Handbok om kjemiske undersøkingar

Transkript

1 Oppslagsbok Handbok om kjemiske undersøkingar Suzanna Loper

2 Handbok om kjemiske undersøkingar Suzanna Loper Naturfagsenteret Det er ikkje lov å trykke opp eller distribuere boka vidare.

3 Innhald Undersøk kjemiske reaksjonar Korleis bruke denne boka Undersøk på ein trygg måte Dette treng du Dette kan du observere Dette kan du prøve å endre Finn eit spørsmål du kan undersøke Kva er eit eksperiment? Atom og molekyl Periodesystemet Ordliste Register Stoffliste med formlar

4 Undersøk kjemiske reaksjonar Har du nokon gong helt natron i ei skål med eddik, og sett korleis det har blitt danna gassbobler? Da har du sett ein kjemisk reaksjon. Ein kjemisk reaksjon skjer når stoff endrar seg og blir til nye stoff. Ved å bruke denne boka, få hjelp frå ein vaksen og bruke nokre kvardagsstoff som er lette å finne, kan du undersøke ulike kjemiske reaksjonar. Du kan finne ut kva stoff som reagerer når dei blir blanda og kva stoff som ikkje reagerer. Du kan sjå etter bevis for at det kan ha skjedd ein kjemisk reaksjon. Du kan observere dei nye stoffa som er danna. Denne boka vil hjelpe deg med å planlegge dine eigne kjemiske undersøkingar.

5 Korleis bruke denne boka Start med å lese om «Undersøk på ein trygg måte» (side 6 7). Les side 8 11 «Dette treng du». Her får du idear til kva slags utstyr og material du treng for å gjere undersøkingar. Denne delen har òg ei liste over nokon trygge stoff og blandingar du kan undersøke. Ved å lese delen som heiter «Dette kan du observere» (side 13 21), kan du få hjelp til å finne ut kva som skjer i din reaksjon. Delen som heiter «Dette kan du prøve å endre» (side 23 25) kan gi deg idear om nye ting du kan prøve ut i dine undersøkingar. Delen som heiter «Finn eit spørsmål du kan undersøke» (side 26 27), hjelper deg å finne eit spørsmål du kan undersøke nærmare. Lær korleis eit eksperiment er forskjellig frå andre typar undersøkingar i delen som heiter «Kva er eit eksperiment?» (side 28 29) Viss du vil lære meir om kva som faktisk skjer i ein kjemisk reaksjon, kan du lese delen om «Atom og molekyl» (side 30 31) og ta en titt på «Periodesystemet» (side 32 33).

6 Undersøk på en trygg måte Sjekk alltid med ein vaksen før du går i gong med undersøkingane dine. For å undersøke på ein trygg måte, bør du følge desse reglane: 1) Få hjelp av ein vaksen. Om du ikkje forstår korleis du kan undersøke på ein trygg måte, kan du spørre om hjelp frå ein vaksen. 2) Undersøk aldri farlege stoff. På side 10 finn du ei liste over nokre stoff og blandingar du ikkje bør bruke. Sjå på emballasjen om du finn nokre faremerke. Spør ein vaksen om stoffa er trygge å bruke før du begynner og korleis du bruker dei trygt og sikkert. 3) Spør ein vaksen før du blandar ulike stoff med kvarandre. Nokre stoff kan reagere og danne farlege stoff når dei blir blanda saman. 4) Ikkje bland kjemi og eting. Smak aldri på eit stoff med mindre ein vaksen har sagt det er greit og vist deg ein trygg måte å gjere det på. I undersøkingane dine skal du ikkje bruke boksar som blir brukt til mat og drikke. Ikkje ta med deg mat der du gjer undersøkingar.

7 5) Lukt som ein kjemikar. Når du skal lukte på noko, må du ikkje stikke nasen din nær stoffet. I staden skal du bruke handa og vifte lufta over stoffet mot nasen din. Det er slik kjemikarar luktar på stoff på ein trygg måte. 6) Beskytt deg sjølv. Bruk briller og eit forkle eller ei gammal skjorte for å beskytte kleda dine. Sett opp håret i ein hestehale viss du har langt hår. Pass på at erma på genseren ikkje heng ned, slik at genseren kjem borti stoffa du undersøker. 7) Hald stoffa unna kleda og huda di. Medan du undersøker er det viktig at du ikkje tek deg i andletet, auga, munnen, øyra eller nasen. Hell og bland stoffa forsiktig så dei ikkje sprutar. Ver forsiktig slik at du ikkje veltar glas med stoff i seg. 8) Sei frå til ein vaksen om det skjer eit uhell. Viss du får eit stoff på huda di, skyller du huda godt med vatn. Viss du søler ut eit stoff, spør du ein vaksen om hjelp til å tørke opp. 9) Rydd skikkeleg opp etter undersøkinga. Vask området der du har gjort undersøkingane med ein klut, og vask alt utstyret du har brukt. Vask hendene dine. Følg instruksjonar om kva du gjer med stoffa som er igjen etter undersøkingane.

8 Dette treng du Denne delen av boka listar opp ein del ting du kan komme til å trenge i undersøkingane dine, som briller og hansker. Den listar òg opp stoff og blandingar du kanskje vil undersøke, som for eksempel natron og eddik. Utstyr du treng til undersøkingar: briller hansker forkle eller gammal skjorte plastkoppar plastskeier

9 Anna utstyr du kan trenge: tomme flasker tomme boksar små plastposar du kan lukke tett igjen (lynlåsposar) ballongar rørepinnar målesylinder målebeger og måleskeier termometer vekt linjal måleband handlupe

10 Dette bør du ikkje bruke i ei undersøking Nokre stoff kan vere veldig farlege, anten åleine eller når du blandar dei med andre stoff. Du bør ikkje undersøke: ammoniakk eller salmiakk bleikemiddel (klorin) løysemiddel medisinar

11 Kva KAN du undersøke? Pass på at du berre bruker trygge stoff i dei kjemiske undersøkingane dine. Denne lista gir deg nokre tips om kva stoff og blandingar du kan undersøke. Hugs å sjekke med ein vaksen før du begynner å undersøke eit stoff eller ei blanding sjølv dei som står på denne lista. Ver sikker på at du forstår korleis du bruker stoffa på ein trygg måte. Sjå sikkerheitsguiden på side 6 7. natron 7 % eddik vatn vegetabilske oljer salt sukker gjær raudkålsaft blåbærsaft sitronsaft mineralvatn kritt hydrogenperoksid fenolraudt bromtymolblått universalindikator kalsiumklorid

12

13 Dette kan du observere I ein kjemisk reaksjon kallar vi stoffa du startar med for utgangsstoff. I løpet av reaksjonen blir utgangsstoffa til nye stoff. Dei nye stoffa kallar vi produkt. Ofte kan du observere bevis for at det skjer ein kjemisk reaksjon. Du endar kanskje opp med stoff som har ein annan farge enn utgangsstoffa. Eller du har ein reaksjon som startar med eit fast stoff og ei væske, og som dannar ein gass. Denne delen av boka vil hjelpe deg å finne ut kva du kan observere i ein kjemisk reaksjon. Du kan lese denne delen for å finne ut kva for reaksjonar du synest er spennande. Du finn òg tips og råd til korleis du kan observere og måle resultata du får når du undersøker kjemiske reaksjonar. utgangsstoff kjemisk reaksjon produkt

14 Temperaturendring Nokre kjemiske reaksjonar gir frå seg energi i form av varme. Når desse reaksjonane skjer, kan du føle og måle at temperaturen aukar og at det blir varmare. Andre reaksjonar bruker energi og gjer at ting rundt blir kaldare. Du kan føle og måle at temperaturen søkk, og at det blir kaldare. Observere og måle Viss du blandar utgangsstoffa i ein pose, kan du kjenne på utsida av posen. Blir blandinga (og posen) varmare eller kaldare? Kanskje temperaturen ikkje endrar seg? Du kan òg prøve å blande utgangsstoffa i eit beger, og bruke eit termometer for å måle temperaturen i blandinga. Les av termometeret før du startar, og noter temperaturen fleire gonger undervegs etter at reaksjonen har starta.

15 Kva skjer? Nokre kjemiske reaksjonar gir frå seg energi, ofte som lys eller varme. Andre reaksjonar bruker energi. I desse reaksjonane vil blandinga bli kaldare. Eksempel: Varmepakningar Når du opnar ei varmepakning, blir ho fort varm. Det skjer på grunn av ein reaksjon som gir frå seg energi. Utgangsstoffa inni pakninga er blant anna jernpulver, som er eit grått, fast stoff. Når du opnar pakninga, blandar utgangsstoffa seg med oksygen i lufta og det skjer ein kjemisk reaksjon som gir frå seg energi i form av varme. Temperaturen i ei varmepakning over tid Tid etter blanding 0 minutter 30 minutt 1 time 1 time 30 minutt 2 timar 2 timar 30 minutt 3 timar Temperatur 24 C 49 C 53 C 53 C 52 C 51 C 40 C

16 Fargeendring I nokre kjemiske reaksjonar skjer det ei fargeendring. Ei fargeendring kan vere bevis for at det har blitt danna nye stoff. Observere og måle Fargeendringar kan vere lette å observere! Prøv å bruke nøyaktige ord når du beskriv ei fargeendring. I staden for å skrive «rosa», kan du skrive «mørk rosa» eller «lys rosa» eller «raudrosa». Dette vil hjelpe deg å hugse fargeendringa betre. Da kan du samanlikne med andre fargeendringar du kan komme til å observere seinare.

17 Kva skjer? Del 1: Endre eigenskapar Ulike stoff har ulike eigenskapar. Farge er ein eigenskap som kan forandre seg. I nokre kjemiske reaksjonar har produkta ein annan farge enn utgangsstoffa du starta med. Fargeendringar kan vere bevis for ein kjemisk reaksjon, men fargeendring betyr ikkje alltid at det har skjedd ein kjemisk reaksjon. Viss du blandar blå og gul konditorfarge, veit du at du får ein grøn farge. Den blå og gule konditorfargen er der framleis, men når dei er blanda saman ser dei grøne ut. Denne blandinga er IKKJE ein kjemisk reaksjon, fordi det er ikkje danna nokre nye stoff. Eksempel: Rusting Rusting er ein kjemisk reaksjon som skjer når jern reagerer med oksygen i lufta. Utgangsstoffa er jern og oksygen, og produktet er rust eller jernoksid. Jern har grå farge, medan jernoksid er oransje.

18 Kva skjer? Del 2: Indikatorar Nokre fargeendringar i kjemiske reaksjonar kjem av syrebase-indikatorar. Ein syre-base-indikator er eit stoff som skiftar farge når han blir blanda med ei syre eller ein base. Det er mange forskjellige indikatorar. Ein universalindikator får ulike fargar etter kva syre eller base den er blanda med, og kor mykje det er av syra eller basen. Eksempel: Fenolraudt Fenolraudt er ein indikator som er raud når han er blanda med vatn. Når du tilset karbondioksidgass til ei blanding av fenolraudtløysning og vatn, blir blandinga gul. Denne fargeendringa er bevis for at det skjer ein kjemisk reaksjon. Karbondioksid reagerer med vatn, og det blir danna ei syre. Fenolraudtløysning blir gul når ho blir blanda med ei syre. Pusten din inneheld karbondioksid. Viss du blåser opp ein ballong, får du karbondioksid inne i ballongen. Når gass frå ballongen går gjennom eit sugerør og ned i blandinga med fenolraudtløysning og vatn, skiftar blandinga farge frå raud til gul.

19 Syrer og basar Syrer og basar har ulike eigenskapar. Basar, for eksempel såpe, er ofte glatte. Syrer, for eksempel eddik, smakar ofte surt. (Men smak ALDRI på eit stoff for å finne ut om det er ei syre utan at ein vaksen har sagt det er greit.) For å forstå syrer og basar, kan du tenke på temperatur. Du veit at ting kan vere varmt, kaldt eller midt i mellom. På same måte kan stoff vere ei syre, ein base eller midt i mellom (nøytral). Både syrer og basar kan vere farlege. Tabellen nedanfor viser kva fargar vi får når vi blandar ulike væsker med ein universalindikator. syre nøytral base - bilbatterisyre - eddik - sitronsaft - kaffi - mjølk - ferskvatn - ammoniakk (Salmi) - bleikemiddel (Klorin) Fargen til ein universalindikator når han blir blanda med ulike væsker Væske sitronsaft eddik natron løyst i vatn sjøvatn flytande såpe Fargen til universalindikatoren når han blir blanda med væska raud raud blå mørk grøn mørk grøn

20 Danne gass Dei fleste utgangsstoffa du kjem til å jobbe med i undersøkingane dine er faste stoff (ofte pulver) eller væsker. Men dei faste stoffa og væskene kan reagere med kvarandre og danne ein gass! Danning av gass kan vere bevis for at det skjer ein kjemisk reaksjon. Observere og måle Du kan sjå bobler i ei væske. Boblene viser at det blir danna ein gass. Her er ein måte å fange gassen frå ein kjemisk reaksjon: Bland utgangsstoffa i ein plastpose som kan lukkast og bli heilt tett. Viss du lukkar posen fort, blir gassen igjen inne i posen. Posen blir blåst opp, fordi gass treng meir plass enn dei faste stoffa eller væskene som lagde han. Du kan òg blande stoffa i eit glas eller ei flaske, og feste ein ballong over opninga. Du må sette ballongen raskt på med ein gong reaksjonen startar. Viss ballongen blir blåst opp, er det teikn på at det er danna gass. Du kan òg samanlikne kor mykje gass som blir danna i dei ulike reaksjonane. Gjer reaksjonane i to eller fleire like store flasker, og fest like store ballongar over opninga. Du kan måle kor store ballongane blir ved å bruke hyssing og ein linjal.

21 Det er umogleg å tette ein ballong eller ein plastpose så fort at ikkje noko gass slepp ut. Når det blir danna gass, er det viktig at du observerer og måler med ein gong. Kva skjer? I kjemiske reaksjonar blir nye stoff danna med andre eigenskapar enn utgangsstoffa. Ein eigenskap kan vere at stoffet er ein gass ved romtemperatur. Eksempel: Natron og eddik Når natron og eddik blir blanda, skjer det ein kjemisk reaksjon. I denne reaksjonen er produkta karbondioksid (gass), vatn og natriumacetat. Mengda du bruker av utgangsstoff i reaksjonen påverkar mengda produkt som blir danna. Tabellen viser data frå eksperiment der det er brukt ulike mengder eddik og natron. Mengde gass danna i reaksjonen med natron og eddik Mengde utgangsstoff (i ml) Mengde gass som blir danna (i ml) 5 ml natron + 20 ml eddik 5 ml natron + 40 ml eddik 5 ml natron + 60 ml eddik 5 ml natron + 80 ml eddik 5 ml natron ml eddik 5 ml natron ml eddik 325 ml 725 ml 1175 ml 1300 ml 1300 ml 1300 ml

22

23 Dette kan du prøve å endre Denne delen av boka fortel kva du kan endre i ein kjemisk reaksjon. Nokre gonger er det spennande å gjere undersøkinga di på fleire ulike måtar og samanlikne det som skjer. (For å finne ut meir om det å samanlikne undersøkingar, sjå side )

24 Kva for utgangsstoff? Det er mange ulike stoff og blandingar å undersøke i verda! Side 11 har ei liste med utgangsstoff du kan bruke i undersøkingane dine. Etter å ha gjort ein kjemisk reaksjon med bestemte utgangsstoff, kan du prøve å ta bort eitt av utgangsstoffa eller byte ut eitt av utgangsstoffa med eit anna stoff. Kor mykje? Nokre gonger skjer det spennande ting når ein blandar to utgangsstoff. Det kan bli danna gass, eller temperaturen kan auke. Vil det å bruke meir av utgangsstoffa føre til at det blir danna meir gass, eller at temperaturen til produkta stig enda meir? For å undersøke desse spørsmåla, kan du prøve å endre mengda av det eine utgangsstoffet medan du bruker same mengde av det andre. På denne måten kan du sjå kor mykje av det eine utgangsstoffet som fører til at det skjer ei endring. Viss du vil undersøke kva ulike mengder av utgangsstoffa fører til, må du vite korleis du kan måle mengda av stoffa nøyaktig. Du kan bruke måleskeier eller målebeger for å måle mengdene. Om du har ei vekt, kan du veie utgangsstoffa.

25 Kor varmt eller kaldt? Du kan prøve å endre temperaturen på utgangsstoffa dine. Blir reaksjonen annleis om eit av utgangsstoffa er varmare eller kaldare? Om du bruker vatn, kan du prøve å bruke kaldt vatn, lunka vatn og varmt vatn frå springen. Du kan bruke eit termometer for å måle temperaturen. Ver forsiktig ved bruk av open flamme, komfyr eller mikrobølgeomn når du gjer undersøkingar. Spør ein vaksen om du treng hjelp.

26 Finn eit spørsmål du kan undersøke Det kan vere lurt å ha tenkt ut eit spørsmål på førehand når du skal undersøke ein kjemisk reaksjon. Men det kan vere vanskeleg å velje eit godt spørsmål. Nokre veldig gode spørsmål kan vere vanskelege å undersøke, fordi dei er for omfattande, eller for vanskelege å svare på med ei undersøking. Kvifor-spørsmål er ofte det. Andre spørsmål er det lettare å finne svaret på i bøker. Mange typar spørsmål kan bli undersøkt. Her er nokre eksempel. Kva skjer viss.-spørsmål: Dette er ofte gode spørsmål å stille medan du framleis undersøker noko. Kva skjer viss eg blandar natron og eddik? Spørsmål om mål: Når du veit kva som skjer i ein reaksjon, kan du stille spørsmål om mengder, temperatur eller tid. Dette vil hjelpe deg å finne ut meir om reaksjonen. Korleis endrar temperaturen i reaksjonen mellom natron og eddik seg? Kor lang tid vil det ta før det sluttar å boble i reaksjonen mellom natron og eddik?

27 Samanliknande spørsmål: Etter å ha funne ein spennande reaksjon, vil du kanskje undersøke korleis det påverkar reaksjonen å endre mengde eller temperatur på stoffa. Eller kva viss du tar bort eit av utgangsstoffa, eller bruker eit anna stoff istaden? For å svare på slike spørsmål, må du gjere eit eksperiment der du samanliknar to eller fleire reaksjonar. Når du les den neste delen av boka lærer du meir om eksperiment. Korleis blir temperaturen påverka når vi endrar mengda av natron? Blir det danna meir gass viss vi bruker varmare eddik? Korleis blir reaksjonen påverka viss vi bruker sitronsaft i staden for eddik?

28 Kva er eit eksperiment? Eit eksperiment er ei type undersøking. Vi gjer eksperiment for å svare på samanliknande spørsmål. Når du skal gjere eit eksperiment, må du sette opp den same reaksjonen på to eller fleire forskjellige måtar. Så samanliknar du korleis reaksjonane skjer. Du kan berre forandre på éin ting av gongen. Lat oss seie at du bestemmer deg for å gjere eit eksperiment. Du ønsker å teste korleis temperaturen til ei blanding av natron og eddik blir påverka om du endrar mengda natron. Du kan teste reaksjonen på tre ulike måtar: 1 teskei natron + 2 teskeier eddik 2 teskeier natron + 2 teskeier eddik 3 teskeier natron + 2 teskeier eddik

29 For kvar reaksjon måler du temperaturen tre minutt etter å ha blanda stoffa. Legg merke til at mengda av eddik er lik i alle reaksjonane. Du held éin ting lik heile tida. I dette eksperimentet er mengda av natron det einaste du endrer. På denne måten er du sikker på at det du observerer er på grunn av endringa av mengde natron.

30 Atom og molekyl Forskarar undersøker kjemiske reaksjonar for å lære meir om atom og molekyl. Atom er bitte små delar som absolutt alt i heile verda er bygd opp av. Tabellen på side 32 33, periodesystemet, viser alle dei ulike typar atom forskarane kjenner til i dag. Atom kan gå saman og danne molekyl. Reine stoff er laga av éin type atom eller molekyl. I ein kjemisk reaksjon blir atoma i utgangsstoffa sett saman på nye måtar, og slik dannar dei nye stoff. Desse nye stoffa er produkta i reaksjonen. oksygenatom hydrogenatom hydrogenatom vatnmolekyl (H 2 O)

31 Den kjemiske formelen til vatn er H 2 O. Korleis lese ein kjemisk formel? Alle reine stoff kan bli beskrive med ein kjemisk formel. Den kjemiske formelen fortel deg kva for atom som er i stoffet, og kor mange det er av kvart atom. For eksempel er den kjemiske formelen til vatn H 2 O. H står for hydrogen og O står for oksygen. Da veit du at vatnmolekylet består av hydrogenatom og oksygenatom. Det lille 2-talet etter H fortel deg at kvart vatnmolekyl inneheld 2 hydrogenatom. Det er ikkje noko lite tal etter O. Det betyr at det berre er eitt oksygenatom i eit vatnmolekyl. Den kjemiske formelen til karbondioksid er CO 2. Kan du finne ut kva for atom som finst i eit karbondioksidmolekyl?

32 Periodesystemet Dette er ein tabell som viser alle dei ulike typane atom som forskarane kjenner til i dag. Kvar atomtype blir kalla eit grunnstoff. Det finst over hundre ulike grunnstoff. Kvart grunnstoff har sitt eige atomsymbol. Det består av ein stor bokstav og ofte ein liten bokstav i tillegg, som O for oksygen og Na for natrium. Tabellen er laga slik at grunnstoff med liknande eigenskapar står under kvarandre.

33

34 Ordliste atom: den minste delen eit stoff er bygd opp av base: eit stoff som er løyseleg i vatn og som ofte kjennest glatt, som for eksempel såpe bevis: kjenneteikn, spor eller leietrådar som hjelper til med å forklare noko eller gi svar på eit spørsmål blanding: to eller fleire reine stoff som er blanda saman data: informasjon som blir samla i ei undersøking eller eit eksperiment eigenskap: det du kan observere eller måle, og som seier noko om eit stoff eksperiment: ei undersøking der ein samanliknar to reaksjonar, og berre endrar på éin ting av gongen energi: evna til å endre stoff og stoffblandingar, som for eksempel å gjere noko varmare eller få det til å bevege seg fast stoff: eit stoff som har ei bestemt form, slik som sukker, salt, stein eller tre forklaring: ein måte forskarar bruker bevis til å svare på spørsmåla sine gass: eit stoff som vanlegvis er usynleg, er utan form og spreier seg rundt, som for eksempel luft grunnstoff: eit stoff laga av berre ein type atom, som for eksempel hydrogen eller jern indikator: eit stoff som får ulik farge når det blir blanda med ei syre eller ein base kjemi: læra om kva stoff og stoffblandingar er laga av, og korleis dei reagerer kjemikar: ein person med utdanning i kjemi, for eksempel ein forskar kjemisk reaksjon: det som skjer når stoff blir til andre stoff løyse: å bryte eit stoff ned til delar som er så små at ein ikkje kan sjå dei, som når sukker løyser seg i vatn

35 Ordliste molekyl: ei gruppe atom som er sett saman på ein bestemt måte måling: eit tal som gir informasjon om vekt, storleik, mengde, hastigheit eller temperatur observasjon: informasjon som du samlar ved hjelp av ein eller fleire av sansane dine observere: å bruke ein eller fleire av sansane dine for å samle informasjon om noko produkt: eit stoff som blir danna i ein kjemisk reaksjon reagere: forandre seg for å danne nye stoff samanlikning: fortel om likskapar og skilnader mellom to eller fleire ting reint stoff: laga av berre ein type atom eller ein type molekyl, for eksempel gull eller vatn syre: eit stoff som er løyseleg i vatn og som smakar surt, for eksempel eddik tabell: ein måte å notere informasjon med ord og tal inni rader og kolonnar temperatur: kor varmt eller kaldt noko er undersøke: å studere eller prøve å finne ut meir om noko undersøking: det ein gjer for å finne ut meir om noko utgangsstoff: eit stoff du har i begynninga av ein kjemisk reaksjon væske: eit stoff som er flytande og forandrar form, slik som vatn

36 Register atom 5, 11, base 11, 18 19, 34 BTB 11 data 15, 21, 34 eddik 4, 8, 11, 19, 21, eigenskap 17, 19, 21, 32, 35 eksperiment 5, 27 29, 34 fast stoff 13, 20, 35 fenolraudt 11, 18 gass 4, 13, 20 12, 24, 27, 34 gjær 11 hydrogenperoksid 11 indikator 11, 18 19, 34 ispose 15 kalsiumklorid 11 kjemisk reaksjon 4 5, 13 18, 20 21, 23 30, 34 kritt 11 mineralvatn 11 molekyl 5, 30 31, 35 natron 4, 8, 11, 19, 21, notere 14, 16, 35 mål 7, 9, 13 14, 16, 20 21, 24, 26, 29, 35 observasjon 4 5, 13 14, 16, 20 21, 29, 35 produkt 13, 17, 21, 24, 30, 35 rust 17 salt 11 sitronsaft 11, 19, 27 sukker 11 syre 11, 18 19, 21, 34 såpe 19 undersøking 4 11, 20, 23 28, 30, 35 universalindikator 11, utgangsstoff 13 15, 17, 20 21, 24 25, 27, 30, 35 vatn 7, 11, 15, 18 19, 21, 25, vegetabilsk olje 11 væske 13, 19 20, 34

37 Stoffliste med formlar natron (natriumhydrogenkarbonat, NaHCO 3 ) eddik (blanding av vatn, H 2 O, og eddiksyre, CH 3 COOH) vatn (H 2 O) vegetabilske oljer (vegetabilske oljer er laga av planter og består av atom av karbon, C, hydrogen, H, og oksygen, O) salt (NaCl) sukker (C 12 H 22 O 11 ) gjær (gjær er ein levande organisme som fordøyer sukker og dannar karbondioksid, CO 2 ) raudkålsaft (syre-baseindikator) sitronsaft (blanding av vann, H 2 O, og andre stoffer som sitronsyre, C 6 H 8 O 7 ) mineralvatn (inneholder oppløyst karbondioksid, CO 2, også kalla kolsyre) kritt (kalsiumkarbonat, CaCO 3 ) hydrogenperoksid (H 2 O 2, vanlegvis blanda i vatn, H 2 O) fenolraudt (ein indikator, C 19 H 14 O 5 S, vanlegvis blanda i vatn, H 2 O) bromtymolblått, BTB (ein indikator, C 27 H 28 Br 2 O 5 S, vanlegvis blanda i vatn, H 2 O) universalindikator (ei blanding av fleire indikatorar, inkludert BTB) kalsiumklorid (CaCl 2 ) Bokstavane og tala etter kvart stoff viser den kjemiske formelen til stoffet. Sjå side 31 for å lære å lese ein kjemisk formel. 37

38

39 Forskarføter og leserøter Lesebøker til Kjemiske endringar: Kjemiske reaksjonar overalt Handbok om kjemiske undersøkingar Kva skjer med atoma? Bobler som sprekk Kommunisere kjemi Det er ikkje lov å trykke opp eller distribuere boka vidare. Boka er omsett og tilpassa norske forhold av Naturfagsenteret (Nasjonalt senter for naturfag i opplæringa), i samsvar med avtale med Lawrence Hall of Science and the Graduate School of Education at the University of California, Berkeley. Boka kan berre bli brukt i kurs- og forskingsverksemd. Program Directors: Research Director: Senior Advisor: Principal Editor: Jaqueline Barber, P. David Pearson Gina Cervetti Elfrieda Hiebert Ashley Chase Additional members of the Chemical Changes book development team: Josey Baker John Erickson Lynn Barakos Megan Goss Kevin Beals Sonya Grayson Jonathan Curley Suzanna Loper Steve Dunphy Jen Tilson Delta Education: Design and Production: Gail Bishop Nessman, Melissa Southwell, Jeanette Wall, Mathew Bacon Dinardo Design, LLC Credits Cover Photographs: (clockwise from I) Steve Dunphy/LHS, Shutterstock, Steve Dunphy/LHS, Naturfagsenteret Illustrations: Pages 19, 32-33: Scott MacNeill; Page 30: Wikimedia Commons Photographs: Pages 1: Naturfagsenteret; Page 3: Naturfagsenteret; Page 4: E. R. Degginger/Photo Researchers, Inc.; Pages 7-8: Shutterstock; Page 9: Steve Dunphy/LHS; Page 10: Shutterstock; Page 12: Lawrence Migdale/Photo Researchers, Inc.; Page 14: Andrew Lambert Photography/Photo Researchers, Inc.; Page 18: Naturfagsenteret; Page 20: Naturfagsenteret (venstre bilde); Page 21: Steve Dunphy/LHS; Page 22: Juice Images/Corbis; Page 23: Photos.com; Page 24: Shutterstock; Page 25: istockphoto; Page 26: Photos.com; Page 27: Jim Cummins/Corbis; Page 28: Naturfagsenteret; Page 29: Naturfagsenteret; Page 31: istockphoto

40 Kjemiske endringar Korleis kan du undersøke kjemiske reaksjonar? Er du interessert i blandingar som boblar eller endrar farge? Kjemiske reaksjonar er morosame å undersøke. Les denne boka for å finne ut korleis du undersøker på ein trygg måte. Du finn tips om korleis du kan finne ut kva som eigentleg skjer i ein reaksjon. Med denne boka blir du i stand til å utføre kjemiske undersøkingar på eigen hand. Om forfattaren Suzanna Loper har alltid vore interessert i kjemi. Ho fekk eit kjemisett da ho var ti år. Ho undersøkte kjemiske reaksjonar i timevis. Ho skreiv denne boka slik at andre kan få lære korleis ein kan undersøke kjemiske reaksjonar. Omsett og tilpassa norske forhold av Naturfagsenteret