Anders Lundberg Morvikveien 191 5124 MORVIK Bergen 17.03.2011 Ny E16 over Fillefjell, biologisk mangfald ved Nystuen, Vang kommune Statens vegvesen har lagt fram planar om ny E16 over Fillefjell. Føremålet med prosjektet er å sikre god heilårsveg mellom Aust- og Vestlandet. Det er utarbeidd ei konsekvensutgreiing (KU) i 2003-04 som gjer greie for viktige sider ved prosjektet, som arealbehov, vind- og snøtilhøve, rasfare, kulturminne, kva som ligg i stamvegstandard osb. Føreskrifta om konsekvensutgreiingar set krav om kva ei KU skal innehalde: Ei KU skal: Sikre at omsynet til miljø og samfunn blir tatt i med i førebuinga av planar eller tiltak, og når det blir tatt stilling til om og på kva vilkår, planar eller tiltak kan gjennomførast (Føreskrift om konsekvensutgreiingar, 2009). Planar og tiltak skal handsamast etter føreskrifta dersom dei mellom anna er: lokalisert i eller kjem i konflikt med viktige inngrepsfrie naturområde eller utgjer eit trugsmål mot trua naturtypar, trua artar eller deira leveområde, mot prioriterte artar eller deira funksjonsområde, mot utvalte naturtypar, eller mot andre område som er særleg viktige for naturen sitt mangfald lokalisert i større naturområde som er særleg viktige for utøving av friluftsliv Konsekvensutgreiinga som blei utført for ny E16 over Fillefjell i 2003-04 har i lita grad vurdert desse punkta og i høve til området omkring Nystuen er dei ikkje vurdert i det heile. Dette notatet tek derfor sikte på å supplere den manglande informasjonen om biologisk mangfald ved Nystuen i konsekvensutgreiinga. Omtalen av artar og naturtypar gjeld i og like ved den planlagde tunellopninga ved Nystuen. Alle bileta er frå det omtalte området. Trekkrute for hjort, elg og jerv Nord for Otrøvatnet går ei viktig trekkrute for hjort og elg mellom Aust- og Vestlandet. Begge artane har sesongvise vandringar mellom Valdres og Lærdal og passasjen forbi Nystuen er ein av dei viktige. Passasjen er heller smal og blir på sørsida definert av Otrøvatnet og noverande E16 på nordsida av vatnet. Dyra tar seg fram i den bratte skråninga på nordsida av Otrøvatnet nord for E16, ved foten av dei loddrette sørveggane av Skørsnøse og Støgonøse. I aust er skråninga mellom Otrøvatnet og bratthenget under Skørsnøse inntil 460 m brei. Den loddrette veggen som går langs denne skråninga fungerer som ei leielinje for dyra og den har retning mot vestsørvest slik at trekkpassasjen blir smalare mot vest. Ved Nystuen er han berre 85 m brei. Som det går fram av flybiletet, er den planlagte tunellopninga lagt midt i sentrum av denne smale trekkparsellen. Her har dyra ingen alternative trekkruter og tunellopning her vil i praksis stenge ei av dei viktige vandringsrutene for hjort og elg mellom Aust- og Vestlandet. Dette er i det heile ikkje vurdert så langt i planprosessen.
Nordsida av Otrøvatnet er ei trekkrute for hjort og elg mellom Aust- og Vest-Noreg. Den loddrette bergveggen i sørsida av Støgonøse fungerer som ei leielinje for dyra og ved Nystuen er passasjen om lag 85 m brei. Midt i denne trange passasjen har Vegvesenet teikna inn tunellopning for ny E16. Sørsida av vatnet er også brukt som trekkområde for vilt, men denne trekkruta er blitt mindre etter utbygginga av skitrekk og hyttefelt på andre sida av vatnet. Sørsida av Otrøvatnet er også kjent som ei trekkrute for hjort og elg. I lange tider har dette fungert som vandringsveg, som også vist på kart over viltområde i Vang kommune. Framleis trekk det hjort og elg forbi på sørsida av vatnet, men truleg er denne trekkruta blitt mindre viktig dei siste åra etter utbygginga med skitrekk og hytter i Gudbrandslia og Børrelia. Trekket på nordsida av Otrøvatnet er derfor blitt viktigare med åra. Ved Nystuen går trekkruta nordvestover, i bjørkeskogen nord for Nystøga hyttegrend. Mange hytteeigarar har observert hjort og elg på trekk her dei siste åra, både aust og nordvest for Nystuen. Uansett må dyra passere staden der det er skissert ny tunellopning. Også jerven brukar skråninga på nordsida av Otrøvatnet forbi Nystuen i sine vandringar, me har sett han her. Truleg er det dyr som høyrer til stamma i Jotunheimen. Om vinteren kan ein følgje spora av jerven på oppsida av Nystuen, der tunellen er planlagt, i skogen eller skogkanten nord for Nystøga hyttegrend, vidare vestover til Kyrkjestølen og opp Kyrkjeskardet. Dette ser ut til å vere ei fast vandringsrute for jerv. Jerven har ingen alternative trekkruter langs nordsida av Otrøvatnet (mellom vatnet og vegen og den loddrette fjellveggen av Støgonøse). Trua naturtypar Direktoratet for naturforvaltning har utarbeidd ei handbok for kartlegging av naturtypar og verdisetting av biologisk mangfald (DN-Håndbok 13). I handboka er det ei oversikt over nasjonalt trua naturtypar som skal tilleggast vekt i KUar og andre plandokument. Ved den tenkte tunellopninga ved Nystuen er det eit mosaikkprega landskap med veksling mellom bjørkeskog, rasmark, kulturlandskap og sig. Mosaikken gjer at området har høg 2
habitatdiversitet og høgt biologisk mangfald fordi mange planteartar, insekt, fuglar og dyr finn gode levevilkår her. Følgjande naturtypar er dominerande i området ved den tenkte tunellopninga (namn og kodar etter DN-Håndbok 13): F04 Bjørkeskog med høgstauder D01 Slåttemark B01 Sørvendt berg og rasmark A06 Kjelde og kjeldebekk Innanfor kvar av desse hovudtypane er det fleire underkategoriar, kvar med sitt biologiske mangfald. Slåttemark er ein av fem utvalgte naturtypar i landet og det er utarbeidd ein nasjonal handlingsplan for å ta vare på slåttemark i Noreg. Slåttemarka ved den tenkte tunellopninga ved Nystuen er ikkje i det heile vurdert i plandokumenta. Ho ligg i kanten av Øvre Jordet, som er ein del av den gamle innmarka til fjellgarden og skysstasjonen Nystuen. Gardsdrifta på Nystuen tok slutt på 1950-talet, men delar av Øvre Jordet blei slått så seint som i 1990-åra og slåttenga er framleis godt intakt. Hovuddelen av Øvre Jordet er dominert av sølvbunke, men den delen som ligg der ny E16 og tunellopninga er skissert er dominert av urter og lågare gras, slike som raudsvingel, engkvein, gulaks, slåttestarr, skogstorkenebb, setersyre, harerug, blåklokke, fjell-engsoleie og tyrihjelm. Dei mange blomsterplantene i slåttemarka gjer at ho har eit rikt insektliv, mellom anna med mange sjeldsynte sommarfuglar. Her svermar brunflekka perlemorvinge, lita gullvinge, eldgullvinge idasblåvinge og mange fleire. Her kan ein også sjå den flotte storøyenstikkaren, ein av dei største øyenstikkarane i Noreg. Tunellopning her vil innebere eit stort tap av biologisk mangfald, inklusive artar som berre er observert nokre få gonger i Vang. Slåtteng ved skissert trasé for ny E16 ved Nystuen, nedre del av Øvre Jordet. Enga er her dominert av skogstorkenebb og tyrihjelm og ho har ein rik insekt- og sommerfuglfauna. 3
Brunflekka perlemorvinge i den omtalte slåttenga ved Nystuen. I Artsdatabanken er det berre opplysningar om fire område for denne arten i Vang. Idasblåvinge er ein av mange sommarfuglar som held til i den omtalte slåttenga ved Nystuen. Artsdatabanken har berre informasjon om fem område for arten i Vang kommune. 4
Eldgullvinge, også kalt liten gullvinge. Artsdatabanken har ingen registreringar av denne arten frå Vang kommune. Storøyenstikkar fotografert i lia opp for Nystuen. I Artsdatabanken ligg det inne informasjon om eitt funn av denne arten i heile Vang kommune. 5
Raudlisteartar Den norske raudlista (2010) er ei oversikt over trua artar av planter og dyr i Noreg. Ho er utarbeidd som ei hjelp til kommunar og andre styresmakter for å kunne vurdere kva naturtypar, artar og naturområde som er sårbare og kva typar og område som ikkje er sårbare. Dei fleste artane me har i Noreg finst også i andre land, men nokre artar har hovudtyngda av førekomsten sin i Noreg. Noreg har eit spesielt ansvar for å forvalte desse artane slik at dei kan oppretthalde levedyktige bestandar. Det er ikkje mange slike artar, og det er derfor desto viktigare å ta godt vare på dei få det gjeld. Ein art som er talrik i området ved den tenkte tunellopninga ved Nystuen er bergirisk. Noreg har 50 % av den globale bestanden av denne arten og heile 2/3 av den europeiske bestanden. Han har tidlegare vore vidt utbreidd i landet, men har hatt ein markert tilbakegang og det er bakgrunnen for at han er ført opp på den norske raudlista med status som nær trua (Norsk raudliste 2010). Bergirisk er knytt til bergskort og knausar, rasmark, krattskog og meir opne parti. Dette er forklaringa på at arten er så talrik i området ved den tenkte tunellopninga ved Nystuen. Her er det ein mosaikk av naturtypar, jf. omtalen over, som bergirisken finn seg vel til rette i. Her hekkar han, her finn han mat, skjul og kvile. Inntil 40 bergiriskar har eg observert samstundes i området. Dette er ein av dei tettaste førekomstane av bergirisk i landet. Bergirisk kjem til Fillefjell tidleg i april og blir til starten av august. Lite er kjent om overvintringsstadene, men det er mogeleg at fuglane frå Fillefjell overvintrar i Frankrike. Det som er godt kjent er at bergirisk er talrik ved Nystuen og at han gjennomfører trekk mellom Fillefjell og sørvestlege delar av Europa kvart einaste år. Det har han gjort kvart år i tusenvis av år. La han få lov til å fortsette med det. Då kan me ikkje legge ny E16 langs den traséen som no er lagt fram. Bergirisk fotografert i utkanten av Øvre Jordet. Noreg har 2/3 av den europeiske bestanden av arten og 50 % av verdspopulasjonen. Han har gått tilbake i mange delar av landet og er derfor ført opp på den norske raudlista, men han er talrik ved den planlagte tunellopninga ved Nystuen. 6
Andre artar Ved den planlagde tunellopninga ved Nystuen er det som nemnt ein mosaikk av naturtypar (høgstaudebjørkeskog, slåttemark, rasmark og kjeldesig). Dette gjer at mange insekt finn mat i området (nektar og pollen) og insekta er i sin tur mat for insektetande fugl. Mange fuglar lever også av frø og i området er det ein rik frøproduksjon, frå fjellbjørk, lappvier, ullvier, harerug og mange andre planteartar. Haren er talrik i området og har fast tilhald. Småfuglar som er talrike i området er grønnfink (fast hekkefugl, oftast med tre kull per år), bjørkefink, gråsisik, grønsisik, steinskvett, ringtrost, blåstrupe, granmeis, lauvsangar, heipiplerke og såerle, for å nemne nokre. Alle desse hekkar i skråninga nord for Nystuen. Blåstrupe hekkar i lia opp for Nystuen. Biletet viser ein syngande hann. Rypene brukar fjellbjørkeskogen til furasjering (matsøk) og overnatting. Dei beitar på bjørkeknoppar og rakler, som det er god tilgang på i området. Om vinteren grev dei seg ned i snøen for å overnatte. Fjellrypa er mest talrik i området, men lirypa hekkar her også. Fjellrypa står ikkje på den norske raudlista, men arten har hatt ein markert tilbakegang dei siste åra og arten er i dag sårbar. I lia opp for Nystuen finst også ein bestand av orrfugl. Her har fuglane sin faste spelplass og dei hekkar i området. Orrfuglleiken ligg om lag 1050 m o.h. og truleg er dette den høgastliggande spelplassen for orrfugl i landet, kanskje den høgaste i verda. Spelet går først og fremst føre seg om våren, men det hender dei spelar i oktober også! Orrfuglen er vidt utbreidd i landet, men førekomsten ved Nystuen er spesiell ved at han ligg så høgt. Det er ei kjent sak at artar som lever på yttergrensa for utbreiinga si er meir sårbare for inngrep og miljøendringar enn artsfrender som lever midt i arten sitt totale utbreiingsområde. Førekomsten av orrfugl ved Nystuen er derfor sårbar. Førekomsten av orrfugl i området er eit særmerkt naturfenomen, eitt av mange i området. 7
Den rike fuglefaunaen i området, med småfuglar og ryper, og den talrike harebestanden gjer at det også er rovfuglar i området. Kongeørna svever ofte forbi og det hender det er to av dei som jaktar på rype i lia opp for Nystuen. Kongeørna held til i området heile året. Fjellvåken er trekkfugl som kjem til Fillefjell i april og som blir til oktober. Han er ofte å sjå i området på jakt etter smågnagarar. Like ved den planlagde tunellopninga har tårnfalken fast hekkeplass. Fjellvåken er ein trekkfugl som kjem til Fillefjell i april og drar igjen i september/oktober. Her er han fotografert ved Nystuen, ikkje langt frå den planlagte tunellopninga. Ein lokal biologisk hotspot Området med skissert tunellopning ved Nystuen er eit variert naturområde, lang meir variert enn eit flyktig augnekast skulle tilseie. Dette får ein ikkje tak i om ein berre køyrer forbi, står i vegkanten, blar i sakspapirer eller leitar på nettet. Den einaste måten å få kunnskap om biologisk mangfald i eit område er at ein kompetent fagperson gjer undersøkingar i felten. Dei siste seks åra har eg gjort systematiske undersøkingar av naturen på Fillefjell, mellom anna ved den skisserte tunellopninga. Her er det eit mangfald av vegetasjons- og naturtypar, uvanleg stort for eit så lite område å vere. I kvar av desse naturtypane er det eit sett av artar av planter, insekt, fuglar og dyr. Nokre av dei er omtalte over, men det finst mange fleire. Mangfaldet av naturtypar gir grunnlag for eit mangfald av artar og området ved tunellalternativet ved Nystuen er det me kan kalle ein lokal biologisk hotspot. Ein biologisk hotspot er eit avgrensa område med eit artsmangfald som skil seg frå omkringliggjande område. Fenomenet skuldast at artane i naturen ikkje er jamt fordelte, men konsentrerte til område med gunstige miljøtilhøve, som i oasane i ørkenen. Eitt moment som forklarer den spesielle opphopinga av artar ved tunellalternativet ved Nystuen er den sørvendte skråninga under Støgonøse. Slike sørvendte berg har ofte høgt biologisk mangfald, spesielt om berggrunner er fyllitt, slik som her. Klimaet er gunstigare i sørvendte berg pga. stor solinnstråling og kalken i fyllitten gjer at mange kalkkrevjande planteartar veks i område. Ein 8
slik kalkkrevjande art er raudsildre, som veks i sørskråninga av Støgonøse, men det finst fleire. Me kan samanfatte at området ved tunellalternativet ved Nystuen inneheld eit høgt antall artar fordelt på eit konsentrert område. Behov for meir dokumentasjon av naturtilhøve Gjennom dei siste seks åra har eg gjort mange naturfaglege registreringar i området og det er her påvist både raudlisteartar, viktige dyretråkk mellom Aust- og Vest-Noreg, førekomst av ein nasjonalt utvalt naturtype (slåttemark), ein mosaikk av prioriterte naturtypar og ein stor konsentrasjon av artar av planter, insekt, fuglar og dyr og deira funksjonsområde. Det er ei kjent sak at i område der det er gjort funn av mange artar, der er det ofte fleire artar om ein ser systematisk etter. Jamvel dette notatet eit stykke på veg dokumenterer store naturverdiar ved tunellalternativet ved Nystuen, er det behov for å gjere ei meir komplett undersøking av området for å tilfredsstille krava som ligg i føreskrifta om konsekvensutgreiingar. Den nasjonale Naturbase, Artsdatabanken og kommunale dokument kan vere nyttige i dette arbeidet, men dei kan ikkje erstatte ei feltundersøking. Dersom Vegvesenet går for alternativet ved Nystuen, må det gjennomførast ei naturtypekartlegging etter mal av DN-Håndbok 13. For å fange inn både vår- og haustartar kan dette arbeidet tidlegast starte i juni/juli 2011 og det ikkje avsluttast før august/september. Så må rapporten skrivast. For ordens skuld: eit slikt arbeid må utførast av ein ugild fagperson. Eg har hytte i området og er ikkje aktuell for dette oppdraget. Aktsemdssplikt I den nye naturmangfaldlova av 2010 er det eit punkt om aktsomhetsplikt som gjeld ved større utbyggingar og naturinngrep. Det er to viktige element i denne samanhengen. For det første har ein utbyggar plikt til å søke å gjere seg kjent med det biologiske mangfaldet som blir påverka av tiltaket. For det andre har utbyggar plikt til å ta omsyn til dette mangfaldet når verksemda blir utøvd. For å imøtekome aktsemdsplikta er det ikkje tilstrekkeleg berre å sjekke Naturbase. Dersom det ikkje er opplysningar om et planlagt utbyggingsområde i Naturbase, pliktar utbyggar å undersøkje andre kjelder, eventuelt å sørgje for at det blir gjort ei feltundersøking. Så langt i planprosessen omkring ny E16 over Fillefjell er det vanskeleg å sjå at Statens vegvesen har oppfylt aktsemdsplikta i høve til tunell ved Nystuen. Det er også vanskeleg på sjå at det er mogeleg å oppfylle det andre leddet i kravet om aktsemd (å ta omsyn til det biologiske mangfaldet når verksemda blir utøvd, dvs. dersom trasé og tunell blir lagt ved Nystuen), jf. trekkrute for elg og hjort, raudlista bergirisk og førekomst av utvalt naturtype (slåttemark). Alt dette inviterer til å velje ein alternativ trasé for veg og tunell. Alternativ plassering av tunellopning i Sandbakken På informasjonsmøtet som Statens vegvesen arrangerte i Vang 10.03.2011 var det mange som argumenterte for alternativ plassering av tunellopning ved Sandbakken, om lag 1,5 km aust for Kyrkjestølen. Som ein del av undersøkingane av naturen på Fillefjell har eg også undersøkt dette området og i høve til biologisk mangfald er det eit område utan store verneverdiar. Området er dominert av ung bjørkeskog med ein triviell undervegetasjon av smyle, blåbær og andre vidt utbreidde artar. På steinar og blokker veks epifyttar som gråmose, lys reinlav, begerpigglav, mjølbeger, syllav og andre vidt utbreidde artar. Ny E16 kan her i langt større grad enn ved Nystuen følgje eksisterande trasé og slik i liten grad legge beslag på nytt areal. Det er ingen ting som indikerer at det her er spesielle eller omsynskrevjande artar. Samandrag Statens vegvesen har lagt fram planar om ny E16 over Fillefjell og som ein del av dette er det skissert tunellopning ved Nystuen. Området i og like ved tenkt tunellopning har eit mangfald 9
av naturtypar: høgstaudebjørkeskog, slåttemark, sørvendte berg og rasmark og kjelde og kjeldebekk. Alle desse er viktige naturtypar i Noreg, jf. DN-Håndbok 13. Slåttemark har status som utvalt naturtype og dette gir føringar for forvaltninga av denne sårbare og etter kvart sjeldsynte naturtypen. Nordsida av Otrøvatnet er ei viktig trekkrute for elg og hjort mellom Aust- og Vestlandet, mellom Valdres og Lærdal. Den loddrette sørveggen av Støgonøse fungerer som ei leielinje for dyra og den har ei retning som gjer at passasjen smalnar av mot Nystuen, med ei breidde her på om lag 85 m. Midt i denne traséen har Vegvesenet teikna inn ei tunellopning. På nordsida av Otrøvatnet er det ingen alternative trekkruter aust-vest (vatnet i sør, loddrett bergvegg i nord). Sørsida av Otrøvatnet er også kjent som eit trekkområde for hjort og elg, men det ser ut som om denne i dag er mindre brukt, truleg pga. utbygginga av skitrekk og hyttefelt på andre sida av vatnet. Trekkruta forbi Nystuen er derfor blitt viktigare med åra og det er viktigare enn nokon gong før å unngå inngrep som endrar ved dette. Området ved den skisserte tunellopninga har ein stor bestand av den raudlista arten bergirisk, truleg ein av dei tettaste førekomstane i landet. Arten har hatt ein markant tilbakegang i delar av landet, men er talrik i lia opp for Nystuen. Det må derfor vere ei nasjonalt prioritert oppgåve å sikre bergirisken og området han er avhengig av ved Nystuen. Dette lar seg ikkje kombinere med ny E16 og tunellopning ved Nystuen. Området omkring tunellopninga har eit særs høgt artsmangfald, med mange planteartar, sommarfuglar og andre insekt, småfuglar, rype, orrfugl, rovfuglar og hare. Dei sørvendte berga med god solinnstråling og kalkrik berggrunn gjer at området er spesielt artsrikt, det ein kan kalle ein lokal biologisk hotspot (>50 % av artane finst på <5 % av arealet). Tunellopning ved Nystuen lar seg ikkje gjennomføre utan vesentleg tap av biologisk mangfald, raudlisteartar, trekkområde for elg og hjort og funksjonsområde for mange artar av planter, insekt, fuglar og dyr, inklusive mange regionalt sjeldsynte artar. Undersøkingane som ligg til grunn for dette notatet har dokumentert store naturverdiar i området. Fagleg røynsle tilseier at i slike område er det store sjansar for å finne fleire sjeldsynte og trua artar og naturtypar. Dersom Vegvesenet etter høyringa går for tunell ved Nystuen, må det gjennomførast ei naturtypekartlegging etter DN-Håndbok 13, noko som lett kan sinke prosessen med minst eitt år. Alternativet med tunell i Sandbakken, om lag 1,5 km aust for Kyrkjestølen, er langt mindre konfliktfylt. Eg har også undersøkt dette området med tanke på biologisk mangfald og det er ingen ting som indikerer at det her er spesielt verneverdige artar eller naturtypar. 10
Vedlegg Anders Lundberg, ein kort CV med relevans for vegplanlegging og biologisk mangfald Hovudfag i vegetasjonsøkologi, Universitetet i Bergen Doktorgrad i geografi, Universitetet i Bergen Professor i geografi, Institutt for geografi, Universitetet i Bergen http://www.uib.no/personer/anders.lundberg Anders.lundberg@geog.uib.no Rettleiar for 50 hovudfags-/mastergradsstudentar og sju doktorgradsstudentar Forskingskompetanse: forvaltning av biologisk mangfald, naturforvaltning, kulturlandskap, arealplanlegging, konsekvensutgreiingar Har initiert og leia mange forskingsprosjekt, fleire i samarbeid med og på oppdrag frå kommunar, fylkeskommunar, Fylkesmenn, Direktoratet for naturforvaltning, Statens vegvesen og andre. På oppdrag frå Statens vegvesen har eg skreve utgreiingar om miljø og landskap ved ny søndre innfartsåre til Bergen, veg forbi Movatnet og Vikøy i Kvam herad. Har rettleia hovudfags-/masterstudentar som har skreve om vegplanlegging i Bergen og Hardanger (nasjonal turistveg). Rettleia to tyske hovudfagsstudentar som har skreve oppgåve om den subalpine fjellbjørkeskogen på Fillefjell og lågalpine dvergbjørkheier på Fillefjell (begge avslutta i 2009). Deltar i det internasjonale forskingsprosjektet Mountwarm som brukar Fillefjell som eitt av fleire studieområde i Europa. Brukt som nasjonal fagekspert av Direktoratet for naturforvaltning (2009-), om kartlegging og overvaking av norsk natur. 11