VEDLEGG 1 Tilleggsopplysningar, kommentarar, og vurderingar i forhold til naturmangfaldet (Jf. Naturmangfaldlova 8-12) Skjelsand som ikkje fornybar ressurs generelt Skjelsand vert rekna som ein ikkje fornybar ressurs innafor oversynlege tidsrammer. I DN-handbok nr 19 Kartlegging av marint biologisk mangfold, vert naturtypen skjelsand rekna som viktig fordi den er ein naturtype som ofte er rik på blautbotnfauna, og fungerer som gyte- og oppvekstområde for fleire fiskeartar. Dessutan nyttar større krepsdyr skjelsandbankane til paringsplass og ved skalskifte, i tillegg til at dei finn matgrunnlag der. Spesielle artar er mangebørstemark, sneglar, muslingar, krepsdyr, pigghudar og småfisk. Den største sårbarheita til skjelsand som naturtype kjem frå uttak av skjelsand og endring av straumforhold. I følgje sluttrapport frå Nasjonalt program for kartlegging og overvaking av biologisk mangfald marint, for perioden 2007-2010 (NIVA-rapport 6105-2011), har kartleggingsprogrammet og analysar av feltdata synleggjort ein del kunnskapshol. For skjelsand er det stilt spørsmål om kva som er skjelsandområdas økologiske funksjon? Det står at skjelsandområda er generelt artsfattige, men at det manglar kunnskap om den økologiske funksjonen for dei artane som finst der og kva som bestemmer at dei er der. Kartleggingsprogrammet føregjekk i Oslofjord-regionen, Agderfylka, Hordaland, Trøndelag og Troms. For den kommersielle utnytting er skjelsandførekomstane i Hordaland røft kartlagt av Noregs geologiske undersøking (NGU), ei kartlegging på djup mellom 5 og 50 meter. På djup ned til ca 5 meter kan ein på flyfoto i tillegg sjå mange område med skjelsand i viker og rundt holmar og skjer m.m. I nasjonalt program for kartlegging og overvaking av biologisk mangfald marint, vart det i tillegg kartlagt skjelsandførekomstar basert på ein 1. generasjons modell, som skal ha vist seg godt eigna til å predikere skjelsandførekomstar i dei ytre kyststrøka, men ikkje til å fange opp mindre førekomstar på innsida av den ytre skjergarden. Skjelsanden i Hordaland er blitt danna i 10.000 års perioden etter istida. I alt har NGU kartlagt ca 52.3 mill. m3 sikker skjelsand og minst 63.3 mill. m3 mogeleg skjelsand i fylket. Øygarden er den desidert største skjelsandkommunen i fylket, med ca 20.5 mill m3 sikker skjelsand og 15.8 mill m3 mogeleg skjelsand. I tillegg til skjelsand finst det også ein del sand og grus i sjøområda som i stor grad vil ha nær same økologiske funksjon som skjelsand. I perioden 1991-2010 vart det i snitt teke opp ca 30.000 m3 skjelsand årleg i Hordaland. Opptaket synest moderat i forhold til dei kartlagte ressursane. Oversikt over årleg og samla opptaksmengde i dei enkelte kommunane i perioden er vist på: www.hordaland.no/global/nering/dokumenter/skjelsand/skjelsandopptak-1991-2010_figurer.pdf I 1993 var det eit stort skjelsandopptak i Øygarden kommune då Norske Shell tok opp 71.000 m3 ved Oni i samband med Kollsnesutbygginga. Men sjølv med det høge opptaket i 1993 har ikkje opptaket i Øygarden kommune i perioden 1991-2010 vore spesielt høgt samanlikna med andre kommunar i fylket, når ein også tek i betraktning dei store skjelsandmengdene i kommunen. Særleg for relativt grove skjelsandførekomstar langt ute på kysten og i straumsund, må ein rekne med at groper etter grabbing kanskje vil etterfyllast under stormperiodar, og at utbreiinga av førekomsten såleis kanskje kan bli noko mindre etter kvart. Erosjon av nærliggjande sandstrender kan såleis vere eit problem.
Fylkeskommunen har støtta utarbeiding av fleire fagrapportar om mogelege økologiske skadeverknader av skjelsandopptak lokalt. Siste rapport, Effekter av skjellsandopptak på lokale gytefelt, vart utarbeidd av Havforskingsinstituttet i 1998 (Rapport frå Havforskningen nr 1:2008). I ein NIVA-rapport i 1992 frå Sund kommune såg ein følgjande som dei viktigaste miljøverknadane ved uttak av skjelsand: a) Effektar på utvinningsstaden: - Overflata på skjelsandførekomsten vert øydelagd. Organismar og organismesamfunn vert skada eller øydelagd (t.d. tareskog, skjelførekomstar, botnfauna). - Skjelsandførekomsten kan øydeleggjast som gyte-/oppvekstområde for fisk og næringsområde for fugl. - Groper i botnen kan samle råtnande materiale. - Botnsedimentet vert meir ustabilt og kan bringast bort med straum. b) Effektar i tilgrensande område - Oppkvervla finmateriale kan skade organismar og påverke botnforhold utanfor opptaksområdet. - Oppkvervla materiale fører til tilgrumsing i vassmassane i nærområdet. - Straumforhold og erosjon kan endrast som følgje av at botntopografien vert endra. I NIVA rapporten Effekter på marint miljø ved opptak av skjellsand ved Sandøy, Mandal kommune i 2005 (Rapport nr 5014), vart området undersøkt før og etter opptak av skjelsand. Før opptak vart det ikkje påvist spesielle ressursar som bestandar av fisk, krabbar, og kamskjel i opptaksområdet. Botnprøvar viste at det var ein artsrik fauna av smådyr i skjelsanden. Etter opptaket kunne det ikkje påvisast synlege effektar på tareskogen eller påvekstorganismar. Like nord for opptaksområdet vart det observert ansamlingar av daud tang og tare på botnen på 55-60 m djup. Torsk og hyse hadde i det alt vesentlege teke tanglus og tanglopper som næringsdyr. Det vart vurdert å vere høgst sannsynleg at næringsdyra var tekne på ansamlingar av daud tang og tare, og at daud tang og tare utgjer viktige næringsområde for fisk, mens skjelsandførekomstane er mindre viktige. Frå andre land rundt Nordsjøen som tek opp svært store mengder sand årleg, (England 12-15 mill. m3 årleg), er det utarbeidd ei rekkje rapportar om økologiske konsekvensar under OSPAR og ICES m.m. Anna kunnskapsgrunnlag Av arbeid nasjonalt i overgangen til ei gradvis meir kunnskapsbasert forvalting av naturmangfaldet, har det dei siste åra vore starta opp fleire store, nasjonale kartleggings- og overvakingsprogram, planarbeid og utgreiingsprosjekt. Av program kan nemnast MAREANO, SEAPOP og kartlegging av marint biologisk manfald marint. Dessutan forvaltingsplanar for sjøområda (Barentshavet, Norskehavet, Nordsjøen), samt nasjonale utgreiingsprosjekt for utvikling av kriteriar, overvakingssystem, m.m. I det tverrsektorielle, nasjonale prosjektet Miljøverdivurdering og sårbarhetskriterier for marine arter og leveområder, leia av Direktoratet for naturforvaltning på oppdrag frå Miljøverndepartementet (sjå presentasjon på SEAPOP seminar april 2011), vert det mellom anna utarbeidd sårbarheitskriteriar (internasjonale CDB-kriteriar som skal fange opp alle typar påverknader. Dette ut frå eit behov for å styrkje det forvaltningsmessige grunnlaget for beslutningar om all aktivitet i havområda. Dei seks CDB-kriteriane (Scientific criteria for identifying ecologically or biologically significant marine areas in need of protection in open-ocean waters and deep-sea habitats) omfattar blant anna Sjeldenhet/unikhet og viktighet for trua, sårbare eller nedadgåande artar/habitat. Kriteriane er tenkt nytte på sjøfugl, naturtypar, fisk og marine pattedyr. Tareskog vert ofte likestilt med tropisk regnskog når det gjeld biodiversitet. I følgje presentasjon lagt ut på SEAPOP er tareskog viktige oppvekstområde for fisk, t.d. sei, torsk, lyr og ulkefisk. Og mange sjøfuglartar er knytt til tareskogområde gjennom heile året, som skarvar, ærfugl og teist.
Habitatdirektivet (direktiv 92/43) er EUs sentrale lovverk for forvalting av det biologiske mangfaldet EU-statane er bunde av direktivet, men direktivet er ikkje teke inn i EØS-avtalen. Ein viktig forskjell frå Bern-konvensjonen er at Habitatdirektivet uttrykkjeleg beskyttar artar innafor deira naturlege utbreiingsområde. I dette ligg at utbreiingsområdet ikkje skal minke. Eit moderne samfunn kan ikkje klare seg utan mineral og geologiske ressursar. I snitt brukar kvar nordmann 10 til 15 tonn mineral årleg. EU-kommisjonen la i 2008 fram ein mineralstrategi for å sikre EUs tilgang til mineral frå europeiske ressursar. Det er varsla at Nærings- og handelsdepartementet skal utarbeide ein strategi for mineralnæringa, som skal vere ferdig våren 2012. Sjøfugl Fylkesmannen meinar det ikkje bør gjevast forlenga konsesjon for områda Langeskjær N og Langeskjær SØ med mindre det kan dokumenterast at skjelsandopptak i området er problemfritt for dei sjøfuglartane det her er tale om. Fylkesrådmannen meinar at ein dokumentasjon av denne førevar føresetnaden vert for urealistisk, og at ein slik dokumentasjon ligg utanfor dokumentasjonskrava i forskrift om konsekvensutgreiing (jf. 9 og 10) og prinsippa i naturmangfaldlova. Som vanleg ved konsesjonshandsaming skal det gjerast ei skjønsmessig vurdering av fordelar og mogelege ulemper ved tiltaket. Fylkesrådmannen meinar at forholdet til sjøfuglane ikkje er eit tilstrekkeleg tungtvegande argument mot opptak som omsøkt. Dette særleg i lys av kunnskapsgrunnlag og vurderingar framskaffa under SEAPOP programmet. SEAPOP ( Seabird populations ) er det nasjonale, heilskaplege og langsiktige overvakings- og kartleggingsprogrammet for sjøfuglar som starta i 2005, sjå www.seapop.no. SEAPOP skal framskaffe og vedlikehalde grunnleggjande kunnskap om sjøfugl for å bidra til betre forvalting av dei marine miljøa. SEAPOP er designa ut frå dei viktigaste målgruppene sitt kunnskapsbehov og eit "godt nokprinsipp". Spesiell fokus er retta mot innhenting av data som gjer det mogeleg å modellere effektar av inngrep frå menneske og skilje desse frå det som primært skuldast naturleg variasjon. Under SEAPOP er det alt levert mykje data og informasjon i forhold til kunnskapsgrunnlag og utfordringar for sjøfugl, blant anna artsskildringar, oversikt over utbreiingsområde, tidsseriar/bestandsutviklingstrekk, og t.d. presentasjonar om eksisterande og potensielle påverknadsfaktorar. SEAPOP har levert data/ kompetansevurderingar for blant anna forvaltningsplanane for Norskehavet, Barentshavet (revisjon) og Nordsjøen og Skagerrak. Skjelsandopptak er ikkje blant aktivitetane eller inngrepa som er føreslått utgreidd i samband med forvaltingsplan for Nordsjøen og Skagerrak. Sistnemnde kan tyde på at sentrale miljøvernmynde ser på skjelsandopptak så langt som mindre konfliktfylt i forhold til biologisk mangfald. Skjelsandopptak har føregått mange stader langs Vestlandskysten i mange år, særleg i Hordaland. Alt i alt er samla opptak av skjelsand som er gjort i Hordaland svært små i forhold til dei kartlagde ressursane. At kunnskapsgrunnlaget gjerne skulle vore betre vart påpeika alt då konsesjonssøknaden vart sendt på høyring, (då fylkeskommunen i den samanheng skal vurdere behovet for konsekvensutgreiing). Kva som ville vere tilstrekkeleg undersøking for dokumentasjon som føresett av fylkesmannen, vil neppe nokon kunne svare på i dag. I alle fall måtte ei slik undersøking hatt eit omfang som ville vere heilt urealistisk for tiltakshavar å få gjennomført. I forhold til kunnskapsgrunnlaget (jf. naturmangfaldlova 8), skal myndigheitene blant anna leggje vekt på kunnskap som er basert på generasjonars erfaring gjennom bruk av og samspel med naturen. Fylkesmannen i Hordaland har i alle fall erfaring som høyringsinstans ved konsesjonssøknadar om opptak av skjelsand i landets største skjelsandfylke sidan 1993. I følgje fråsegna er fylkesmannen i høg grad usikker på kva effekt dette opptaket har på sjøfuglane i området. På fylkesmannen si side om sjøfugl i Hordaland på http://hordaland.miljostatus.no, står det følgjande under kartlegging av sjøfuglførekomstar:
Som ein viktig del av naturmiljøet på kysten, er tilstanden for sjøfuglbestandane våre sterkt i fokus for tida. Situasjonen har endra seg sterkt over tid, men varierer også mykje frå eitt år til det neste. Såleis er kontinuerlig overvaking og kartlegging viktig for å fange opp kva som skjer og kvifor. Dei økologiske samanhengane i kystnaturen er komplekse og kompliserte. Det vil såleis kunne ta lang tid før ein kan slå sikkert fast kva som er dei endelege årsakene til dei sterke bestandsendringane vi har sett for mange artar. Det nasjonale sjøfuglprogrammet SEAPOP er no oppstarta også i Hordaland, og saman med Sogn og Fjordane har vi her eit særleg ansvar for å overvake utviklinga for gråmåse og sildemåse. For området Langeskjær SØ hadde fylkesmannen også merknader til konsesjonssøknaden i 2006, (sjå fylkesutvalssak 162/06). Alt då hadde det dei siste åra bygd seg opp ein mindre hekkeførekomst av toppskarv ved Greipingen naturreservat. Ein hekkesvikt for måsane der i 2005 rekna fylkesmannen med hadde andre årsaker enn skjelsandopptaket. I følgje fråsegna i 2006 var det ikkje klarlagt i kva grad det omsøkte arealet var av betydning for næringssøk elle liknande for sjøfuglane, men fylkesmannen var ikkje kjend med at opptak så langt hadde vore til ulempe. I følgje fråsegna ville fylkesmannen overvaka situasjonen i 2006 og dei næraste åra framover for å klargjere årsakene betre. Fylkesrådmannen rådde i 2006 til å gje konsesjon i eitt år i første omgang, men med automatisk lenging for 4 nye år dersom ikkje vurdering av situasjonen kring Greipingen naturreservat skulle tilseie ein annan konklusjon for framtida. I så fall ville fylkesmannen kome attende med nye synspunkt i 2006, noko fylkesmannen ikkje gjorde. Sjøfuglane som fylkesmannen nemner i fråsegna i år, er svartbak, gråmåse, havelle, ærfugl, teist og toppskarv. Dessutan vert naturreservatet på øya Greipingen nemnt, som ligg ca 200 meter sør for konsesjonsområdet Langeskjær SØ, sjå oversiktskart på figur 1. Naturreservatet går også ca 50 meter utover i sjøen rundt øya. Formålet med vernet er å sikre best mogelege vilkår for sjøfuglane i området samt å ta vare på ein viktig hekkelokalitet med dei plante- og dyreartar som naturleg er knytt til området. I følgje det nasjonale fagdatasystemet Naturbase, er svartbak, gråmåse og sildemåse viktige fuglegrupper i naturreservatet. Utgangspunktet for vernestatus var ein sildemåsekoloni i 1980. I Naturbase er det lagt inn fugleteljingar i området i åra 1980 og 1993-1998. Opplysninga frå fylkesmannen om 500-600 sjøfugl i teljinga i februar 2011 fortel ikkje så mykje når den ikkje er sett inn i ein større samanheng med utviklingstrekk og andre forhold som kan ha betydning. Frå fylkesmannen har vi fått opplyst at det ikkje er sjølve nærværet av opptaksfartøyet ved skjelsandopptak - sjølv vinterstid, som er problemet. Så evt forbod mot opptak t.d. vinterstid vil ikkje ha noko føre seg. Det er inngrepet på sjøbotnen som fylkesmannen er redd kan vere negativt for fuglane. Dei fleste sjøfuglartane som fylkesmannen nemner er haustbare/jaktbare viltartar som finst over store område. Det gjeld svartbak, gråmåse, storskarv, toppskarv og havelle. Toppskarv er berre jaktbar i fylka frå og med Nord-Trøndelag og nordover, samt i 6 kommunar i Sør-Trøndelag. I tillegg er følgjande sjøfuglar jaktbare: Toppand, kvinand, siland, laksand, fiskemåse, gråmåse og svartbak. I forslaget til nye jakt- og fangsttider for periodne 2012-2017 er det t.d. føreslått at fiskemåse, (som kom inn på raudlista i 2010), ikkje lenger skal vere jaktbar. I sjøfuglrapporten som vart utarbeidd av fylkesmannen i Hordaland i 2004 etter MS Rocknes forliset, er det vist teljingar for i alt 24 sjøfuglartar i Hordaland. I tillegg til sjøfuglartane på den norske raudlista (2010) opererer ein i SEAPOP med ansvarsartar. På raudlista er i tillegg til teist, blant anna sildemåse, krykkje, lunde, svartand, sjøorre, praktærfugl, tyvjo og fiskemåse. Blant ansvarsartane finn ein blant anna storskarv, toppskarv, siland, sildemåse, gråmåse og svartbak. I økosystemperspektiv er sjøfuglane delt inn i ulike grupper og undergrupper. Dei kystbundne sjøfuglane omfattar blant anna dei tre undergruppene - overflatebeitende (blant anna fiskemåse, gråmåse og svartbak), - dykkande og fiskeetande (blant anna storskarv, toppskarv, siland og teist)
- bentisk beitande (blant anna havelle og ærfugl). Sildemåse og krykkje er pelagisk overflatebeitande artar. I fråsegna viser fylkesmannen til overvakingsprosjektet i SEAPOP-regi for vinterbestanden av sjøfugl på vestsida av Øygarden. Fylkesmannen meinar at særleg toppskarven er ein art ein må vente vert påverka av skjelsandopptak, då den er ein dykkande art som livnærer seg på fisk som lever like over havbotnen, (som havelle, ærfugl og teist). Fylkesmannen påpeikar dessutan at teist er på den norske raudlista. I følgje artsskildringa på SEAPOP (www.seapop.no/no/species-description/european-shag.html) hekkar toppskarven yttarst på kysten, frå Rogaland til Sør-Varanger. I det siste har den også etablert seg i Vest-Agder. I vinterhalvåret finst toppskarven langs heile Norskekysten, men sparsamt i dei to nordlegaste fylka og på Skagerrakkysten. Viktige vinterområde er Vest-Agder frå Lindesnes og vestover, Rogaland, Nordhordland, Møre og Romsdal, dei ytre kystområda i Sør-Trøndelag, Vikna, Sør-Helgeland og Lofoten. Følgjande utdrag er frå atsskildringa av toppskarv på SEAPOP: Toppskarven er en spesialisert fiskespiser som fanger sitt bytte ved å forfølge fiskestimene under vann. Den er en meget effektiv svømmer og kan dykke ned mot 60 meters dyp. Oftest finner den næring over sand- eller grusbunn på 20-40 meters dyp, enten nær bunnen eller i de midlere vannmasser. Hos oss er sil (tobis) og de yngste årsklassene (0- og 1-gruppe) av torskefisk den viktigste næringen. Den største kolonien av toppskarv i landet finn ein på øygruppa Sklinna i Nord-Trøndelag. Der viste ei undersøking sommaren 2010, at 10 individ av hekkande toppskarv, i løpet av eitt døgn, overraskande nok, ikkje søkte mat på grunntvassplatået som Sklinna ligg på. Åtte av fuglane drog 26 km mot aust og beita i grunne område nordvest for Leka, mens to drog mot sør, den eine helt til Vikna, sjå figur 2. Truleg søkte fuglane sei, som er tett knytt til tareskog og var skarven sitt dominerande byttedyr sommaren 2010. Figur 2. Turar for næringssøk til hekkande toppskarv frå Sklinna i 2010. Kjelde: SEAPOP - Sjøfugl i Noreg 2010 årsbrosjyre. Dersom skjelsand er ein viktig naturtype for toppskarv, burde ein kanskje forvente mykje toppskarv i Hordaland sidan fylket har mykje skjelsand. Men som fylkesmannen påpeikar i fråsegna har det berre dei siste åra etablert seg ein liten toppskarvkoloni ved Greipingen. Fylkesmannen nemner raudlistearten teist, men har ikkje vurdert kor sårbar den er i forhold til skjelsandopptak. Raudlistearten teist (sårbar) er i følgje artsskildringa på SEAPOP ein robust art, så lenge det er trygge hekkeplassar. Og det er predatorar som mink som særleg gjer arten sårbar. I følgje artsskildringa dykkar teist oftast på grunt vatn, men kan også fiske på 5 20 meter, og unntaksvis ned til 50 m eller djupare. Skjelsandopptak ved Langeskjera føregår på meir enn 30 meters djup. Det bør vere godt nok kunnskapsgrunnlag for å kunne tilrå opptak i forhold til teist. Med overvakinga i SEAPOP-regi og arbeidet med forvaltningsplan for Nordsjøen og Skagerrak, bør det no vere ein god sjanse i komande femårs periode for å få gjort nærare underøkingar av skjelsandområda sin verdi som økologisk funksjonsområde vest for Øygarden.