KystROS 2014 FORORD FØREMÅL OG INNHALD RISIKO I SAMFUNNET METODEVAL OG AKSEPTKRITERIUM... 11

Transkript

1 1

2 INNHALD FORORD FØREMÅL OG INNHALD BAKGRUNN OG FORANKRING KOMMUNAL BEREDSKAPSPLIKT OG KRAV TIL HEILSKAPLEGE ROS-ANALYSAR DET NASJONALE RISIKOBILETET NRB FRÅ ANALYSAR TIL FØREBYGGJANDE TILTAK MÅL RISIKO I SAMFUNNET RISIKO OG SÅRBARHEIT I KYSTROS-KOMMUNANE ULIKE TYPAR RISIKO METODEVAL OG AKSEPTKRITERIUM METODEVAL DEFINISJONAR OG OMGREP VEDTEKNE AKSEPTKRITERIUM I KYSTROS-KOMMUNANE HENDINGAR KNYTT TIL KLIMA OG NATURULUKKER STERK VIND STORMFLO JORDSKJELV SOLSTORM EKSTREMNEDBØR ANDRE HENDINGAR OPPSUMMERING ATOMULYKKER OG RADIOAKTIV STRÅLING ULUKKE VED KJERNEFYSISKE ANLEGG UHELL VED SIVILE KJELDER Stasjonære kjelder Kjelder på avvegar TRANSPORT AV RADIOAKTIVT MATERIALE UHELL VED MILITÆR AKTIVITET Atomulykke på Haakonsvern Andre militære kjelder NEDFALL AV SATELLITTAR TERRORHANDLING RADONSTRÅLING OPPSUMMERING AKUTT FORUREINING UTSLEPP FRÅ SKIP UTSLEPP FRÅ LANDTRANSPORT UTSLEPP FRÅ LANDBASERT INDUSTRI OG BUNKERSANLEGG OPPSUMMERING EPIDEMIAR OG HELSEBEREDSKAP EPIDEMISKE SJUKDOMAR OG UTBROT INFLUENSA OG PANDEMI SMITTE VIA NÆRINGSMIDDEL

3 7.4 ANDRE INFEKSJONSSJUKDOMAR KONSEKVENSAR FOR HELSEVESENET VED ALVORLEGE EPIDEMISKE SJUKDOMAR KONSEKVENSAR FOR ANDRE SAMFUNNSSEKTORAR ALVORLEGE HENDINGAR I UTDANNINGSINSTITUSJONAR OPPSUMMERING FISKESJUKDOMAR, OPPDRETT, DYRESJUKDOMAR OG LANDBRUK FISKESJUKDOMAR OG OPPDRETT Smittespreiing Handtering av sjukdomsutbrot og store mengder oppdrettsfis Lakselus RØMMING AV LAKSEFISK FRÅ OPPDRETTSANLEGG UTTØMMING AV BALLASTVATN HUSDYRSJUKDOMAR Munn- og klauvsjuke Klassisk skrapesjuke Salmonellose Sjukdomar på svin Sjukdomar på fjørfe Blåtunge Fotròte Andre dyresjukdomar OPPSUMMERING SVIKT I KRITISK INFRASTRUKTUR DRIKKEVASSFORSYNING SVIKT I ENERGIFORSYNING IKT- TENESTER TRANSPORTSEKTOREN OPPSUMMERING STORULYKKER OG MASSESKADAR KJEMIKALIEULYKKER MASSESKADAR VED SAMFERDSELSULYKKER OG PÅ ANDRE ARENAER Veg Luftfart BYGNINGAR, INSTITUSJONAR OG ARRANGEMENT Brann i særskilte brannobjekt TERROR SKIPSULUKKE OPPSUMMERING PROSESSEN OG VEGEN VIDARE PROSESSEN PRIORITERINGAR FOR DET VIDARE ARBEIDET OMTALE AV ARBEIDSFORMA VIDARE HAR VI NÅDD MÅLA? RULLERING AV KYSTROS LITTERATUR OG REFERANSAR

4 FORORD Mai 2014 Du har no i handa «KystROS 2014» som er sluttproduktet av eit interkommunalt samarbeid mellom fem kommunar. Det er krav i ny lovgjeving om at alle kommunar skal ha på plass ei overordna risiko- og sårbarheitsanalyse (ROS-analyse) som tek føre seg risikobiletet i kommunen. Det dreier seg om eit overordna blikk på samfunnstryggleik. Ei slik analyse skal gje grunnlag for alt vidare ROS-arbeid i kommunane. Fylkesmannen fører tilsyn med at kommunane får dette på plass. I motsett fall kan det gje motsegn og vera til hinder for samfunnsutviklinga på kommunenivå. Kommunane i region vest - Fjell, Askøy, Sund og Øygarden bestemte seg for å samarbeida om ei felles overordna ROS-analyse. Arbeidet starta i andre halvår Litt ut i prosjektet meldte Austevoll kommune seg også på, slik at det er fem kommunar som legg fram dette dokumentet. Desse kommunane representerer ei befolkning på nærare (1. januar 2014). Prosjektet har ein kalla «KystROS 2014» då alle kommunane er øyar og ligg i kystnære strok. Kommunane opplever mange fellestrekk som har gjeve grunnlag for dette samarbeidet. Alle kommunestyra har vedteke såkalla felles akseptkriterier. Prosess og framdrift er forankra i kommuneleiing, politisk og administrativt. Regionrådet Vest har blitt orientert om framdrift og utvikling. Fylkesmannen har støtta opp om prosjektet med skjønsmidlar. Det at fem kommunar samarbeider om ei overordna ROS-analyse, var eit pilotprosjekt ved oppstart. Når kommunane no samla har lukkast med å «koma i mål», tek me dette til inntekt for at interkommunalt samarbeid gjev resultat. Kvart kommunestyre i dei fem kommunane skal ta stilling til dokumentet. Me vonar at «KystROS 2014» er oppstarten på eit samarbeid om samfunnstryggleik på tvers av kommunegrensene som kan halda fram og bli eit nytting verktøy i handtering av samfunnstryggleiken i KystROS-kommunane. Fjell kommune Askøy kommune Sund kommune ordførar ordførar ordførar Øygarden kommune ordførar Austevoll Kommune ordførar 4

5 1. FØREMÅL OG INNHALD 1.1 Bakgrunn og forankring KystROS er eit samarbeid mellom kommunane Askøy, Fjell, Sund, Øygarden og Austevoll, om utarbeiding av felles ROS-analysar. Me høyrer til ein av dei raskast veksande regionane i landet. Samla folketal for dei fem samarbeidskommunane pr. 1. januar 2014 er om lag innbyggjarar. Det som kjenneteiknar kommunane er at det er øykommunar med same topografien og mange felles likskap- og utviklingstrekk. Mellom anna som følgje av naturgitte tilhøve og olje- og gassrelatert verksemd, er KystROS-kommunane ein risikoutsett region. Difor er det viktig at samfunnstryggleik blir vektlagt. Pr ØYGARDEN FJELL SUND ASKØY AUSTEVOLL KYSTROS- KOMMUNANE Folketal Alle kommunane har hatt tilsyn frå fylkesmannen der det har blitt peika på at kommunen manglar ein overordna ROS-analyse. På bakgrunn av dette har kommunane sett at samarbeid kan vera nyttig og at ein «felles dugnad» kan spara tid og vera utviklande for alle kommunane. KystROS 2014 fell i stor grad saman med dei områda som FylkesROS 2009 er inndelt i: klimaendringar og naturulukker epidemiar og helseberedskap fiskesjukdomar og oppdrett, dyresjukdomar og landbruk svikt i kritisk infrastruktur storulukker og masseskader atomulukker og radioaktiv stråling akutt forureining Krava til ROS-analyse er skjerpa dei siste åra. Frå 2009 stiller plan- og bygningslova krav om ROS-analysar i plansamanheng. Frå 2010 av er kommunane pålagt generell beredskapsplikt gjennom ei ny lov om kommunal beredskapsplikt (sivilbeskyttelsesloven). 5

6 I lov om kommunal beredskapsplikt m.v. av , pliktar kommunen å kartleggja kva uønskte hendingar som kan inntreffa i kommunen, vurdera sannsynet for at desse hendingane skjer og korleis dei i så tilfelle kan påverka kommunen. Resultatet av dette arbeidet skal vurderast og setjast saman i ein heilskapleg risiko- og sårbarheitsanalyse. 1.2 Kommunal beredskapsplikt og krav til heilskaplege ROS-analysar I lov om kommunal beredskapsplikt, som vart sett i kraft , står det at «Kommunen plikter å kartlegge hvilke uønskede hendelser som kan inntreffe i kommunen, vurdere sannsynligheten for at disse hendelsene inntreffer og hvordan de i så fall kan påvirke kommunen. Resultatet av dette arbeidet skal vurderes og sammenstilles i en helhetlig risiko- og sårbarhetsanalyse.» Lova inneheld påbod som gir kommunane generell beredskapsplikt, og arbeidet på området skal sjåast i samanheng og planleggjast ut frå dette. Beredskapsplikta pålegg kommunane sjølv å ta ansvar for eit systematisk, kontinuerleg og kvalitetsmessig godt arbeid med samfunnstryggleik og beredskap, og vurdera trongen for eventuelle særskilte beredskapsførebuingar. I Noreg vert kommunane vurderte til å vera ein av berebjelkane i samfunnstryggleik- og beredskapsarbeidet. Fordi alle uønskte hendingar gir store utfordringar til berørte lokalsamfunn, er ei rekkje oppgåver lagt til kommunane for å sikra god oversikt over risiko og sårbarheit, godt førebyggjande arbeid og naudsynt beredskap og evne til å løysa oppgåvene. Kommunane skal setja i verk tiltak for å verna innbyggjarane og syta for drift av viktige offentlege samfunnsfunksjonar under kriser og katastrofar. God kommunal beredskap vert sett på som ein grunnleggjande føresetnad for god nasjonal beredskap. Gjennom den kommunale beredskapsplikta vert kommunane pålagde å gjennomføra ein heilskapleg risiko- og sårbarheitsanalyse (ROS), som skal vera hovudgrunnlaget for kartlegging og styrking av førebuande og beredskapsmessige tiltak. Den generelle beredskapsplikta skal komplementera beredskapsplikta som følgjer av anna sektorregelverk. Kvar einskild kommune pliktar å kartleggja kva uønskte hendingar som kan inntreffa i eige geografisk område, vurdera sannsynet for at desse hendingane skjer og korleis dei kan påvirka kommunen alt samanfatta i ein heiskapleg risiko- og sårbarheitsanalyse. 1.3 Det nasjonale risikobiletet NRB. Direktoratet for samfunnssikkerhet og beredskap DSB har gjennom fleire år utvikla nasjonale analysar for risiko og sårbarheit. Desse analysane vert årleg samla i «Nasjonalt risikobilde» - NRB. Informasjonen i nasjonalt risikobilete skal vera med å danna grunnlaget for ROS-analysar, planprosessar og øvingar både på nasjonalt og lokalt nivå og omsetjast til førebyggjande og 6

7 skadereduserande tiltak. Om dette står det i statsbudsjettet for 2013, i tråd med stortingsmelding 29 ( ) Samfunnssikkerhet: «Regjeringen har bestemt at DSBs nasjonale risikobilde skal danne utgangspunkt for et felles planleggingsgrunnlag på tvers av sektorer og sektormyndigheter i samfunnet. [...] Virksomhetene skal legge dette til grunn i sin planlegging, som et supplement til den oversikten over risiko og sårbarhet som virksomhetene skal ha innenfor eget ansvarsområde. Alle aktørene må derfor vurdere hva risikobildet kan bety for deres ansvarsområde.» Utvalet av hendingar i KystROS er gjort med eit sideblikk til NRB, og liknande analysar som er laga fylkesmessig og av andre organisasjonar. 1.4 Frå analysar til førebyggjande tiltak I rapportar etter alvorlege hendingar er det vanleg at det vert gjort funn som viser at det hadde vore mogleg å hindra eller redusera skader i samband med den aktuelle hendinga. Eit døme på dette frå KystROS-kommunane, er «Rocknes»-forliset i Vatlestraumen i Kollisjonspunktet var her eit grunt skjer som Kystverket fjerna i ettertid. Dette vert kalla hendingsbasert tryggleiksstyring og er det motsette av risikobasert tryggleiksstyring, som er eit viktig prinsipp i samband med heilskaplege ROS-analysar. MS «Rocknes» etter kantringa Foto: Sindre Skrede, Wikipedia Utfordringa for kommunane vert å koma dit at vi arbeider med risikobasert tryggleiksstyring framfor hendingsbasert tryggleiksstyring, som både er føre var og etter snar. Dvs. at ein set i verk tiltak på førehand for primært å unngå at uønskte hendingar skjer, og subsidiært redusera konsekvensane av desse til eit minimum. 1.5 Mål Måla for KystROS er å: 1. Gje eit heilskapleg oversyn over risikobilete i KystROS-kommunane, både med omsyn til naturgitte og menneskeskapte hendingar. 2. Auka den generelle kunnskapen omkring samfunnstryggleik. 3. Auka merksemda omkring samfunnstryggleik. 4. Sluttrapporten skal vera eit viktig overordna dokument innan samfunnstryggleik i den einskilde kommune. 7

8 2. RISIKO I SAMFUNNET KystROS 2014 Risiko handlar alltid om kva som kan skje i framtida og er difor knytt til uvisse. Uvissa knyter seg til om ei bestemt uønskt hending vil inntreffa, og kva konsekvensane av denne hendinga vil verta. For at det skal vera mogleg å jobba førebyggjande med risiko, er det naudsynt både med eit best mogleg heilskapleg risikobilete og merksemd mot kva som er årsakene til uønskte hendingar. I risikoanalysar bruker ein ofte sannsyn som mål på kor truleg vi meiner det er at ei viss hending vil inntreffa i løpet av eit gjeve tidsrom, gjeve kunnskapsgrunnlaget vårt (Aven m.fl. 2008). Verknadene den uønskte hendinga har på gjevne samfunnsverdiar, kallar vi for konsekvensar. Risikoanalysane i KystROS er vurderingar av: Sannsynet for at ei uønskt hending vil inntreffa Kva konsekvensar hendinga eventuelt vil få Uvissa knytt til analyseresultata (kunnskapsgrunnlag og sensitivitet). Risikobiletet inneheld, i tillegg til risikoresultata, skildringar av risikoområde og dei analyserte scenarioa (dei spesifikke hendingsgangane), kva slags føresetnader dei byggjer på og resonnementa attom vurderingane av sannsyn, konsekvensar og uvisse. Alle anslag for sannsyn og konsekvensar er vurderingar som vert gjorde ut frå gjevne kunnskapsgrunnlag - det er ikkje ein sann storleik som kan avdekkjast. I NRB gjer ekspertgrupper vurderingar i samsvar med ein definert metode og prosess ( jf. Rettleiar Nasjonalt risikobilete - prosess og metode, DSB 2013). Sluttresultatet (risikobiletet) er likevel DSB sine konklusjonar på grunnlag av ekspertvurderingane og dermed DSB sitt ansvar. Ein viktig teoretisk skilnad i risikoforståing er om risiko vert oppfatta som noko som eksisterer objektivt og uavhengig av kven som analyserer (objektivistisk risikoforståing), eller om risiko alltid er ei fortolking av røynda og dermed ein konstruksjon (subjektivistisk risikoforståing). Den fyrste tilnærminga pregar naturvitskap og medisin, medan den siste er ei samfunnsvitskapleg tilnærming. Det kan også vere stor skilnad i korleis ekspertar og lekfolk oppfattar risiko. Medan ekspertane med sin djupnekunnskap ofte er mest opptekne av sannsyn for ulike hendingar, er folk flest mest opptekne av konsekvensane. Ekspertane føretrekkjer ofte å måla konsekvensar i storleikar som kan observerast, medan befolkninga som er utsett for konsekvensane, også brukar kjensler i vurderinga av konsekvensar. Ulike ståstader kan føra til ulike risikovurderingar av same fenomen. Klinke & Renn (1992) argumenterer for at både ekspertar og andre har like legitim rett til å uttala seg om risiko. Dei som vert råka av konsekvensane, må få innverknad på kva slags katastrofar samfunnet skal bruka ressursar på å verna seg mot. Samstundes må ekspertane bidra med faktainformasjon og korrigera oppfatningar, attåt å varsla dei ukjende katastrofane folk ikkje veit om. Scenarioa som er med i KystROS, representerer ikkje alle katastrofale hendingar som kan inntreffa i dei fem kommunane. Mange hendingar i vårt område dei siste 10-åra, har kome overraskande, og neste storhending kan vera ei vi ikkje har sett eller analysert tidlegare, og ho kan difor koma uventa. 8

9 Det er likevel rekna som tenleg og naudsynt å vera førebudd på å møta hendingane som er med i ROS-analysane, og dersom kommunane er budde på å møta ei katastrofal hending, så er dei også budde på å møta mange andre. 2.1 Risiko og sårbarheit i KystROS-kommunane Gjennom dei siste 40 åra har det i KystROS-kommunane vore store samfunnsmessige endringar. Alle kommunane har hatt stor folkeauke, infrastrukturen har endra seg frå sjø til veg, og industriveksten har vore formidabel. Næringsgrunnlaget er i stor grad endra. Øygarden har store «nasjonale» industrianlegg knytt til olje- og gassverksemd, og alle kommunane har mykje industri og sjøfart knytt til støtteverksemd for oljeproduksjon. Mange verksemder har sitt virke både nasjonalt og internasjonalt. Lokal industri har vakse mykje, og industrifiske og lakseoppdrett har stor aktivitet. Ei side ved desse endringane, er òg at verksemder i kystsamfunna er globaliserte og knytt til aktivitet over heile verda. Risikobiletet frå nokre tiår attende i tid er endra stort på dei fleste område, og samfunnsendringane har gått føre seg utan fokus på eit heilskapleg risiko- og sårbarheitsbilete. Som det norske samfunnet elles, framstår KystROS-kommunane med stor kompeksitet innan mange samfunnsområde med tilhøyrande sårbarheit. Det heilskaplege risikobiletet vert påvirka av både utviklinga i den einskilde kommune, utviklinga i regionen, landet, og heile verda. Store uønskte hendingar, både nasjonalt og internasjonalt, har ført til mykje merksemd mot området samfunnstryggleik, og det er forventingar til alle kommunar om å utvikla robuste lokalsamfunn. 2.2 Ulike typar risiko I første steget i analysearbeidet vart risikoen delt i følgjande kategoriar: 1. Risiko frå naturgitte tilhøve (t.d. vind, nedbør, radonstråling m.m.) 2. Menneskeskapt risiko (t.d. industriutslepp, trafikk, atomkraft, tilsikta hendingar m.m.) 3. Annan risiko (t.d. epidemiar.) 4. Ein kombinasjon av to eller fleire av dei føregåande typane (t.d. jordras som følgje av menneskeleg aktivitet, eller brann som følgje av brot i gassleidning etter jordskjelv.) Kollsnes Næringspark ved Hjeltefjorden Øygarden Kategori 1, risiko kjem frå naturgitte tilhøve og er noko vi langt på veg må akseptera å leva med. Menneska rår ikkje over naturkreftene, men likevel skal ein så langt råd er freista å unngå risiko som ikkje er nødvendig. Eit viktig fokus på dette området er også dei risikotilhøve som må vurderast i samband med spørsmålet om klimatilpasning. Dette kan ein gjera ved t.d. å unngå utbygging på dei områda som er mykje eksponerte for vind, store bølgjer og nytta berekninga av konsekvensar av auka nedbør. 9

10 Kategori 2, menneskeskapt risiko er risiko som følgjer av dei handlingane vi gjer, t.d. fåre ved atomkraft, industriutslepp, trafikk osb. Den 3. kategorien er risiko som ikkje passar inn i ein av dei to første kategoriane. Døme på slike er fiske- og dyresjukdomar, epidemiar og pandemiar. I følgje standard NS 5814 Krav til risikovurderinger, defineres risiko som uttrykk for kombinasjonen av sannsyn for og konsekvens av ei uønska hending Kategori 4 er ein kombinasjon av to eller fleire av dei føregåande risikotypane. I slike tilfelle er ein ofte ikkje klar over kva risiko ein har med å gjera før etter ei uønskt hending. Då arbeidsgruppene vart samla til analysearbeidet, var dei valte tema fordelte i samsvar med følgjande skjema: 10

11 3. METODEVAL OG AKSEPTKRITERIUM 3.1 Metodeval Analysemetoden som er nytta i KystROS, er ein grovanalyse som det òg er vanleg å omtala som risiko- og sårbarheitsanalyse. Metoden er vanleg i samfunnsfagleg tilnærming i risikoanalysar og oppfyller lovkrava i høve til kommunane. Metoden prøver å fanga opp både dei fysiske konsekvensane av ei uønskt hending som kan observerast, men også dei sosiale og psykologiske effektane som òg kan verta sterke. Føremålet med ROS-analysane er at funn anten må følgjast opp med risikoreduserande tiltak, eller med meir detaljerte analysar. Ansvaret for å følgja opp vil i utgangspunktet liggja hos den einskilde kommune. Områda som krev oppfølging, vert identifiserte slik: Raudt felt Medfører uakseptabel risiko. Her skal risikoreduserande tiltak gjennomførast, alternativt skal det utførast meir detaljerte ROS-analysar for å avkrefta risikonivået. Gult felt Grønt felt ALARP-sone, dvs. tiltak skal gjennomførast for å redusera risikoen så mykje som råd er. (ALARP= As Low As Reasonable Practicable). Det vil vera naturleg å leggja ein kost nytteanalyse til grunn for vurdering av ytterlegare risikoreduserande tiltak. I utgangpunktet akseptabel risiko, men ytterlegare risikoreduserande tiltak av vesentleg karakter skal gjennomførast når det er mogleg ut i frå økonomiske og praktiske vurderingar. Tilhøve i raude felt medfører uakseptabel risiko, og som hovudregel må det gjennomførast risikoreduserande tiltak etter slike analysefunn. Tiltaka kan vera av førebyggjande og/eller skadebøtande karakter, slik at risikoen kjem ned på eit akseptabelt nivå. I nokre tilfelle kan det òg vera aktuelt å gjennomføra nye og meir detaljerte risikoanalysar for å få eit sikrare estimat på risikoen. Når det gjeld tilhøve i grøne felt, så reknar ein i utgangspunktet med at desse inneber akseptabel risiko. Avslutningsvis krev tilhøve i gule område nærare kostnyttevurderingar før ein avgjer om risikoen er innanfor akseptable rammer. Målet her er å redusera risikoen så mykje som praktisk mogleg. 3.2 Definisjonar og omgrep ROS-analyse står for risiko- og sårbarheitsanalyse. Ved å kartleggja sannsyn og konsekvensar av uønskte hendingar som t.d. straumbrot, feilmedisinering, personellmangel, kan ein prioritera risikoområde og planleggja tiltak for å hindra dei eller redusera konsekvensen av dei dersom dei skulle oppstå. ROS-analysa er i hovudsak ei kvalitativ risikovurdering bygd på fagleg skjønn og erfaring. Det har synt seg å vera eit effektivt verktøy for å definera forbetringsområde. 11

12 Risiko er eit uttrykk for den fare som uønskte hendingar representerer for menneskje, miljø og materielle verdiar. Risikoen vert uttrykt ved sannsyn (frekvens) for og konsekvens av dei uønskte hendingane. Sannsyn: Eit uttrykk for kor ofte ei hending vil kunna skje. Konsekvens: Ein omtale av følgjene av ei hending. Risiko = sannsyn x konsekvens Sårbarheit: Eit uttrykk for den evna eit system har til å fungera og levera naudsynte tenester, når det vert utsett for påkjenningar. Sårbarheit er det motsette av å vera robust (to sider av same sak). Kor sårbart eller robust samfunnet er, er eit mål for evna til å halda fram å fungera som tiltenkt når det vert utsett for ekstraordinære påkjenningar. Barrierane mot uønskte hendingar og konsekvensane av desse, avgjer kor sårbart eller robust eit samfunn er. For å styrka verksemda si risikostyring. Det betyr å identifisera og analysera risiko. For å bevisstgjera dei tilsette om risiko og sårbarheit i eiga verksemd og motivera for naudsynt endring og forbetring. For å vurdera om ny teknologi eller teknikkar skal verta teke i bruk, både i høve til tekniske og menneskelege faktorar. For å redusera uønska hendingar, dersom den blir følgt opp av konkrete førebyggjande tiltak. For å få ei felles forståing av kva som ligg i uttrykk som samfunnstryggleik og risiko, vert dette definert slik: Risiko vert påverka av kor ofte den uønska hendinga kan ventast å skje, og kor alvorlege konsekvensar hendinga kan medføra. Aristoteles sitt snart 2400 år gamle visdomsord er framleis eit relevant utgangspunkt for arbeidet med samfunnstryggleik og beredskap. Vi må venta det uventa: «Samfunnet si evne til å hindra uønskte hendingar, redusera skadeverknadene når dei skjer, og evne til å koma tilbake til ønska normaltilstand så snart som mogleg etter at dei har skjedd» Hensikta med ROS-analyser er å utarbeida eit grunnlag for planleggingsarbeidet slik at beredskapsmessige omsyn kan verta integrert i den ordinære planlegginga i kommunen. Samstundes er målet å gje grunnlag for ei betre beredskaps- og kriseplanlegging i kommunen. Det er sannsynleg at noko usannsynleg vil skje 12

13 Fareidentifikasjonen som er utført i dokumentet tek føre seg hendingar i fredstid. Tilsvarande er og risikovurderingane utførte med utgangspunkt i ein fredstidssituasjon. Likevel vil det langt på veg vera slik at ein god beredskap i fredstid også vil vera ein god beredskap i krigstid. ROS-analysane er eit grunnlagsdokument med framlegg til risikoreduserande tiltak på kritiske område. Arbeidet tek føre seg kartlegging og førebygging av risiko. Analysane er ikkje ein redningsplan, dvs. ei skildring av kva ein skal gjera når det går gale. Ein slik plan kan tidlegast lagast i neste fase, og då av den etablerte redningstenesta. 3.3 Vedtekne akseptkriterium i KystROS-kommunane I samsvar med sivilbeskyttelseselova, har kommunestyra i dei fem kommunane i prosjektet vedteke like akseptkriterium for arbeidet med dei heilskaplege ROS-analysane: Akseptkriterium til overordna ROS-analysar skildrar kva som er akseptabel risiko for kommunen som heilskap. Grad av sannsyn og grad av konsekvens vert delte inn i følgjande klassar: Klassifisering av sannsyn: Omgrep Vekting Frekvens Mykje sannsynleg S5 Meir enn ein gong kvart år Sannsynleg S4 Mindre enn ein gong kvart år og meir enn ein gong kvart 5. år Mindre sannsynleg S3 Mindre enn ein gong kvart 5. år og meir enn ein gong kvart 25. år Lite sannsynleg S2 Mindre enn ein gong kvart 25. år og meir enn ein gong kvart 100. år Usannsynleg S1 Mindre enn ein gong kvart 100 år Klassifisering av konsekvens: Konsekvens av ei hending vert her vurdert opp mot dei tre felta: Menneske liv og helse, ytre miljø og materielle verdiar. I tabellen vert det òg synt til nivåa i krise- og beredskapsplanen - (KBP) til Fjell kommune. Desse nivåa er delt inn frå 1 3 Konsekvens Vekting Menneske liv og helse Ytre miljø Materielle verdiar Katastrofalt K 5 Meir enn 3 døde, eller fleire enn 25 alvorleg skadde. KBP nivå 3. Kritisk K 4 Inntil 1 død, eller fare for inntil 25 alvorleg skadde personar. KBP nivå 2. Svært alvorlege og varige skadar på miljøet. Alvorlege og langvarige skadar på miljøet. Skadar for meir enn kr Skadar mellom kr

14 Alvorleg K 3 Inntil 10 alvorlege personskadar, eller mange mindre personskadar, men med sjukefråvær. Vesentlege helseplager og ubehag. KBP nivå 2. Ein viss fare K 2 Mindre skadar som treng medisinsk behandling, evt. kortare sjukefråvær. KBP nivå 1. Ufarleg K 1 Ingen eller små personskadar, avgrensa til eigenmelding. KBP nivå 1. Omfattande skadar på miljøet. Mindre miljøskadar Ingen eller liten skade på miljøet. Skadar mellom kr Skadar mellom kr Skadar for inntil kr Konsekvensklassifisering er gjort med utgangspunkt i røynsle, skjønn og kommunen sin økonomi. Sjølv om dei fleste vil seia at det er katastrofalt når ein person døyr som følgje av ei hending, er konsekvensklassifiseringa berre eit uttrykk for sjansane for hendingar som medfører død. Ein vil sjå i risikomatrisa at hendingar som har sannsyn for dødsfall, anten vert rekna som å ha uakseptabel risiko eller krav til at det vert gjort førebyggjande tiltak i forkant av utføring. Risikomatrise Akseptkriterium er kriterium basert på standardar, røynsle, teoretisk kunnskap m.m. som vert lagt til grunn for avgjerder om akseptabel risiko og må vera i samsvar med krav i lovverk, føreskrifter og eventuelle andre styrande dokument. Akseptkriteria for risiko kan uttrykkast på fleire måtar, til dømes gjennom tall og ord. Her er akseptkriteria omtala og vist med fargane raud, gul og grøn. Ei risikomatrise viser kva som vert vurdert som uakseptabel risiko (raud sone), når det skal gjennomførast tiltak (gul sone) og når risikoen er akseptabel, men det likevel kan vurderast tiltak (grøn sone). Mykje sannsynleg S5 Sannsynleg S4 Mindre sannsynleg Lite sannsynleg S3 S2 Usannsynleg S1 Sannsynleg K1 K2 K3 K4 K5 Konsekvens Ufarleg Ein viss fare Alvorleg Kritisk Katastrofalt 14

15 Plasseringa i matrisa ut i frå sannsynlegheit og konsekvens vil då visa om tiltaket eller området vil ha ein risiko som er akseptabel eller uakseptabel for kommunen. Som eksempel på korleis ei slik risikomatrise kan nyttast, vil eit område kor ei hending er sannsynleg (S4) og har ein viss fare (K2) plasserast i gult felt og innebera ein risiko. Det må då vurderast kva for tiltak som skal gjennomførast og / eller om det må utførast ein meir detaljert ROS-analyse av området eller objektet. Kvart kapittel vert avslutta med ei oppsummering og viser ei risikomatrise som vist nedanfor, (døme). Nr TEMA Nr Hending Risiko Merknader Kjelder Situasjon Liv og helse Miljø Materielle verdier Tiltak S5/K5 S1/K1 S3/K3 15

16 4. HENDINGAR KNYTT TIL KLIMA OG NATURULUKKER Målet for dette kapitlet er å vurdera risiko for at naturhendingar skal føra til skade på liv og helse og miljø og medføra økonomiske konsekvensar. Årleg fører naturhendingar til store skadar på materielle verdiar i Noreg. Dei representerer òg ein fare for liv og helse men det er eit fåtal dødsfall knytte til naturulukker. Dei førespegla klimaendringane vil medføra at det oftare vil førekoma uønskte naturhendingar mellom anna som følgje av meir nedbør. Ekstremnedbør, høgare havnivå og sterk Etter stormen 2005 Sund kommune vind er viktige tema der sannsynet for at det vil verta fleire alvorlege hendingar i framtida på grunn av klimaendringar. Endringane i klima grip inn i mange sektorar, og det er nødvendig med ei tverrfagleg tilnærming til problemstillinga. Det er ei sentral oppgåve for kommunen å tilpassa seg dei forventa endringane i klima og førebyggja uønskte naturhendingar. Utslepp av klimagassar og auka konsentrasjon av desse i atmosfæren vil ha direkte innverknad på temperatur, nedbør, vind og havnivå. Vi ser endringar allereie i dag, og forsking viser at klimaet vil endra seg meir dei neste 100 åra. FNs-klimapanel stadfestar at med dagens utvikling av utslepp vil temperaturen på jorda auka og at det sjølv om globale utslepp av klimagassar vert sterkt redusert, vil vi få klimaendringar. KystROS-kommunane har ein natur som gjer at dei er lite sårbare for hendingar knytt til fjellområde slik som skred, snøskred og flaum. Ein er derimot meir utsett for hendingar knytt til kyst og hav slik som vind og stormflo. 4.1 Sterk vind Det er venta ein auke av vindstyrke opp til 32,6 m/s (orkan) og meir. Kraftigaste skadestormar vil dessutan koma oftare. Gjennomsnittleg vindstyrke er venta å auka, særleg i vinterhalvåret. Dette vil kunna ha øydeleggjande verknad på omgjevnadene og medføra personog materielle skader. Det er grunn til å tru at ein vil få fleire dagar med vind opp mot kuling. Det finst få førebyggjande tiltak som reduserer sannsynet for uønskte hendingar knytt til sterk Bølger i Sund - Fotgraf Gunn Kvaløy 16

17 vind. Solide bygg, sikring av lause gjenstandar og bevisst bruk av landskapet er tiltak som vil kunna ha ein skadeavgrensande effekt. Skadeavgrensande tiltak (reduserer konsekvensar) går ut på bruk av beredskap og kommunikasjonsplan og samordning mellom kommunen og andre etatar. Ros-analyse sterk vind Sannsyn Sjølv om regionen er utsett for mykje vind, er det meste av vinden noko ein tåler utan store konsekvensar. Sannsynet for sterk vind er liten og blir plassert på S3, mindre sannsynleg, mindre enn ein gong kvart 5. år og meir enn ein gong kvart 25.år Det er lite truleg at dette vil endra seg i stor grad dei neste åra. Konsekvensar Liv og helse: Personskadar kan førekoma, og dødsfall kan skje ein sjeldan gong. Regionen kanverta avsperra frå fastlandet slik at ein ikkje får sendt folk til sjukehus. Dette gjer at ein kan få konsekvensar for eldre og akutt sjuke som bør til sjukehus. Den psykiske belastinga på befolkninga kan og verta stor ved ei slik hending. Konsekvensane for menneske, liv og helse vert likevel rekna å vera mindre alvorlege (K2). Erfaring har vist at oppryddingsarbeidet kan vera farlegare enn sjølve stormen. Miljø: Det vil truleg verta nokre konsekvensar for miljøet, dette er vurdert til K2, mindre miljøskadar, som vil kunne ordnast innan rimeleg tid. Følgjeskadar som følgje av hendinga slik som skipsforlis vert vurdert i eigne analysar. Materielle verdiar: Sterk vind kan medføra øydeleggjande verknad på omgjevnadene med materielle skadar, som brot på infrastruktur (straumbrot, brot på telesambandet), skade på bygningar, nedfall av skog, stengte vegar. Erfaring har vist at slike hendingar kan medføra store kostnader. Bygg og infrastruktur vert bygd stadig tettare og kostnadene kan auke. Dei samla kostnadene etter orkanen 1992 er kr 1,3 mrd (1992). Konsekvensen vert vurdert til kritisk, K4, skadar mellom kr Vurdering/konklusjon: Den største faren ved sterk vind blir vurdert til å vere materielle verdiar. Norge har dyr infrastruktur og erfaring har vist at det kan bli store materielle skadar for samfunnet. 4.2 Stormflo Stormflo er eit resultat av uheldig samvirke mellom vind, bølgjer, astronomisk tidevann og lågtrykk. Då denne rapporten er meint som eit verktøy for framtidig planlegging er det og viktig å ta med seg havnivåstigning som følgje av klimaendringar. Ved å bruka data henta frå rettleiaren «Håndtering av havnivåstigning i kommunal planlegging» og «Havnivåstigning» frå DSB kjem ein fram til følgjande estimat for vasstanden ved stormflo: 17

18 Vasstand år 2050: 20 årsintervall stormflo: 185 cm 100 årsintervall stormflo: 210 cm 1000 årsintervall stormflo: 225 cm I tillegg til dette kan ein få bølgjepåverknad på toppen. I vår region er dei sårbare områda mot havet lite utbygde nært sjøen slik at me kan bruka same bølgjehøgde som Bergen. Frå dokumentet «bølger og vannstand i Bergen kommune» utarbeidd av meteorologisk institutt får me teoretisk stormflo inkludert bølgjer på 290 cm over sjøkartnull. Dette er truleg med eit intervall på fleire hundre år. Stormflo Storebø kai 2002 Ros-analyse stormflo Sannsyn: Med bakgrunn i data over er sannsynet for at stormflo som vil gje alvorlege konsekvensar i vår matrise S3 mindre sannsynleg. Konsekvensar: Klimaendringane kan føra til høgare vasstand og medføra meir skadar i framtida Liv og helse: Det vert ikkje rekna med personskadar som følgje av stormflo (K1). Miljø: Det vert rekna med berre mindre miljøskadar eller ureining av omgjevnadene som følgje av stormflo (K2). Materielle verdiar: Ved stormflo vil det vert materielle skadar på bygg, båtar og anlegg i strandsona. Sårbare punkt kan vera vegfyllingar, eldre bygningar, og eldre kaiar. Det er og mogleg at industri og teknisk infrastruktur vert råka. Kommunen eig ein del kaiar som er sårbare. Materielle/økonomiske skadar/tap vil truleg vere avgrensa opp til kr , og skadane vil då verta rekna som alvorleg, K3. Vurdering/konklusjon: Den største faren ved stormflo vert vurdert til å vera materielle verdiar. Noreg har dyr infrastruktur og erfaring har vist at det kan bli store materielle skadar for samfunnet. 4.3 Jordskjelv Institutt for geovitskap (GEO) ved Universitetet i Bergen opplyser at ein ikkje bør sjå bort frå jordskjelv som ein risikofaktor. Instituttet har nasjonalt ansvar for seismisk overvaking og i Noreg og 18

19 Nordsjøen vert det årleg registrert mellom 1000 og 1500 større og mindre jordskjelv. I Hordaland har det vore 56 jordskjelv sidan 1774 med styrke over 3,5 på Richters skala og 9 skjelv over 4,5. Det statistiske datagrunnlaget er ikkje tilstrekkeleg til å fastsetja i detalj sannsynet for eit større skjelv i våre område men vi vurderer det som lite sannsynleg (ein gong per 25. til 100. år) at eit skjelv med magnitude 4,5 råkar Hordaland. Ein reknar ikkje med at eit jordskjelv med magnitude 6 eller meir vil kunne råke fylket vårt oftare enn kvart 500. år. Hendinga er såleis usannsynleg. Ros-analyse jordskjelv Sannsyn Sannsynet for å få eit skjelv som er stort nok til å utløyse tsunami er dermed og svært liten då ein treng svært kraftig skjelv for å starte dette. Jordskjelvet som skapte tsunamien i Indonesia i 2004 hadde ein magnitude på rundt 9, medan det kraftigaste kjente skjelvet i Noreg var på Helgeland i 1819 og var på rundt styrke 6. Det har vore ein gigantisk tsunami i Noreg for rundt 8000 år sidan. Denne vart utløyst av eit ras på Storegga i Norskehavet. Eit slikt ras er ikkje sannsynleg før ei ny istid set av nye lausmassar. Sannsynet for tsunami vert vurdert som usannsynleg. Konsekvensar: Liv og helse: Uheldige omstende kan føra til helseskade og eventuelt tap av liv. Konsekvensane er dermed moderate. Konsekvensane ved eit skjelv med magnitude større enn 6 kan derimot vera dramatiske same kvar i fylket det skjer. Dette vil truleg skapa store problem for redningsarbeidet, helsevesenet og dei kommunale tenestene, og normal drift vil truleg ikkje koma på plass på lang tid. Dette er vanskeleg å seia noko sikkert om då ein har svært lite erfaring med slikt i Noreg. K2 Miljø: Eit større jordskjelv vil gje følgjeskadar som kan gå ut over miljøet. Utanom dette vil ein ikkje få større konsekvensar. K2 Materielle verdiar: Eit skjelv med magnitude 4,5 vil kunne merkast over store delar av fylket, og kunne føre til ein del materielle skadar. Ein kan ikkje sjå bort i frå at nokre bygningar med dårleg standard kan få mindre skadar. Med god norsk byggeskikk skulle dette likevel ikkje få store konsekvensar. K2 19

20 4.4 Solstorm Sola si overflate består av plasma som kan sjåast på som svært varm elektrisk leiande gass. Gassen strøymer kontinuerlig ut frå sola og saman med elektromagnetisk stråling påverkar dette jorda og vårt nære verdsrom ved ein rekkje prosessar som med ei felles nemning er kalla romver. Til tider oppstår kraftige eksplosjonar i sola si atmosfære, solstormar, der store mengder partiklar, stråling og gass med magnetfelt blir slyngt ut i verdsrommet. Jorda sitt magnetfelt vernar mot solstormar men ved polarområda er dette vernet svakare. Romver og solstorm er difor et særleg aktuelt tema for Noreg sidan me ligg langt nord. Carrington-stormen i 1859 vert ofte referert til som den kraftigaste solstormen ein har hatt erfaring med. Telegrafsystemet vart hardt ramma, En solstorm er eit kraftig utbrot på sola eller andre stjerner si fotosfære. Wikipedia operatørane fekk elektriske sjokk og brannar oppstod i telegrafbygningar som følgje av solstormen. Også i 1921 var det ein stor solstorm. Denne solstormen var ikkje så kraftig som den i 1859 men førte til same type konsekvensar og utfordringar for samfunnet. Fleire kraftige solstormar har dei siste 20 til 50 åra ført med seg forstyrringar og brot i tele- og straumforsyning. I 2003 var det mange kraftige elektromagnetiske stormar på sola. I samband med Halloween-stormane vart det meldt om tekniske problem med satellittar og satellittelefonar frå fleire delar av verda. På grunn av problema med radiokommunikasjon vart internasjonal luftfart på transatlantiske og polare ruter mellombels redusert og trafikken omdirigert, og det vart sendt ut varsel om auka strålefare for flypassasjerar. I USA vart også enkelte store krafttransformatorer øydelagde eller skada og store område vart mørklagde i nokre timar. Kostnader som følgje av solstormen vart vurdert til minst fire milliardar dollar. Også i Sverige mista mange tusen hushaldningar straumen i ein kort periode som følgje av denne solstormen. I 2012 var det ein kraftig solstorm som ein meiner kan samanliknast med Carrington-stormen i styrke. Heldigvis var jorda på den andre sida av sola på dette tidspunktet slik at ein slapp unna dei store konsekvensane dette kunne ført til. 20

21 Ros-analyse solstorm Sannsyn Ein reknar med at det kan inntreffa ein stor solstorm i løpet av sola sin aktivitetssyklus på 11 år. At elektromagnetisk stråling, ein protonskur og ein geomagnetisk storm skal inntreffa samstundes, er forventa å skje ein gang i løpet av 100 år. Føresetnadane om at solstormen fell saman med ein uvanleg kuldeperiode, samt forstyrringane stormen medfører innan strømforsyninga og satellittsystema, er ikkje omfatta av vurderinga av sannsynet. Uvisse knytt til vurderinga av sannsynet for den uønskte hendinga og følgjehendingane vert vurdert som moderate samanlikna med andre vurderingar av sannsynet i KystROS. Sannsynet vert vurdert til S2, lite sannsynleg. Konsekvensar: Liv og helse: Scenarioet sine konsekvensar for liv og helse er vurdert som svært små. Skadar og ulukker som følgje av brot i kritiske tenester som straumforsyning og elkom-tenester kan ikkje avskrivast. Forstyrringar i satellittsignal kan til dømes auka faren for ulukker innan sektorar som er avhengig av presise signal, til dømes sivil luftfart og maritim sektor. Konsekvensen vert vurdert til K2, ufarleg. Usikkerheita knytt til anslaga vert vurdert som moderate. Miljø: Hendinga er ikkje vurdert til å ha særlege konsekvensar for miljøet, K1 Materielle verdiar: Ein reknar med at dei økonomiske tapa som følgje av scenarioet på eit nasjonalt plan vil liggja på mellom ein halv til fem milliardar kroner. For KystROS-kommunane vil dette vera lågare og vert vurdert til K3, Skadar mellom kr Tapet vert hovudsakleg knytt til produksjons- og tenestetap i områda som vert ramma av straumbrot og kostnader knytt til eventuelle skadar på kraftsystemet. Det vil også vera økonomiske kostnader gjennom tapt arbeidstid og produksjonstap innan råka sektorar, til dømes petroleumsnæringa. Norske organisasjonar opererer også med eigne satellittar. Satellittar kan setjast heilt eller delvis ut av spel av høgenergistråling, noko som vil kunna representera milliardverdiar i tap. Uvissa knytt til vurderinga av dei økonomiske kostnadene vert vurdert som stor. 4.5 Ekstremnedbør Evna kommunen har til å handtera ekstremnedbør er tett knytt til det kommunale leidningsnettet og den lokale topografien. Det kan og vera store lokale variasjonar i kor mykje nedbør dei ulike kommunane vil få. Kvar kommune må difor vurdera dette i ei eiga ROS-analyse der ein tar høgd for desse variasjonane. Kommunane i KystROS prosjektet er vestlandskommunar som opplever mykje regn samanlikna med resten av landet, men i eit hordalandsperspektiv har me lite nedbør. Kommunane har få store fjell og dalar som samlar store mengder nedbør. Erfaringa er at ein kan oppleva lokale utfordringar ved ekstreme nedbørsperiodar slik som 15.nov 2013 då ein fekk ekstremt mykje nedbør på ei kort tid ein ettermiddag. Dette førte mellom anna til at Askøy sette kriseleiing for å handtera mottak av telefonar og Øygarden fekk store problem med stigning i fargetall i vassverk på grunn av stort tilsig. I

22 hadde Øygarden 1643,1 og Austevoll og 1506,7 mm nedbør medan Florida i Bergen hadde 2468,9 mm nedbør. Kommunane er prega av å vera kystkommunar med lite snø. Klimautfordringar kan gje store snøfall på kort tid i framtida, men neppe over lange periodar og med hurtig smelting. Ros-analyse ekstremnedbør Sannsyn Sannsynet for å oppleva ekstremnedbør i den grad at det fører til omfattande problem vert vurdert som liten. Dette er eit problem som kan verta større i framtida og ein må difor ta dette inn over seg når ein regulerer nye områder. Det må vurderast i kvart enkelt område ved ny utbygging. Sannsynet vert vurdert til S2, lite sannsynleg Konsekvensar: Liv og helse: Hendinga er ikkje vurdert til å ha særlege konsekvensar for liv og helse, men følgjeskadar på vassforsyning og liknande kan føra til litt problem, K2 Miljø: Hendinga er ikkje vurdert til å ha særlege konsekvensar for miljøet, K1 Materielle verdiar: Ekstremnedbør kan gi nokre skadar på materielle verdiar ved at ein får skadar på hus og liknade. Dette vert vurdert til K3, skadar mellom og Andre hendingar Vulkanutbrot på Island Nasjonalt risikobilete tar opp vulkanutbrot på Island som kan ramma Noreg. Utbrotet på Eyjafjell som starta 14. april 2010 ramma flytrafikk i store område. Samla sett vart heile flyavgangar innstilt som følgje av hendinga. Vulkanutbrotet er likevel lite samanlikna med utbrotet i Laki i som førte til at det hang skodde av sulfataerosoler over Europa og Nord-Amerika i fem månader. Dette utbrotet førte til dårlege avlingar, døde husdyr og nedkjøling av den nordlege halvkule. Eit slikt utbrot kan og gje utfordringar for utsette personar som eldre og sjuke med sårbare luftvegar. Ei slik hending vert likevel ikkje vurdert til å vera av så alvorleg art at det vil gi store konsekvensar for kommunen. Langvarig kuldeperiode Askeskya over Nord-Atlanteren 15. april Wikipedia Noreg ligg langt mot nord og ein kan oppleva langvarige kuldeperiodar. Kommunane i KystROS er kystkommunar med tett kontakt med havet. Dette gjer at ein sjeldan opplever ekstremkulde. Ein kan likevel oppleva periodar med kulde og vind som varar over noko tid. Dette kan spesielt ramma eldre, 22

23 sjuke og vanskelegstilte som er heimebuande og ikkje klarar å ta vare på seg sjølv. I slike høve er det viktig at kommunen har oversikt over sårbare heimebuande som må følgjast opp i større grad ved slike høve. Elles er ikkje dette vurdert til å kunne føra til større konsekvensar for kommunen. Tørkeperiodar Endringar i klimaet kan føra til at snitt-temperaturen vil auka, og at ein truleg kan få lengre periodar utan nedbør. Mange av kommunane har utfordringar knytt til robustheit i vassforsyninga på grunn av naturlege høve som få store og sikre vasskjelder. Dette kan nokre plassar vera eit problem med lengre periodar utan nedbør. Slike periodar vil og føra til at faren for utmarksbrann vil auka. Dette er likevel neppe så alvorleg at det vil få store konsekvensar for kommunane. Det må likevel takast omsyn til når det gjeld planlegging av vassforsyning og brannberedskap. Skred Skred og steinsprang er vanskelig å sikra seg heilt mot, men ein kan sjå at kommunane som er med i KystROS har ein topografi som gjer at ein er lite utsett for slike hendingar i stor skala. Ein må likevel vurdera all arealbruk nøye med tanke på mindre hendingar som steinsprang og mindre ras. 4.7 Oppsummering 4. HENDINGAR KNYTT TIL KLIMA OG NATURULYKKER Nr Hending Risiko Merknader Kjelder Situasjon Liv og helse Miljø Materielle verdiar Tiltak 4.1 Sterk vind S3/K2 S3/K2 S3/K4 Vurdering ved byggesak God byggeskikk Nasjonalt risikobilete 2012 FylkeROS Høg vasstand S3/K1 S3/K2 S3/K3 Vurdering ved byggesak God byggeskikk 4.3 Lite jordskjelv S2/K2 S2/K1 S2/K3 4.3 Større jordskjelv S1/K4 S1/K4 S1/K4 4.4 Solstorm S2/K2 S2/K1 S2/K3 4.5 Ekstremnedbør S2/K2 S2/K2 S2/K3 4.6 Andre hendingar 23

24 5. ATOMULYKKER OG RADIOAKTIV STRÅLING Dette kapitlet vil omhandla risiko for radioaktiv stråling som kan føra til skade på liv og helse og konsekvensar for økonomi og miljø. KystROS-kommunane tek utgangspunkt i FylkesROS 2009 og dei vurderingane som der ligg til grunn, men har også henta nokre vurderingar frå DSB sin rapport Nasjonal sikkerhet 2012, (NRB). I tillegg til omtale av ulukker ved atomkraftverk vert sivile og militære kjelder innanlands vurderte, samt transport av radioaktive kjelder, ein kort omtale av satellittar som kan falla ned, og av radonstråling. 5.1 Ulukke ved kjernefysiske anlegg Rapport NBR 2012 peikar på atomulukker som ein reknar som usannsynlege likevel kan inntreffa. Døme på slike hendingar er Three Mile Island-ulykken i USA i 1979, Tsjernobylulykken i tidligare Sovjetunionen i 1986 og Fukushima Daiichi i Japan Desse hendingane viser med all tydelegheit at det stadig kan oppstå alvorlige atomulukker. Sjølv om alvorlege ulukker inntreffer langt unna og ikkje har direkte konsekvensar for Noreg, skapar dei uvisse og behov for informasjon og handtering frå norske TSJERNOBYL 1986 Foto: Scanpix styresmakter. Kjernekraftulukka i Fukushima var på same måten som Tjernobylulykken ei ulukke klassifisert til høgaste alvorlegheitsgrad på International Nuclear Event Scale, (sjå NBR 2012 side 57). Konsekvensane vart mindre alvorlege enn etter Tsjernobyl. Atomulukker kan inntreffa ved dei fleste typar atomanlegg; kjernekraftverk, anlegg for produksjon og behandling av reaktorbrensel (gjenvinningsanlegg) eller anna spaltbart materiale, og anlegg for lagring av brukt brensel og anna radioaktivt avfall. Hendingar som involverer kjernevåpen utgjer også ei potensiell fare for Noreg og norske interesser, (sjå meir i kapittel nedanfor). Noreg er i stor grad omgitt av land der det føregår ulike formar for nukleær aktivitet. Kjernekraftverk finst i Sverige, Finland, Ukraina, Litauen, Storbritannia, Nederland, Belgia, Tyskland, Frankrike og Russland. Gjenvinningsanlegg for brukt reaktorbrensel finst både i Storbritannia, Frankrike og Russland, (sjå NBR 2012). Risiko Nasjonal sikkerheit 2012 vurderer sannsyn for at ei alvorleg atomhending skal inntreffa og råka Noreg vert vurdert som låg, men at konsekvensar vert svært alvorleg dersom det likevel skulle henda. Ei radioaktiv forureining vil kunne føra til ioniserande stråling enten direkte eller gjennom inntak av forureina matvarer eller innanding av forureina luft. Dette kan gje helsemessige konsekvensar for befolkninga i form av akutte stråleskadar, seinskader (hovudsaklege auka kreftrisiko) og/eller psykologiske verknader. Utslipp og spreiing av radioaktive stoff kan også gje negative 24

25 miljøkonsekvensar. I tillegg kan radioaktiv forureining gje konsekvensar som forureining av næringsmidlar, økonomiske tap som følgje av redusert marknadsomdøme, forureining av eigedom og landområde, tap av infrastruktur, behov for mellombels evakuering eller permanent flytting av lokalsamfunn og samfunnsmessig uro og uvisse. Risiko er skiftande mellom dei ulike potensielle kjeldene. I følgje FylkesROS 2009 vil risikoen for ei alvorleg ulukke av denne typen truleg vera størst i Russland og andre land i Aust-Europa, eller ved gamle anlegg i Storbritannia. Ein kan heller ikkje sjå bort frå ei alvorleg hending i eit anna nordisk land. Ved ei alvorleg ulykke med eksplosjon vil radioaktive partiklar verta slengde opp i lufta. Avhengig av vindretning kan slike partiklar nå fram til Noreg og eventuelt Hordaland. Om det skjer, vil risikoen for radioaktivt nedfall vera til stades, og då særleg dersom det kjem nedbør i området. Sannsyn Ei atomulukke vert påverka av teknisk standard, organisasjon, myndigheitskontroll og sikkerheitskultur. Også konsekvensane av ei atomulukke vil avhenga av ei rekkje faktorar, til dømes kor ulykka skjer, type og mengd radioaktive stoff som er involverte, korleis utsleppa vert transport og evne til å handtera og iverksettja tiltak, (sjå NBR 2012). Undersøkingar av sikkerheita ved gjenvinningsanlegg i Storbritannia og Frankrike viser at det er størst risiko knytt til hendingar ved lagertankar for flytande avfall som inneheld Risikokart Nasjonal sikkerhet 2012 Risikoanalysen er store mengder radioaktivitet. Bortfall av kjøling basert på et scenario med en ulykke ved et bestemt ved desse anlegga vil kunne føra til utslepp som atomanlegg utenfor Norges grenser. er langt større enn ved Tsjernobylulukka. Slike utslepp kan råka Noreg, avhengig av vind og vêrforhold. Fukushimaulykka kom som ein følgje av eit kraftig jordskjelv etterfylgt av ein kraftig tsunami, og viste korleis naturhendingar kan forårsaka atomulukker. Utsleppa frå kjernekraftanlegget Fukushima Daiichi kunne målast i Noreg, men verdiane var så låge at det ikkje medførte konsekvensar for helse og miljø. Samtidig medførte hendingane at ei rekkje aktørar vart involverte i eit omfattande arbeid med å informera innbyggjarane om hendingane og aktuelle konsekvensar for Noreg. Den nukleære aktiviteten i Noreg er avgrensa. I områd nær KystROS-kommunane er det eit deponi for radioaktivt avfall i Gulen. Utslepp frå deponiet vert venta å ikkje gje alvorlege konsekvensar. Sannsyn for atomulukker heng saman med talet på anlegg kor slike ulukker kan oppstå. Med eit uendra nivå på sikkerheita vil sannsyn for ulukker auka i takt med talet på anlegg. Kjernekraftverk har fått auka sin aktualitet dei seinare åra, og bygging av kjernekraftverk vert av mange sett på som ein strategi for å møta klimautfordringane. I Finland er ein ny reaktor under bygging, og både i 25