sammen siden de er søsken. En god skriveoppgave er å lage mikronoveller der regelen er at novellen skal bestå av seks ord. Opphavet til den ordknappe mikronovellen er visstnok en novelle av Ernest Hemingway: «For sale: baby shoes, never worn». Denne teksten egner seg selvsagt også godt til et tverrfaglig samarbeid med lærer i historie siden innholdet sier noe om leveforhold før i tiden. Spelmelding FIFA vs Pro Evolution Soccer s. 46 47 Å lære kva for argument som blir brukte i meldinga av to dataspel 1 Spela som blir melde, er FIFA 09 (Electronic Arts) og Pro Evolution Soccer 2009 (Konami). 2 «Be a pro»-modusen er utvida til også å gjelde 10 mot 10 online. I tillegg er modusen Adidas Live Season ny. 3 Pro Evolution Soccer er betre fordi det er enklare å forstå og spele. 25 Les og forsta _3_NN.indd 25 8/20/09 11:18:53 AM

1 Spillmoduser tyder spelinnstillingar, spelfunksjonar. Fanatiker tyder ein som viser einsidig og intolerant ivrar for ei sak, som er oppglødd for ei sak. Uforutsigelig tyder noko som ein ikkje kan vite på førehand, noko som er usikkert. Tutti-frutti-prakt tyder noko som har mange fargar. 2 Dette er ein fordel for Konami fordi fotballaga Manchester United og Liverpool er svært populære. Mange av dei som speler slike fotballspel, vil gjerne «vere» desse laga og føre dei til topps i Champions League (Meisterligaen), klubbmeisterskapen for dei beste klubbane i Europa. 3 Mogleg svar: Kampen mellom desse to selskapa har halde på lenge og er intens. 4 Dei viktigaste argumenta for å velje FIFA 09 er at dei har utvikla nye og omfattande spelmodusar. 5 Dei viktigaste argumenta for å velje Pro Evolution Soccer er at meistringskjensla er optimal og triksa og augeblinkane kjennest intuitive. Artikkel om speleavhengnad: www.ung.no/spill/1668_behandling_for _spilleavhengighet.html Ti fordelar med spel: www.spillmagasinet.no/article2533771.ece Intervju II Eg er her! s. 48 49 Å lære om korleis det kan opplevast å busetje seg i eit nytt land 1 Sivarajah arbeidde i eit norsk selskap på Sri Lanka. Etter ei stipendreise til Japan ville Sivarajah reise til Noreg. 2 Han drog ikkje tilbake i 1983 fordi det var konfliktar i heimlandet. 3 Han syntest det var ei positiv oppleving å komme til Noreg. 1 Arbeidsmigrant er ein som utvandrar for å arbeide i eit anna land. Hindu er ein som har hinduismen som religion. Kontaktnett er det nettverket ein har av venner og kjenningar. Prinsipp tyder grunnsetning eller grunnregel. Koma er langvarig djup medvitsløyse. 2 Mogleg svar: Det skal vere mest mogleg like sjansar for alle, og det skal vere likehandsaming av folk uavhengig av sosial klasse, familietilhøyrsle og stilling. 3 Mogleg svar: På Sri Lanka er det kvar ein kjem frå (sosial klasse og kanskje også folkegruppe), som avgjer kva sjansar ein har. 4 Mogleg svar: Innvandrarane må delta meir i samfunnslivet, i kultur, politikk, skole/utdanning, fritidstilbod osv. 26 Les og forsta _3_NN.indd 26 8/20/09 11:18:54 AM