Soga om Gunnlaug Ormstunge

Soga om Gunnlaug Ormstunge

Bakgrunn I eit slikt samfunn er det klokt å inngå gode giftarmål, og det er fedrane som alltid har det siste ordet før det unge paret får kvarandre. Soga om Gunnlaug er ei kjærleikssoge, eit trekantdrama der to unge menn, Gunnlaug og Ravn, slåst om same jenta, Helga den fagre. Mange omtaler Gunnlaugssoga som «den vakraste kjærleikssoga i Norden». Soga om Gunnlaug Ormstunge er kort, berre på rundt førti små sider. Handlinga er lagd til tusenårsskiftet ei uroleg tid på Island. Landnåmet er fullført, og dei største ættene driv ei rivalisering og ein kamp for å skaffe seg makt. Det er eit lovlaust samfunn der makta rår. Makta ligg hos den som har ei stor ætt og mange med seg. I tillegg er ho ei islendingesoge med alle dei ingrediensane som høyrer til denne sjangeren. Her er stor dramatikk med sjalusi, svik, drap og hemn. Faksimile av norrøn utgåve frå tidsperioden 1600 1699 (Kjelde: saganet.is) Faksimile av norsk utgåve frå 1869 (Kjelde: saganet.is)

Litt om handlinga Gunnlaug er son av Illuge Svarte, ein islandsk stormann. Han vil reise ut og «sjå andre folks seder», men faren nektar han å dra fordi han er svært ung og framfus og har ei skarp tunge. Gunnlaug rir av garde i sinne. Han kjem til garden til Torstein, ein annan mektig høvding, og blir teken godt imot der. Dottera til Torstein heiter Helga, og ho er den fagraste kvinna på Island. Helga og Gunnlaug «får godhug for einannan», som det står i soga. Gunnlaug blir buande på garden til Torstein i eit halvt år. Nokre år seinare ber Gunnlaug far sin om å få dra utanlands, og denne gongen samtykkjer faren. Men Gunnlaug vil ikkje berre reise, han vil òg ha Helga til kone når han kjem heim att. Far til Helga liker dårleg at Gunnlaug frir og skal vere borte i lang tid. Men han vil ikkje miste vennskapen med Gunnlaugs far og går med på at Gunnlaug skal få Helga dersom han skikkar seg vel og er tilbake på Island innan tre år. Turen går til Noreg, England og nordsjø-øyane, og deretter vidare til Uppsala, der svenskekongen held til. Her møter Gunnlaug Ravn, ein annan islending som har reist ut før han. Først er dei gode venner, men det endar opp med uvennskap mellom dei etter at Gunnlaug audmykjer Ravn framfor svenskekongen.

laug utfordrar Ravn til holmgang, ein duell som endar med at begge mister livet. Helga blir seinare gift med Torkjell Hallkjellsson, ein storbonde i Borgarfjorden. «Dei får mange born saman», står det. Etter nokre år blir folka på garden ramma av ein hard sjukdom. Helga blir òg sjuk og døyr. Slik endar soga. Ravn veit korleis han skal ta hemn, nemleg ved å kapre Helga den fagre før Gunnlaug når tilbake til Island. Gunnlaug har eit oppdrag hos kong Adalråd i London som han må oppfylle, og klarer ikkje å halde treårsavtalen. Dermed vinn Ravn kappløpet og gifter seg med Helga. Så er striden i gang, og Gunn-

Forteljemåten Det er ein enkel, knapp forteljemåte som pregar soga, ein stil som har inspirert mange store forfattarar opp gjennom tidene. Berre det som er viktig for handlinga, er komme med. Forteljaren gir eit objektivt referat av det som hender. Personskildringa er nesten berre indirekte, vi lærer personane å kjenne gjennom utsjånad, handlingar og replikkar. Men også namnet til ein person kan fortelje mykje. Gunnlaug blir til for eksempel presentert slik: «Så er sagt om Gunnlaug at han var tidleg vaksen og stor og sterk, og hadde lysbrunt hår som fall vent. Han var svartøygd, med litt stygg nase, men hadde eit tiltalande andlet, var midjesmal og herdebrei, uvanleg velvaksen, storlåten i heile sitt huglynde, tidleg framfus, strid og hard i alt, ein stor skald, men laga gjerne nidviser og vart kalla Gunnlaug Ormstunge.» Underdriving er eit viktig verkemiddel: Under London-opphaldet er Gunn- Gunnlaug kjem til Illuge i ein draum og kved om ein kamp på liv og død. I norrøn tid meinte dei at draumar kunne varsle lagnaden til eit menneske. Vi finn fleire kvad i Soga om Gunnlaug Ormstunge. Kvadet skaper ein stillstand i handlinga og gir uttrykk for tankar og kjensler.

laug i teneste for kongen, og ein dag kjem han i kamp med ein viking som heiter Tororm. Det går føre seg om lag slik: «Ikkje er eg redd for det sverdet! roper Tororm. Gunnlaug hogg han da straks bane hogg. Kongen takka han for verket.» kappa blir det kjæraste minnet hennar, og ho tek fram kappa og ser på henne så ofte ho kan. Det siste ho ber om før ho døyr, er å få sjå kappa ein gong til. Slik blir det tydeleg for lesaren at ho aldri har gløymt Gunnlaug. Skildringa av forholdet mellom Gunnlaug og Helga er heller ikkje detaljrik, men vi får likevel fleire små hint om kva dei to føler. Soga fortel at Helga gruer seg til giftar målet med Ravn, og at ho verkar trist i bryllaupet sitt. Når ho får vite at Gunnlaug er kommen heim, skjønner ho også at ho har vorte sviken. Ho blir så tverr og ugrei mot Ravn at han har «lite glede av sam livet med henne». Første gong Gunnlaug og Helga møtest etter giftarmålet hennar, gir han henne ei kostbar kappe i gåve. Denne Elevproduksjon laga av elevar ved Vågsbygd videregående skole. Manus og regi: Ellen Kalvenes

Islendingesogene Islendingesogene er nok den mest kjende sjangeren frå norrøn litteratur. Soge (eller saga) tyder «munnleg eller skriftleg forteljing», og sogene vart opphavleg framførte av forteljarar som rein underhaldning. Ættesoger er ei anna nemning som blir brukt. Islendingesogene eller ættesogene er prosaforteljingar, nedskrivne på 1200-talet, og handlar om ætter og hendingar frå perioden 900 1000. Denne perioden blir gjerne omtalt som landnåmstida, det vil seie den tida da nordmenn tok land og busette seg på øya. (Nema land tyder «å ta land» på norrønt). Islendingane er stolte av sogene sine, og dei blir rekna som stor kunst og som er ein viktig del av verdslitteraturen. Mange kjende forfattarar gjennom tidene har hatt islendingesogene som førebilete. På 1600-talet vart det funne 700 pergamentrullar (skrift på kalveskinn) på Island. Desse vart så nedskrivne og samla. Alt i alt finst det i dag om lag 40 soger. Njålssoga er rekna som den viktigaste. Andre kjende soger er Soga om Egil Skallagrimsson, Soga om Gisle Sursson, Soga om Gunnlaug Ormstunge og Soga om laksdølane.

Nokre kjennemerke ved sogelitteraturen Sogene skildrar eit ættesamfunn der strid og konflikt er vanleg. Det er stor grad av realisme og objektivitet i framstillinga, og her er mange personar. Forteljemåten er enkel, ordknapp og sakleg. Draumar og draumetyding er vanlege innslag, og vi får kjennskap til den norrøne mytologien. Blodhemn står sentralt. Det er tvingande nødvendig å ta hemn, og det er ei plikt å hemne. viser ofte at dei er både sterke og fargerike. Vi får ikkje vite kva personane føler og tenkjer, forteljemåten er ordknapp, og underdriving er eit vanleg verkemiddel. Mannen som får eit spyd gjennom brystet, rekk akkurat å seie: «Det råka godt,» før han fell død om. Trua på lagnaden går igjen i alle islendingesoger. Ein skal prøve å avverje katastrofen, men kjem han, skal ein stå oppreist og bere nederlaget med rak rygg. Å sjå lagnaden i auga er derfor eit viktig punkt i alle ættesoger. Sogene skildrar eit mannssamfunn, men kvinnene er med i handlinga, og dei

Kva fortel ættesogene om samfunnstilhøva i landnåmstida? at ætta, det vil seie slekta, var viktig. Makta i det islandske samfunnet låg ikkje hos ein konge, men var fordelt mellom mektige familiar. at slekta var viktigare enn enkeltmennesket. at omdømme og ettermæle var viktig. Eit liv i skam hadde ingen verdi. at lojalitet, og det å vere trufast mot slekt og venner, var viktig. at menneska trudde på lagnaden. Døden kom den dagen lagnaden hadde bestemt. at ein skulle møte lagnaden oppreist og med rak rygg. at æra til familien stod på spel dersom ikkje urett vart hemna. Urett kunne rettast opp med blodhemn, bøter eller forlik. at æra måtte forsvarast av menn og mot menn. Det vart rekna som ærelaust å gå laus på ei kvinne. at kvinner ikkje kunne hemne sjølve, men dei kunne eggje mennene til strid.