RAPPORT VEILEDNING. Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010

Transkript

1 11 RAPPORT VEILEDNING Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010 Ein gjennomgang av dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleiken i bustader

2 Utgitt av: Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 2012 ISBN: Grafisk produksjon: Erik Tanche Nilssen AS, Skien

3 Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010 Ein g jennomgang av dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleiken i bustader Tønsberg, desember 2010

4 Innhald SAMANDRAG OG KONKLUSJONAR INNLEIING «Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010» bakgrunn Kva er problemet? Mål og mandat for arbeidsgruppa Metode Presisering av mandatet BUSTADEIGARENS OG BRUKARENS ANSVAR FOR BRANNTRYGGLEIK I EIGEN BUSTAD GJELDANDE LOVGIVING Avgrensing Lov av 14. juni 2002 nr. 20 om vern mot brann, eksplosjon og ulykker med farlig stoff og om brannvesenets redningsoppgaver (brann- og eksplosjonsvernlova) Generell brannførebygging Handtering av brannfarleg, reaksjonsfarleg og trykksett stoff Eltilsynslova Elektrisk anlegg og elektrisk utstyr Produktkontrollova Plikter som verksemder har burettslag, sameigestyre og ordinære utleigeverksemder Andre føresegner som har innverknad på bustadbranntryggleik Plan- og bygningslova (pbl) Regelverk retta mot omsetningsledda av ulike produkt gass, elektrisitet og andre brannfarlege produkt Fritidsbustader gjeldande lovgiving KORLEIS BUSTADEIGARAR OG BRUKARAR FORSTÅR OG FØLGJER OPP GJELDANDE ANSVAR FOR BRANNTRYGGLEIK I EIGEN BUSTAD Bustadbranntryggleik og risiko Spørjeundersøking 2010, Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik Forståing av ansvar Ivaretaking av ansvar Andre relevante funn frå undersøkinga Oppsummering Funn frå andre spørjeundersøkingar og prosjekt Generell branntryggleik og eltryggleik Lettennelege eller brannfarlege produkt Fritidsbustader forståing og ivaretaking av gjeldande ansvar Internkontroll i burettslag, sameige og ordinær utleigeverksemd Brann og alkohol Oppsummering Indikasjonar på problemområde ut frå statistisk materiale Analyse av DSBs brannstatistikk Forsikringsbransjens brannstatistikk brannskadeutviklinga for bustader Oppsummering statistiske indikasjonar DAGENS ORDNINGAR FOR INFORMASJON, TILSYN OG KONTROLL, OG OFFENTLEG/PRIVAT SAMARBEID RETTA MOT FØREBYGGING AV BRANN I BUSTAD Aktørar på området brannvern i bustad Offentlege ordningar for informasjon Brannvesenets gjennomføring av informasjons- og motivasjonsarbeid DLEs informasjonsarbeid Nettbasert informasjon Private ordningar for informasjon Norsk brannvernforening (NBF) Informasjonsarbeid innan forsikringsnæringa og andre private organisasjonar Dagens ordningar for tilsyn Lovbestemt feiing og tilsyn av fyringsanlegg Tilsyn med elektriske anlegg i bustader Offentlege ordningar på gassområdet Tilsyn med særskilde brannobjekt, under dette eldre leilegheitsbygg Tilsyn med internkontrollsystem i verksemder: burettslag, sameige og ordinær utleigeverksemd Kontroll med nye bygg og større ombyggingar av bustader... 32

5 4.4.7 Tilsyn og marknadskontroll overfor produsentar og importørar av brannfarlege produkt Dagens ordningar for privat kontroll Elområdet Generelt brannvern Gassområdet Offentleg og privat samarbeid informasjon, tilsyn og kontroll Aksjon bustadbrann: samarbeid om informasjonsformidling Brannvernveka: samarbeid om informasjonsformidling Informasjonsprosjektet «Brannvern i skulen» «Trygg hyttekos» hyttekampanje i påska Brannetterforsking Forsking og utvikling Samarbeidsavtale om forskingsprosjekt mellom SINTEF NBL og DSB Studiar av spesielle brannar DSBs brannårsaksstatistikk PÅGÅANDE AKTUELT ENDRINGSARBEID SOM ER RELEVANT FOR BUSTADBRANNTRYGGLEIK DSB Regelverksforenklingsprosjektet Pågåande arbeid knytt til produkt Elektriske anlegg Pågåande og gjennomførte endringar i regi av andre aktørar Brannstatistikk frå forsikringsnæringa TILTAK VURDERT AV ARBEIDSGRUPPA Tilsyn og kontroll av bustader Betre samhandlinga mellom eltilsyn og feiing og tilsyn av fyringsanlegg (samordna tilsyn) Oppgåvene til feiaren Styrkje tilsyn og kontroll med elektriske anlegg og produkt i bustader Kontroll av det elektriske anlegget ved sal av bustad Risikobasert førebyggjande arbeid utført av brannvesenet Regelverk Informasjon Forbetre brannårsaksstatistikken Bruk av gass i bustader Tenningsevne i tekstilar, stoppa møblar og madrassar Kven brenn det hos? KOST/NYTTE-VURDERING AV FØRESLÅTTE TILTAK Styrkje tilsyn og kontroll med elektriske anlegg og produkt i bustaden Endre feie- og tilsynstenesta Vedlegg Vedlegg 1: Kost/nytte-analyse Vedlegg 2: Synspunkt frå inviterte kompetansemiljø på punkt 3 og 4 i mandatet VURDERING AV EFFEKT I FORHOLD TIL RESSURSINNSATS DAGENS ORDNINGAR FOR INFORMASJON, TILSYN OG KONTROLL FOR Å FØREBYGGJE BRANN I BUSTAD Kostnader Effekt av dagens ordningar Vedlegg 3: Beskriving av pilotprosjekt om samarbeid mellom brann- og redningsteneste og det lokale eltilsynet Hallingdalprosjektet Vedlegg 4: Dagens ordningar for tilsyn, informasjon og kontroll i Sverige og Danmark, og opplysningar om informasjonsarbeid i Storbritannia Vedlegg 5: Spørreskjema... 78

6 4 Vedlegg 6: Kilder... 89

7 SAMANDRAG OG KONKLUSJONAR Arbeidsgruppa som har vurdert branntryggleik i bustader, har vore breitt samansett, med deltaking frå brann- og eltryggleiksmiljøa i Noreg i tillegg til representantar for blant anna bustadeigarar og bustadbyggjelag. Hovudvekta er lagd på informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleik i bustader. Arbeidsgruppa har i lita grad behandla branntekniske tiltak og ikkje brannvesenets beredskapsrolle. Det er innhenta synspunkt på bustadtryggleik frå mange eksterne fagmiljø. Den føreliggjande rapporten burde dermed gi eit representativt bilete av dei oppfatningane fagmiljøa har om bustadbranntryggleik, og korleis dei vurderer aktuelle forbetringar. Mandatet til arbeidsgruppa har vore avgrensa til å omfatte vanlege bustader der det bur vanlege folk som anten eig eller leiger bustaden. Branntryggleik for utsette grupper som eldre og personar med nedsett funksjonsevne er ikkje behandla. Det er den befolkningsgruppa som i dag er mest utsett for å omkomme i bustadbrannar, noko som understrekar viktigheita av det offentlege utvalet som vil bli sett ned for å vurdere branntryggleiken for utsette grupper. Arbeidsgruppa har i lita grad føreslått endringar i tiltak som gjeld informasjon om branntryggleik i bustader. Årsaka er at St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet eksplisitt seier at det skal utarbeidast ein nasjonal strategi for informasjon og haldningsskapande arbeid på området. Arbeidsgruppa meiner at ein nasjonal informasjonsstrategi er viktig i ei medieverd som er blitt langt meir mangfaldig, og der det krevst langt fleire ressursar enn tidlegare for å få gjennomslag for ein bodskap. Arbeidsgruppa meiner generelt at regelverket for branntryggleik i bustader er tilfredsstillande og minst på nivå med mange land det er naturleg å samanlikne seg med. Regelverket inneheld få openberre manglar, men gjennomgangen viser behov for ei enklare oversikt over kva krav som gjeld for privatpersonar på brann- og eltryggleiksområdet. Dette forholdet er meint sikra i arbeidet med regelverksforenkling som DSB for tida held på med. Talet på bustadbrannar og tap av menneskeliv i Noreg er lågare eller på nivå med dei andre nordiske landa. Talet på bustadbrannar som brannvesen rykkjer ut til, har vist ein jamt nedgåande tendens dei siste 15 åra. Talet på omkomne viste ein nedgåande tendens på 1990-talet og fram til første halvdel av 2000-talet. Dei siste åra har talet på omkomne i brann vist ein auke. Dette ser i stor grad ut til å ha samanheng med at befolkninga blir eldre og bur lenger i eigen bustad. Prosentdelen av omkomne over 70 år er stigande; han er i inneverande år rekordhøg og over 50 prosent per desember. Det inneber samtidig at talet på personar under 70 år som døyr i brann, går nedover. Det blir nytta betydelege offentlege ressursar for å førebyggje brann i bustader. Som eit overslag kan vi seie at det utgjer til saman 940 årsverk, eller knappe 900 mill. kroner per år. Dette beløpet er fordelt på tilsyn med elektriske anlegg (36 %), feiing (28 %), tilsyn med fyringsanlegg (25 %) og informasjon (11 %). Det er grunn til å tru at dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleik i bustader i stor grad medverkar til at Noreg kjem gunstig ut på brannstatistikken samanlikna med andre nordiske land. Det er gjennomført ei spørjeundersøking for å få eit bilete av korleis befolkninga forstår og tek hand om gjeldande ansvar for branntryggleik i eigen bustad. Til saman 1000 bustadeigarar og leigetakarar var med i undersøkinga. Undersøkinga omfatta spørsmål knytte til generell branntryggleik, røykvarslar, sløkkjeutstyr, rømmingsvegar, eldstader, elektrisk anlegg og utstyr, bruk av gass og møblar og tekstilar. Resultata av undersøkinga er gjennomgåande meir positive enn venta. Unntaket gjeld den manglande kjennskapen til dokumentasjon av elektriske anlegg (samsvarserklæring) og forbodet mot oppbevaring av gass i kjellar og på loft. Ei tilsvarande undersøking blei gjennomført for elektriske anlegg i Denne gongen er det fleire bustadeigarar (70 80 %) som er medvitne om sitt eige ansvar for dei elektriske anlegga i bustad. Arbeidsgruppa har vurdert behov for eventuelle endringar i dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleiken i bustader. Dette omfattar blant anna betre samordning av tilsyna mellom det lokale eltilsynet (DLE) og brann og feiarvesenet, hyppigare tilsyn 5

8 eller kontroll med elektriske anlegg og produkt, og ein meir optimal bruk av ressursane i feiarvesenet. I tillegg har arbeidsgruppa føreslått enkelte tiltak knytte til brannstatistikk og behovet for meir kunnskap om kven som blir ramma av brann. På bakgrunn av den store prosentdelen «ukjend» i brannårsaksstatistikken, tilrår arbeidsgruppa at det blir etablert distriktsvise brannetterforskingsgrupper i alle politidistrikt. Det er gjort ei enkel kost/nytte-vurdering av nokre aktuelle endringar. Ut frå dei valde føresetnadene er det ikkje alle tiltak som viser seg å vere samfunnsøkonomisk lønnsame. Arbeidsgruppa meiner at styrkt samhandling mellom DLE og brann- og feiarvesenet vil gi positive bidrag til branntryggleiken i bustader. Erfaringane frå pilotprosjektet i Hallingdal viste at samarbeid på tvers av fag- og styresmaktmiljø styrkjer det førebyggjande arbeidet med branntryggleik i bustader, og det synleggjorde eit stort effektiviseringspotensial i forhold til dagens ordningar. Arbeidsgruppa meiner det er behov for hyppigare kontroll med dei elektriske anlegga i bustader. Dette kan gjerast anten ved å auke frekvensen av DLEs tilsyn eller som ein kombinasjon av DLE-tilsyn og kontroll utført av private aktørar. Kombinasjonen av DLE-tilsyn og kontroll utført av private gir best samfunnsøkonomisk gevinst. Arbeidsgruppa er delt i synet på forslaget om å innføre obligatorisk kontroll av dei elektriske anlegga ved eigarskifte av bustad. Arbeidsgruppa føreslår fleire justeringar av oppgåvene til feiarvesenet. Det er mykje som tyder på at feiing i form av reingjering av piper kan reduseras noko til fordel for meir tilsyn og informasjon om generell branntryggleik i bustader. Gruppa føreslår at frekvensen for behovsprøvd feiing av piper blir endra frå fire til maks seks år. Frigjorde ressursar kan då nyttast til tilsyn og informasjon blant anna retta mot bustader utan fyringsanlegg. Arbeidsgruppa oppfordrar kommunane til å gjennomføre feiing og tilsyn med fyringsanlegg i fritidsbustader med heimel i lokal forskrift. Dei offentlege ressursane som blir nytta på informasjon om brann, er relativt små. Arbeidsgruppa meiner at informasjon om branntryggleik kombinert med andre tiltak gir målbare resultat. Det er grunn til å tru at bruk av fleire ressursar på informasjonsområdet vil vere samfunnsøkonomisk lønnsamt. Gjennomførte informasjonskampanjar har gitt god effekt både i Noreg og i Storbritannia. Sentralt tilrettelagde kampanjar utførte med lokale krefter som DLE og brann- og feiarvesenet har vist seg å gi til dels store reduksjonar i branntapa. 6

9 1 INNLEIING 1.1 «Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010» bakgrunn Stortingsmelding nr. 35 ( ) Brannsikkerhet set opp utfordringar, satsingsområde og strategiske verkemiddel for å nå desse nasjonale måla for brannvernarbeidet i åra framover: færre omkomne i brann unngå tap av uerstattelege kulturhistoriske verdiar unngå brannar som lammar kritiske samfunnsfunksjonar styrkt beredskap og handteringsevne mindre tap av materielle verdiar Stortingsmeldinga blei behandla i Stortinget våren Meldinga trekte fram satsing på å styrkje branntryggleiken i bustader som viktig for å realisere målsetjingane om færre omkomne i brann og mindre tap av materielle verdiar. Eitt av tiltaka var i den samanheng å be DSB setje ned ei arbeidsgruppe som skulle gjennomgå bustadeigarars forståing og ivaretaking av ansvar for branntryggleik i eigen bustad, og vurdere om dagens brannvernkrav knytte til bustader og dei ordningar vi har for informasjon, tilsyn og kontroll er føremålstenlege. På denne bakgrunnen blei Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik 2010 nedsett i januar Gruppa blei leidd av DSB, og direktoratet tok også hand om sekretariatsfunksjonen. Desse representantane var med: Tor Suhrke Anne Rita Gallis Lund avdelingsdirektør avd. for førebygging og eltryggleik/ DSB, leiar i arbeidsgruppa senioringeniør DSB Andreas Pihl seksjonsdirektør Finansnæringens Fellesorganisasjon Dagfinn Kalheim administrerande direktør Norsk brannvernforening Bjørnar Brattbakk Jon Myorldhaug rådgivar Energi Norge brannsjef Oslo brann- og redningsetat Gunnar Andersen avdelingssjef Norske Boligbyggelag Peter Batta administrerande direktør Huseiernes Landsforbund Mona Larsen leiar for faggruppe feiar Fagforbundet Ragnar Gregersen Manzoor Khan Terje Hanssen Ragnhild Lunde forbundssekretær EL&IT rådgivar Integrerings- og mangfaldsdirektoratet seksjonssjef NELFO, foreininga for el- og it-bedriftene sekretariat DSB Justisdepartementet la til grunn at arbeidsgruppa under arbeidet skulle søkje informasjon og kunnskap på brei basis og ha dialog med relevante fagpersonar og kompetansemiljø. Arbeidsgruppa valde på denne bakgrunn å invitere eit utval av kompetansemiljø til å presentere sine synspunkt for arbeidsgruppa. Desse miljøa blei representerte: Finansnæringens Fellesorganisasjon, Energi Norge, Norsk brannbefals landsforbund, Boligprodusentenes Forening, DSB, SINTEF NBL, Norsk Energigassforening, Leieboerforeningen, Elsikkerhetsforbundet, Feiervesenets Landsforening, NELFO og Norsk brannvernforening. Utover St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet kan denne rapporten knytast opp mot førebyggingsstrategien til regjeringa, Fellesskap trygghet og utjevning (2009), der regjeringa gjer kjent at ho vil leggje større vekt på førebyggjande verksemd. I tillegg til innsatsen for å lækje, lindre og reparere skal samfunnet drive meir medviten og aktiv verksemd for å avverje, leggje til rette og hjelpe før problema oppstår. Det krev evne til langsiktig tenking, fellesskapsløysingar og vilje til å forme eit inkluderande samfunn som ser kva enkeltmenneska treng, og har evne til tidleg og målretta innsats. Denne rapporten kan også lesast som tiltak for å følgje opp eitt av dei fem delmåla for Ulykker i Norge Nasjonal strategi for forebygging av ulykker som medfører personskade

10 1.2 Kva er problemet? Det har vore ein nedgang i talet på brannar i bustader i perioden Av brann- og uhellsstatistikk går det like fullt fram at over 80 prosent av dei som har mista livet i brann dei siste ti åra, har omkomme i bustader, og talet på omkomne var i 2007 og 2008 det høgaste på nesten 30 år. Sidan begynninga av 90-åra har i gjennomsnitt 64 personar omkomme årleg på grunn av brann, og det er politisk ønske om å redusere talet på omkomne. Brannar medfører også tap av store materielle verdiar; dei siste ti åra har drygt 70 prosent av dei samla erstatningsutbetalingane frå forsikringsselskapa etter brann gått til å dekkje tap etter bustadbrannar. På denne bakgrunn reiser St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet spørsmål ved om eigarar og bebuarar har tilstrekkeleg kunnskap om eige ansvar og risiko for brann, og om dagens brannvernkrav knytte til bustader og dei ordningane vi har for informasjon, tilsyn og kontroll, er føremålstenlege. 1.3 Mål og mandat for arbeidsgruppa Den overordna målsetjinga for arbeidsgruppa er færre omkomne i brann og mindre tap av materielle verdiar. Justisdepartementets mandat for arbeidsgruppa lydde slik: Arbeidsgruppa skal 1. gjere greie for ansvaret bustadeigarar og brukarar har for branntryggleiken i eigen bustad etter gjeldande lovgiving. 2. så langt det er mogleg klarleggje og beskrive bustadeigarars og brukarars forståing og ivaretaking av gjeldande ansvar for branntryggleik i eigen bustad, jf. punkt gjere greie for og vurdere dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll retta mot førebygging av brann i bustad og for offentleg/privat samarbeid på området. For kvar enkelt ordning skal gruppa vurdere om effekten står i forhold til ressursinnsatsen. 4. føreslå eventuelle endringar i dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll med branntryggleik i bustader og justeringar i gjeldande regelverk. Det skal gjerast ei kost/nytte-vurdering av aktuelle tiltak. 5. gjere greie for dei økonomiske og administrative konsekvensane av føreslåtte tiltak. 1.4 Metode Arbeidsgruppa har søkt å oppfylle mandatet gjennom desse hovudaktivitetane og metodane: konsultasjon med relevante fag- og kompetansemiljø analyse av statistisk materiale frå DSB og forsikringsnæringa gjennomføring av ei spørjeundersøking gjennomgang av relevante tidlegare studiar og prosjekt drøfting og vurderingar i arbeidsgruppa ut frå den erfaringa og kompetansen medlemmene har på området 1.5 Presisering av mandatet I St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet kunngjorde regjeringa at det ville bli sett ned eit utval for å gå gjennom branntryggleiken til særskilde risikogrupper i ordinære bustader og omsorgsbustader, og at ein ville starte eit eige prosjekt for å utarbeide ein nasjonal strategi for informasjon og haldningsskapande arbeid. Denne arbeidsgruppa har derfor vurdert branntryggleik knytt til allmenta generelt og ikkje risikogrupper som for eksempel eldre og rørslehemma. Mandatet ber om ei utgreiing om det ansvaret bustadeigarar og brukarar har for branntryggleiken i eigen bustad. Arbeidsgruppa har lagt til grunn at «eigen» bustad er den bustaden ein bur i og bruker som eigar eller leigetakar. Mange fritidsbustader er i dag nær sagt like ein vanleg bustad, og vi kan langt på veg gå ut frå at risikomomenta for brann er dei same som for ordinære bustader. Arbeidsgruppa har derfor inkludert fritidsbustader i dei vurderingane som er gjorde. Arbeidsgruppa er blitt bedt om å vurdere dagens ordningar for informasjon, tilsyn og kontroll og dessutan offentleg og privat samarbeid på området branntryggleik i bustader. Branntekniske innretningar og brannvesenets beredskap ved bustadbrannar er derfor ikkje vurderte. Arbeidsgruppa viser elles til St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet, der det går fram at Justisdepartementet vil be DSB setje i verk eit arbeid som skal vurdere løysingar for å oppnå fleire fungerande røykvarslarar i eksisterande bustader. 8

11 2 BUSTADEIGARENS OG BRUKARENS ANSVAR FOR BRANNTRYGGLEIK I EIGEN BUSTAD GJELDANDE LOVGIVING Om lag 80 prosent av befolkninga i Noreg bur i eigen bustad, mens rundt 19 prosent av befolkninga over 18 år leiger bustad. Av bustader med bebuarar i Noreg er over halvparten einebustader, mens 30 prosent er blokk/ leilegheiter, og om lag 13 prosent er rekkjehus 1. Dette kapittelet skal kaste lys over bustadeigarens og brukarens ansvar for branntryggleiken i eigen bustad etter gjeldande lovgiving. Området er hovudsakleg regulert i brann- og eksplosjonsvernlova, eltilsynslova og produktkontrollova. Til kvar av desse lovene er det fastsett fleire forskrifter, og nedanfor vil dei som har mest relevans for området bustadbranntryggleik, bli omtalte spesielt. 2.1 Avgrensing Mandatet ber om ei utgreiing om kva ansvar bustadeigarar og brukarar har for branntryggleiken i eigen bustad. Det går fram av presiseringa i kapittel 1 at vi med dette forstår den bustaden ein sjølv bur i og bruker som eigar eller leigetakar. Det rettslege grunnlaget for disponeringa av eigen bustad vil vere forskjellig. Det kan vere ein bustad ein eig åleine, saman med andre i eit sameige/eigarseksjonssameige, eller ein bustad ein leiger etter føresegnene i husleigelova eller burettslagslova. Burettslag, eigarseksjonssameige og verksemder som driv ordinær utleige, blir rekna som verksemder etter regelverket. Dette medfører eit anna og meir omfattande sett av plikter når det gjeld systematisk tryggleiksarbeid, under dette internkontrollforskrifta. I burettslag og eigarseksjonssameige er utgangspunktet at sjølve laget/ sameiget har ansvaret for fellesareala, mens kvar enkelt har ansvar innanfor eiga bueining. I det følgjande vil utgreiinga omfatte det ansvaret kvar enkelt har for eigen bustad, som eigar eller leigetakar. Vi vil i mindre grad behandle det ansvaret som burettslag/eigarseksjonssameige eller ordinær utleigeverksemd har for fellesareal. 2.2 Lov av 14. juni 2002 nr. 20 om vern mot brann, eksplosjon og ulykker med farlig stoff og om brannvesenets redningsoppgaver (brannog eksplosjonsvernlova) Brann- og eksplosjonsvernlova har som formål «å verne liv, helse, miljø og materielle verdier mot brann og eksplosjon, mot ulykker med farlig stoff og farlig gods og andre akutte ulykker samt uønskede hendelser». Særleg viktig når det gjeld ansvaret for bustadbranntryggleiken i eigen bustad, er føresegnene om førebyggjande brannvern i denne lova og føresegnene knytte til handtering av brannfarleg, reaksjonsfarleg og trykksett stoff. Til desse områda er det gitt forskrifter med utfyllande føresegner Generell brannførebygging Brann- og eksplosjonsvernlova Brann- og eksplosjonsvernlova set i 5 og 6 opp generelle krav til alle i samfunnet. Den enkelte har plikt til å førebyggje brann, eksplosjon og anna ulykke ved å vise alminneleg aktsemd og opptre på ein sånn måte at uønskte hendingar blir førebygde. Lova framhevar også at ved brann, eksplosjon og ulykke eller overhengande fare for dette har den enkeltes ansvar for å underrette dei som er i fare, varsle nødalarmeringssentralen ved behov og hjelpe og stille eigedom og materiell til disposisjon i situasjonar der brannvesenet krev dette. Eigaren av eit byggverk eller produkt har plikt til å førebyggje brann, eksplosjon og anna ulykke gjennom å sjå til at det blir sett i verk nødvendige brannførebyggjande sikringstiltak for bygget eller produktet. Eigaren og brukaren skal vidare halde bygningstekniske konstruksjonar, tryggingsinnretningar og andre sikringstiltak i bustaden i forsvarleg stand og sørgje for at dei alltid verkar slik dei skal. 1 Kjelde: SSB 9

12 Forskrift om brannførebyggjande tiltak og tilsyn I forskrifta er det gitt utfyllande føresegner i kraft av brann- og eksplosjonsvernlova. Forskrifta skil mellom der ein eig og der ein bruker ein bustad. Dersom ein både eig og bruker bustaden, vil både eigar- og brukarpliktene i forskrifta gjelde. Sjølv om ein i eit burettslag/ eigarseksjonssameige strengt teke ikkje eig sin eigen bustad, vil vi i det følgjande behandle desse som bustadeigarar når det gjeld ansvar i eiga bueining etter forskrifta. I eit ordinært leigeforhold vil leigetakaren i utgangspunktet berre ha plikter som brukar av bueininga. Bustadeigaren har ansvar for å sørgje for at bustaden er bygd, utstyrt og vedlikehalden på ein måte som tilfredsstiller krava i regelverket om brannførebygging, og at bustaden er i samsvar med det bygningsregelverket som gjaldt på oppføringstidspunktet, eller tilsvarande tryggleiksnivået etter dagens byggjeforskrifter. Alle bustader skal vere utstyrte med minst éin fungerande røykvarslar som kan høyrast i alle soverom når dørene er stengde, og det skal finnast manuelt sløkkjeutstyr som kan nyttast i alle rom. Bustadeigaren har ansvaret for at det er slik. Med manuelt sløkkjeutstyr siktar ein først og fremst til handsløkkjar eller fast montert husbrannslange. Førebyggjandeforskrifta spesifiserer nærmare kva for funksjonskrav som er stilte til eit handsløkkjeapparat. Bustadeigaren har generell ettersyns- og vedlikehaldsplikt for installasjonar, utstyr, bygningsdelar og fyringsanlegg i bustaden. Når det gjeld fyringsanlegg, har eigaren ansvaret for at fyringsanlegget i bustaden verkar som føresett. Bustadeigaren skal også sørgje for at anlegget er tilgjengeleg for feiing, og at feiaren har tilfredsstillande tilkomst for å kunne utføre arbeidet sitt. Kommunestyret fastset eit feiegebyr som bustadeigaren pliktar å betale for lovbestemt feiing og tilsyn med fyringsanlegg. Nokre plikter rettar seg mot brukaren av ein bustad uavhengig av om dette er ein bustadeigar eller leigetakar. Alle brukarar av brannobjekt har eit generelt ansvar for å innrette seg på ein måte som gjer at brann ikkje lett oppstår, og at sikringstiltak i bustaden verkar som føresett. Der eigaren er ein annan enn brukaren, skal brukaren ved observasjon av forhold som har innverknad på branntryggleiken i bustaden, melde frå til bustadeigaren om dette. Brukarar av bustaden skal også sjå til at sikringstiltaka i bustaden ikkje blir svekte, og sørgje for at røykvarslaren og sløkkjeutstyret alltid verkar. Det er ikkje tillate å bruke eit fyringsanlegg som openbert har manglar som kan føre til brannfare. Uavhengig av tilknytingsform til bustaden skal brukaren melde frå til brannvesenet dersom det blir installert ny eldstad eller gjort større endringar i eldstaden. Brukaren skal sørgje for at oske, sot og anna brannfarleg avfall blir handtert på forsvarleg måte. Ein skal melde frå til kommunen dersom ein privat oppbevarer giftige eller etsande varer, komprimerte gassar og liknande som under brann kan medføre særleg fare, større opplag av brensel eller trelast og liknande. Ved utleige vil utleigaren ha dei pliktene som er omtalte som bustadeigarens plikter over. Dersom utleigaren er ei verksemd, vil også pliktene etter internkontrollforskrifta gjelde. I ein del tilfeller vil ein bustad falle inn under det som blir kalla særskilde brannobjekt. Med det siktar vi til byggverk, opplag, område, verksemder og anna der brann kan medføre tap av mange liv eller store skadar på helse, miljø eller materielle verdiar. Ein del nærmare definerte eldre leilegheitsbygg skal reknast som særskilte brannobjekt, og det medfører ein del verksemdsplikter. Pliktene vil i all hovudsak rette seg mot burettslag og sameige eller ordinær utleigeverksemd og ikkje den enkelte eigaren eller brukaren Handtering av brannfarleg, reaksjonsfarleg og trykksett stoff Gass (propan eller naturgass) er ei energikjelde som blir nytta til matlaging og oppvarming også i Noreg. Gassen gir nye moglegheiter og er eit godt supplement til elektrisitet. Privatpersonar som nyttar gass i sin bustad, kan få gassen frå nedgravne gasstankar som dei disponerer åleine eller saman med andre, eller frå flaskeskap plasserte utandørs, dei kan vere tilknytte røyrsystem for distribusjon av naturgass, eller dei kan ha ei eller to gassflasker plasserte i ein kjøkkenbenk eller liknande innandørs. Førebels er bustader med nedgraven gasstank i hovudsak konsentrerte på Austlandet og Sørvestlandet. Bruk av gass har innverknad på brannrisikoen i bustader. Gass som lek ut, kan lett ta fyr og føre til brann, alvorlege forbrenningar og materielle skadar. Propan kan dessutan utvikle seg til giftig kolos (CO) ved ufullstendig forbrenning. Forskrift om håndtering av brannfarlig, reaksjonsfarlig og trykksatt stoff samt utstyr og anlegg som benyttes ved håndteringen I forskrift 8. juni 2009 nr. 602 om handtering av farleg stoff blir det gitt meir detaljerte føresegner for handtering av gass for privatpersonar. Lova tek for det første opp att den alminnelege aktsemdsplikta i brann- og eksplosjonsvernlova. Eigaren eller brukaren av utstyr og anlegg som blir nytta ved handtering av brannfarleg stoff, slik som brannfarleg gass, skal sørgje for å halde utstyret og anlegget i forsvarleg stand og vedlikehalde, slik at tryggleiken blir halden ved lag. Bruk av eld eller andre tennkjelder er forbode der brannfarleg stoff blir handtert under slike forhold at det lett kan oppstå brann, 10

13 eksplosjon eller anna ulykke. Forskrifta stiller òg krav til oppbevaringsmengd og oppbevaringsstad. Brannfarleg gass skal ikkje lagrast på loft, i kjellar eller i anna rom under terrenget, og det skal vere ryddig og ikkje finnast brennbart materiale på staden der farleg stoff blir handtert. Det er òg reglar for kor stort kvantum det er lov å oppbevare av brannfarleg gass og væske i bustader. Gasstankar skal skiltast, men plikta til å skilte gjeld ikkje mindre mengder av brannfarleg gass til personleg bruk. For eksempel treng ein ikkje skilte dei to propanflaskene ein har i garasjen eller i bustaden, eller den tiliterskanna ein har med bensin. Det blir ikkje stilt særskilte kompetansekrav for handtering av anlegg og utstyr til personleg bruk, men det finst ei rekkje føresegner knytte til kontrollordningar for anlegg og utstyr i bustader. Anlegg og utstyr for handtering av brannfarleg gass skal kontrollerast før anlegget blir teke i bruk (ferdigkontroll). For gassanlegg i tilknyting til andre bustader enn frittliggjande bustader eller frittliggjande fritidsbustader, for eksempel bustadkompleks, blir det stilt krav om at ferdigkontrollen skal utførast av eit uavhengig akkreditert inspeksjonsorgan om gassanlegget er tilknytt eit fast røyrnett med over- eller undergrunnstank eller røyrsystem for distribusjon av gass, eller om det er tilknytt flaskebatteri. Kravet om at kontrollen må utførast av eit akkreditert inspeksjonsorgan, gjeld frå 1. januar For tilsvarande gassanlegg i frittliggjande einebustader og frittliggjande fritidsbustader krevst det ikkje at kontrollen blir utført av eit akkreditert inspeksjonsorgan, men det krevst at den som utfører kontrollen, skal ha nødvendig kompetanse. Eigarar og brukarar av gassanlegg skal også sjå til at anlegget blir underlagt systematisk tilstandskontroll i driftsfasen. Frekvensen og omfanget av denne kontrollen må tilpassast driftsvilkåra til utstyret og anlegget. DSB har i ei temarettleiing trekt opp tilrådde kontrollintervall. For gassanlegg som er knytte til andre bustader enn frittliggjande bustader/fritidsbustader, skal den systematiske tilstandskontrollen av gassanlegg tilknytt fast røyrnett med over- eller undergrunnstank, røyrsystem for distribusjon av flaskegass eller flaskebatteri, alltid utførast av eit uavhengig inspeksjonsorgan. For tilsvarande gassanlegg i frittliggjande einebustader og frittliggjande fritidsbustader er det ikkje krav om at kontrollen skal utførast av eit akkreditert inspeksjonsorgan, men den som utfører kontrollen, må ha nødvendig kompetanse. Dersom gassanlegget i ein bustad er knytte til eit fast røyrnett med over- eller undergrunnstank, røyrsystem for distribusjon av gass eller flaskebatteri, skal det alltid liggje føre ein kontrollavtale med kontrollør med kompetanse til å utføre kontroll i den aktuelle bustaden. Dette gjeld også frittliggjande bustader. Alle som oppbevarer over 400 liter brannfarleg gass, pliktar å melde frå om dette elektronisk til DSB via Altinn. Når utstyr og anlegg ikkje lenger er i bruk, skal det anten fjernast eller sikrast forsvarleg. Alle som krava i forskrifta gjeld for, skal kunne leggje fram dokumentasjon på at krava er oppfylte, og dokumentasjonen skal haldast oppdatert og oppbevarast i heile levetida til utstyret og anlegget. Når det gjeld gassanlegg for bustader, vil særleg dokumentasjon som stadfestar at anlegget er installert og kontrollert på forskriftsmessig vis, vere eksempel på dokumentasjon som tilsynsstyresmakta vil be om. 2.3 Eltilsynslova Alle bustader i Noreg er utrusta med eit mangfald av elektrisk utstyr. Med elektrisk anlegg siktar ein vanlegvis til dei faste elektriske installasjonane i eit bygg, inkludert stikkontaktar og spotlights. Det elektriske utstyret er i hovudsak det som blir kopla til det faste elektriske anlegget. Omfanget av brannar som oppstår på grunn av elektrisk utstyr/anlegg eller feil bruk av elektrisk utstyr, er relativt høgt. Kvar for seg står kategoriane «elektrisk årsak» og «feil bruk av elektrisk utstyr» for høvesvis 14,8 prosent og 14,1 prosent av brannårsakene til dei innmelde bustadbrannane i perioden (sjå tabell under 3.4). Plikter og rettar i samband med elektrisk anlegg og elektrisk utstyr er primært regulert i lov 24. mai 1929 nr. 4 om tilsyn med elektriske anlegg og elektrisk utstyr (eltilsynslova) Elektrisk anlegg og elektrisk utstyr Lov om tilsyn med elektriske anlegg og elektrisk utstyr (eltilsynslova) I eltilsynslova står det at elektriske anlegg skal utførast, drivast og haldast ved like slik at dei ikkje fører til fare for liv, helse og materielle verdiar. Elektrisk utstyr skal vere i ein slik tilstand at det ikkje kan medføre fare for liv, helse eller materielle verdiar når det er i bruk. Forskrift om elektriske lågspenningsanlegg Eigaren og brukaren av elektriske anlegg skal sørgje for at det blir utført nødvendig ettersyn og vedlikehald av anlegget slik at det tilfredsstiller tryggleikskrava for elektriske anlegg. Eigaren og brukaren skal vise aktsemd ved bruk og tilkopling av elektrisk utstyr. Kor ofte ettersynet bør utførast, vil vere avhengig av tilstanden og alderen på anlegget og korleis det blir brukt. 11

14 Arbeid på elektrisk anlegg og utstyr som ein har lov til å gjere sjølv i bustad og fritidsbustad 1. Tilkopling/skifting av topola pluggar til og med 25 A, med og utan jording. 2. Tilkopling/skifting av topola skøytekontaktar og apparatkontaktar til og med 16 A, med og utan jording. 3. Tilkopling og reparasjon av bordlampar/lampettar og liknande med rørlege leidningar, under dette også leidningsbrytarar. 4. Tilkopling/skifting av belysningsutstyr som blir hengt opp i takkrok eller liknande, og som normalt ikkje blir rekna som ein del av den faste installasjonen, tilkopla med kroneklemme eller plugg/stikkontakt. 5. Montering og skifting av varmeomnar som blir leverte med rørleg leidning og plugg. 6. Utskifting av dekklokk for brytarar, stikkontaktar og koplingsboksar. Lågvoltsanlegg (under 50 volt) kan utførast/monterast av ikkje-faglærte dersom 1. effekten ikkje overstig 200 VA og 2. monterings- og bruksrettleiinga blir følgd nøye og 3. heile anlegget er lett tilgjengeleg for visuell inspeksjon og kontroll og 4. tilkopinga til 230 V-nettet blir utført av registrert verksemd dersom tilkoplinga ikkje skal gjerast over transformator med sertifisert plugg/stikkontakt For lågvoltsanlegg som blir forlagt i ikkje brennbart materiale, gjeld ikkje avgrensinga i punkt 1 og 3. Forskrift 14. desember 1993 nr om kvalifikasjonar for elektrofagfolk med rettleiing set opp viktige avgrensingar for kva eigaren eller brukaren sjølv kan gjere av reparasjons- eller installasjonsarbeid på elektrisk utstyr og elektriske anlegg. Her heiter det blant anna at eigaren og brukaren av elektriske anlegg og elektrisk utstyr skal sjå til at kvalifisert personell står for drifta og vedlikehaldet av desse. For vanlege forbrukarar og andre som ikkje er fagpersonar, vil ansvaret for å sjå til at anlegget er i forskriftsmessig stand, langt på veg innebere at ein engasjerer elektrofagfolk til å utføre ettersyn og forbetringar. Elektroverksemda skal utferde samsvarserklæring til eigaren når arbeidet er sluttført. Dokumentasjonen skal vise at arbeidet på det elektriske anlegget tilfredsstiller krava i forskrifta. Eigaren av anlegget har på si side plikt til å oppbevare samsvarserklæringa i heile levetida til elanlegget, og dokumentasjonen kan reknast som eit viktig verdipapir for eigaren for eksempel ved eigarskifte. Samsvarserklæring kan bli etterspurd i samband med styresmaktskontroll. Eit viktig moment ved forskrifta om elektriske lågspenningsanlegg er at ein her rettar seg både mot eigaren og brukaren av anlegget. Forskrifta seier ikkje korleis oppgåve og ansvarsdeling blir dersom den som bruker bustaden og det elektriske anlegget, er ein annan enn den som eig anlegget, slik det vil vere når ein leiger ein bustad. Kommunal- og regionaldepartementet gav i 2000 ei avklaring på denne problemstillinga. Det blei her sagt at styret i burettslag og sameige har ansvaret for å arbeide systematisk med HMS på fellesareala i burettslag og sameige. Dette inneber at styret er ansvarleg for elektrisk anlegg i samband med fellesareala. Ein partseigar/ sameigar i eit burettslag/sameige har det same ansvaret for det elektriske anlegget inne i leilegheita som eigaren av ein einebustad. Det lokale eltilsynet fører dermed tilsyn med burettslagets/sameigets internkontrollsystem for fellesareala. I tillegg blir det ført tilsyn med dei enkelte bu iningane på same måte som ein fører tilsyn med ein einebustad. I eit informasjonsbrev til alle burettslag og sameige i landet i august 2000 blei det informert om dette. Samtidig blei det trekt opp ei grense mellom bustadeigars og leigetakars ansvar. Det heiter her at bustadeigaren har ansvaret for å sjå til at anlegget er i forskriftsmessig stand, og at tryggleikskrava forskrifta set til anlegget, alltid er oppfylte. Bustadeigaren skal også halde ved like elektriske installasjonar i utleigde leilegheiter, slik som leidningar, brytarar til lampar, stikkontaktar og sikringsskap. 2 Når det gjeld det ansvaret leigebuarar har, vil det i dei fleste tilfella avgrense seg til å melde frå til bustadeigaren om manglar ved anlegget og hindre tilgjenge til utstyr som kan medføre fare. Leigebuarar er dessutan ansvarlege for at alt elektrisk utstyr som blir kopla til anlegget, er i orden, og at det blir brukt i samsvar med bruksrettleiingane frå produsenten. I tillegg skal brukaren fjerne utstyr som er skadd, eller som ein straks burde forstå har feil. 2 Produkt- og elektrisitetstilsynet (august 2000): Faktaark boligeiers ansvar for det elektriske anlegget og Elsikkerhet nr. 58 (2000) Informasjon fra Produkt- og elektrisitetstilsynet desember

15 Forskrift om elektrisk utstyr Forskrift 31. oktober 2008 nr om elektrisk utstyr 15 stiller krav om at den som eig eller bruker elektrisk utstyr, skal sjå til at det blir brukt og halde ved like forsvarleg, slik at det ikkje kan medføre fare. Dette er ei generell bruksog vedlikehaldsplikt som gjeld alle som bruker elektriske produkt, uavhengig av om dei er eigar eller brukar av produkta. Leigetakaren vil dermed stå som ansvarleg for at elektriske produkt i bustaden blir brukte på riktig måte. Det er avgrensingar på kva eigaren eller brukaren sjølv kan gjere av arbeid på elektriske produkt. I forskrift 6. juni 2006 nr. 591 om opplysningsplikt ved sal og marknadsføring av elektrisk materiell til forbrukar, går det fram at den som sel installasjonsmateriell til elektriske anlegg, før salet pliktar å gjere kunden merksam på eventuelle avgrensingar i kva kjøparen sjølv kan gjere. 2.4 Produktkontrollova Også andre produkt enn elektriske produkt eller gassprodukt vil kunne påverke den generelle branntryggleiken i ein bustad. Norske heimar innehelder i dag vanlegvis stoppa møblar, madrassar og tekstilar som er lettennelege. Cirka 30 prosent av brannane i perioden starta i stove eller soverom, som er dei romma der det vanlegvis er mest av stoppa møblar og madrassar i bustaden. Lov 11. juni 1976 nr. 79 om kontroll med produkt og forbrukartenester (produktkontrollova) stiller krav til tryggleiken ved alle produkt i den grad det ikkje er gitt spesielle krav for produkt i anna regelverk. Lova har som formål å førebyggje at produkt medfører helseskade eller miljøforstyrring i form av forureining, avfall, forstyrringar i økosystemet, støy eller liknande. Produktkontrollova omfattar også produkt som er underlagde anna lovgiving dersom særlovgivinga ikkje dekkjer alle krav i produktkontrollova. Dette inneber for eksempel at elektriske produkt som primært er regulerte i forskrift om elektrisk utstyr, også fell inn under bruksområdet til produktkontrollova dersom forholdet ikkje er særleg regulert i forskrift om elektrisk utstyr. Produktkontrollova rettar seg i all hovudsak mot omsetningsleddet for produkta, men kjem også inn på bustadeigarar og brukarar. I 3 er det stilt krav om at den som produserer, innfører, omset, bruker eller på annan måte behandlar produkt, skal vise aktsemd og treffe rimelege tiltak for å førebyggje og avgrense uheldige verknader. Med uheldige verknader er det meint forhold som at produkta er usikre, eller at dei medfører helseskade, miljøforstyrring eller liknande. Liknande krav blir òg retta mot dei som eig eller leier verksemd som tilbyr eller utfører forbrukartenester, og mot mottakarar av slike tenester. I produktkontrollova er det likevel ikkje spesifisert noko nærmare kva som konkret er å rekne som aktløyse for privatpersonar. 2.5 Plikter som verksemder har burettslag, sameigestyre og ordinære utleigeverksemder Alle verksemder, inkludert burettslagsstyre, sameigestyre og ordinære utleigeverksemder, skal følgje føresegnene i internkontrollforskrifta. I 5 går det fram at omfanget av internkontrollen skal tilpassast verksemdas art, aktivitetar, risikoforhold og storleik og innrettast slik at krava i eller i medhald av helse-, miljø- og tryggleikslovgivinga blir etterlevde. Under dette følgjer også krav og plikter knytte til gassanlegg og utstyr, generelt brannvern og elektriske anlegg og elektrisk utstyr i bustader. Internkontroll inneber at verksemda skal sørgje for at dei lovene og forskriftene i helse, miljø og tryggleikslovgivinga som gjeld for verksemda, er tilgjengeleg, og ha oversikt over dei krava som er særleg viktige for verksemda. Verksemda skal ha oversikt over organisasjonen, under dette korleis ansvar, oppgåver og myndigheit for arbeidet med helse, miljø og tryggleik er fordelt. På bakgrunn av ei kartlegging av farar og problem skal det gjerast ei risikovurdering og utarbeidast planar og tiltak for å redusere risikoforholda. Det skal setjast i verk rutinar for å førebyggje, avdekkje og rette opp misleghald av krav fastsette i eller i medhald av helse, miljø og tryggleikslovgivinga. Det krevst også systematisk overvaking og gjennomgang av internkontrollen for å sikre at han fungerer som føresett. Internkontrollen i verksemda skal kunne dokumenterast i den forma og det omfanget som er nødvendig på bakgrunn av verksemdas art, aktivitetar, risikoforhold og storleik. 2.6 Andre føresegner som har innverknad på bustadbranntryggleik St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet understrekar fleire gonger at det er den enkelte eigaren eller brukaren som har ansvaret for tryggleiken i eigen bustad. I framstillinga over er det gjort greie for regelverket, også skiljet mellom ansvaret til eigarar og brukarar på området. For å få ei heilskapleg forståing bør vi trekkje fram andre regelverk som har innverknad på branntryggleiken for bustadeigarar og brukarar sjølv om krava ikkje rettar seg direkte mot eigaren og brukaren. Desse krava har 13

16 også innverknad på bustadbranntryggleiken til eigarar og brukarar Plan- og bygningslova (pbl) Plan- og bygningslova stiller krav til brannsikring av bygningar og gjeld for alle byggjetiltak. Lovverket er heilt sentralt for bustader. Det er vanleg å skilje mellom byggjefasen og bruks- eller driftsfasen for bygningar. Ein bustad er regulert av plan- og bygningslova med tilhøyrande forskrifter i byggjefasen, og så blir pbl i hovudsak avløyst av anna regelverk frå første bruksdag, når bygget går over i drifts- eller bruksfasen. Forskrift om krav til byggverk og produkt til byggverk (teknisk forskrift/tek) er den viktigaste forskrifta i tilknyting til pbl som gjeld branntryggleik. Blant anna går det fram at tryggleikskrava i forskrifta er oppfylte der det kan dokumenterast at bygget har tilfredsstillande utføring når det gjeld bereevne, stabilitet, tenningsevne, utvikling og spreiing av brann og røyk, tilrettelegging for sløkking av brann, brannspreiing mellom byggverk, tryggleik ved rømming og tilgjenge for rednings- og sløkkjemannskap. I byggjefasen er byggherren rekna som eigar av bygget, og denne kan vere ein annan enn bustadeigaren/brukaren. 2.7 Fritidsbustader gjeldande lovgiving For fritidsbustader gjeld i prinsippet det same regelverket som det er gjort greie for over. Den viktigaste forskjellen mellom vanlege bustader og fritidsbustader er knytt til ordninga med lovbestemt feiing og tilsyn med fyringsanlegg, der kommunens plikt til å gjennomføre feiartenester berre omfattar vanlege bustader med fyringsanlegg Regelverk retta mot omsetningsledda av ulike produkt gass, elektrisitet og andre brannfarlege produkt Vi har allereie vore inne på omtalen av produkt i produktkontrollova og eltilsynslova over. Det er likevel grunn til å trekkje fram at dei aller fleste av krava på produktområdet rettar seg mot aktørar som har med produktet å gjere i produksjon eller omsetning. Her blir det teke viktige grep for å sikre produktet lenge før det hamnar hos kjøparen. Produsenten eller den som importerer elektriske produkt eller gassapparat og utstyr til Noreg, er ansvarleg for at produktet tilfredsstiller dei relevante krava før produktet blir marknadsført, for eksempel skal produkta vere CE-merkte, som er produsentens metode for å opplyse at tryggleiksnivået for produktet er oppfylt. Til produktkontrollova høyrer ei rekkje forskrifter som hovudsakleg rettar seg mot omsetningsledda, under dette forskrift om tenningsevna til madrassar og liknande, forbodet mot brennbare tekstilar, lighterforskrifta og tryggleiken ved leiketøy. Det same gjer fleire av forskriftene som er gitt med heimel i eltilsynslova. 14

17 3 KORLEIS BUSTADEIGARAR OG BRUKARAR FORSTÅR OG FØLGJER OPP GJELDANDE ANSVAR FOR BRANNTRYGGLEIK I EIGEN BUSTAD Utvikling i prosent av brannomkomne med aktiv menneskeleg svikt som årsak Kjelde: DSBs brannårsaksstatistikk Antall boligbranner 3.1 Bustadbranntryggleik og risiko St.meld. nr. 35 ( ) Brannsikkerhet slår fast at 1600 tryggleik mot brann i bustader i hovudsak er eit ansvar som ligg på den enkelte 1550eigaren eller brukaren. Styresmaktene skal gjennom utforming 1500 av regelverk og gjennomføring Det er nærliggjande å knyte folks forståing og oppfølging av tilsyn og informasjon leggje til rette for at den enkelte av ansvaret for bustadbranntryggleik opp mot korleis 1450 aktøren får rimelege føresetnader for å følgje opp det folk opplever risiko i eigen bustad. I samband med ansvaret. Vi kan 1400 sjå på fenomenet brann som uønskte Prosjekt bustadtryggleik 2003 (DSB) gjennomførte hendingar utløyste 1350av menneskelege og tekniske faktorar Rogalandsforsking ein studie for å kartleggje opplevd risiko eller naturfenomen. I perioden låg prosentdelen relatert til åtferd. Arbeidet resulterte i rapporten «Opplevd 1300 av omkomne i bustadbrann i gjennomsnitt på 80 prosent risiko og boligsikkerhet». Til forskjell frå ei ekspertforståing for årsakskodane 1250 som dreiar seg om «aktiv menneskeleg av risiko basert på matematiske utrekningar refererer svikt» i DSBs statistikk 1200 (justert for eit proporsjonalt omgrepet «opplevd risiko» her til dei skjønnsmessige påslag av «ukjende»). Den 2002 tilsvarande 2003 prosentdelen 2004for alle 2005vurderingane 2006 som 2007 lekfolk til 2008 dagleg gjer 2009 i tilknyting til bustadbrannar låg i same periode på 61,3 prosent i snitt. På same fenomen. I dag meiner mange at eigenskapar ved denne bakgrunnen kan det stillast spørsmål ved om eigarar risikosituasjonen er ein viktigare forklaringsfaktor for og bebuarar har tilstrekkeleg kunnskap om eige ansvar og risikooppleving enn forklaringar som tek utgangspunkt i risikoen for brann. Kapittel 3 tek sikte på så langt det lèt personlege eigenskapar hos det enkelte individet. Samtidig seg gjere å klarleggje og beskrive i kva grad bustadeigarar bør ein halde fast ved at ferdigheiter og motiv som ein og brukarar forstår og følgjer opp ansvaret dei har for person opparbeider, også kan ha innverknad. I tillegg vil branntryggleik i eigen bustad. kontekstuelle faktorar som for eksempel sosiale normer, 15

18 reglar, medium og sosiale fellesskapar kunne påverke risikoopplevinga og kva som blir rekna som akseptabelt risikonivå. I psykologifaget legg ein vekt på at blant anna faktorar ved risikokjelda, som mangel på kontroll, ukjende konsekvensar, ufrivillig eksponering og høg dødelegheit, aukar risikoopplevinga. Folk aksepterer for eksempel høgare risiko for aktivitetar med frivillig deltaking. Vi tenderer til å leggje større vekt på konsekvensen av ei uønskt hending enn på sannsynet for at hendinga skal skje, og vi opererer ofte med ein urealistisk optimisme, der vi gjerne er større optimistar på eigne enn på andres vegner. Teoriar om risikoåtferd legg vekt på at menneske oppfattar, blir medvitne om risiko og deretter evaluerer risikoen før dei tek ei avgjerd. Når det gjeld tiltak som er eigna til å endre risikoåtferd, tek somme som utgangspunkt at tryggleik er å sjå på som eit gode som rasjonelle økonomiske menneske vil vere villige til å byte frå eller til seg, avhengig av om vi føler oss tilstrekkeleg trygge. Dersom vi blir utsette for høgare risiko enn vi ønskjer, vil vi automatisk prøve å redusere risikoen, og omvendt. Ein implikasjon av dette resonnementet er at tiltak som er innførte for å regulere åtferd, men som held det indre risikonivået konstant, vil ha liten effekt. 3 På oppdrag frå DSB analyserte Experian i 2006 bustadbrannstatistikken frå femårsperioden Målet var å avdekkje forskjellar i bustadbrannrisiko på befolkningsgruppenivået gjennom Experians kategoriseringsmetode Mosaic. Datagrunnlaget omfatta over 8000 av brannane som hadde oppstått i tidsperioden. Resultata frå undersøkinga viste at fire befolkningstypar med følgjande kjenneteikn har vore overrepresentert i bustadbrannar i perioden (i prioritert rekkjefølgje): Citybuaren: (H) 4,4 % av Noregs befolkning, unge, single, motemedvitne, urbane, velutdanna menneske med relativt høg inntekt, som leiger i eldre bygardar i dei største byane. Gjerne bustad frå før 1945 i blokk/leilegheit. «Velferds-Noreg»: (I) 6,9 % av Noregs innbyggjarar, eldre, single med låg utdanning og inntekt, som bur tett, gjerne i utkanten av store bykommunar i bustader frå før Mange i gruppa leiger bustad i blokk/leilegheit, og fleire lever på trygd. 3 DSB (2003): Prosjekt boligsikkerhet og Rapport Rogalandsforsking (2003/124): Opplevd risiko og boligsikkerhet. «Det gode liv»: (B) 11,9 % av Noregs innbyggjarar, veletablerte med barn og forholdsvis god inntekt som bur i forstader til byar i einebustad/tomannsbustad frå talet. Gjerne i større einebustader i rolege villastrøk. «Fråflytting og turisme»: (L) 7,5 % av Noregs befolkning, dei over 65 år med låg utdanning og låg inntekt, i einebustader på landsbygda. Mange er pensjonistar og lever på trygd. Alderen på bustadene varierer, men det er få nye bustader. Tilknytingsforma til bustaden varierer anten med eigarar eller personar som leier bustaden av kommunen. 3.2 Spørjeundersøking 2010, Arbeidsgruppe bustadbranntryggleik Arbeidsgruppa bestilte ei spørjeundersøking frå TNS Gallup for å danne seg eit bilete av korleis befolkninga forstår og følgjer opp gjeldande ansvar for branntryggleik i eigen bustad. Eit landsrepresentativt utval av befolkninga over 18 år er i denne samanhengen intervjua via telefon. Målgruppa var personar som sjølv bur i bustaden sin, eller som leiger han, mens personar som verken eig eller leiger bustad, blei rekna som utanfor målgruppa for undersøkinga. Totalt blei 1000 personar intervjua. Leigebuarar er noko underrepresenterte i undersøkinga. Det overordna inntrykket av rapportane frå TNS Gallup er at resultata gjennomgåande er meir positive enn venta i arbeidsgruppa. Unntaket gjeld kjennskap til dokumentasjon av elanlegg (samsvarserklæring) og forbod mot oppbevaring av gass i kjellar og på loft. Samtidig er statistiske undersøkingar alltid hefta med ein del uvisse, blant anna når det gjeld utval, grad av ærlegdom i svara og om spørsmåla er formulerte presist nok til at dei er lette å forstå for intervjuobjekta. Feilmarginen på totalutvalet ligg mellom +/ 2 og 3 prosentpoeng Forståing av ansvar For å få eit bilete av folks ansvarsforståing blei det stilt åtte spørsmål som handla om forståing for gjeldande reglar og prinsipp knytte til branntryggleik. Elektrisk anlegg Eigaren har ansvaret for det elektriske anlegget i ein bustad. Totalt er nesten åtte av ti bustadeigarar kjende med dette. Samtidig peiker åtte prosent av eigarane på elektrisitetsverket/nettleverandøren/straumleverandøren som ansvarleg. Samanliknar vi resultata med ei liknande undersøking utført av MMI (no Synovate) i 1999, kan det 16

19 sjå ut til at fleire bustadeigarar i 2010 sjølv tek ansvaret for det elektriske anlegget i bustaden, og færre eigarar nemner e-verket som ansvarleg. 4 Blant leigetakarane meiner 58 prosent at bustadeigaren har ansvaret for elanlegget, mens 17 prosent av leigetakarane trur dei sjølv er ansvarlege. Ni prosent seier at dei ikkje veit kven som har ansvaret. I prosent er det om lag lik mange leigetakarar svarer riktig i 2010 som i 1999, men noko færre meiner at bustadeigaren har ansvaret, og noko fleire trur at leigetakaren har ansvaret i Ein større del av leigetakarane enn i 1999 meiner dessutan at burettslaget/ sameiget har ansvaret. 5 Når det gjeld ansvar for elektrisk anlegg og elektriske produkt som følgjer med bustaden, svarer dei aller fleste leigetakarane (åtte av ti) at dei sjølv har ansvaret for riktig bruk og for å varsle eigaren ved uregelmessigheiter. Samsvarserklæring Det ser ut til at dei færraste kjenner til omgrepet «samsvarserklæring». Blant eigarane svarer vel 60 prosent at dei ikkje veit kva slags dokumentasjon dei er forplikta til å ta vare på som dokumentasjon på at det elektriske anlegget i bustaden er i orden. Det ser ut til at ein lågare prosentdel av partseigarar i burettslag, saman med leigebuarar, kjenner til denne plikta til å oppbevare dokumentasjon enn i befolkninga elles. Samtidig verkar det som fleire huseigarar og sjølveigarar kjenner til dette og færre er uvitande i 2010 samanlikna med Dei med lågast utdanning ser ut til å ha noko mindre kjennskap til dette enn dei andre. Røykvarslarar Dei aller fleste meiner at brukaren av bustaden sjølv har ansvaret for at røykvarslaren verkar (91 %). Blant eigarane tek om lag 95 prosent sjølv dette ansvaret, mens 2 prosent peiker på brannvesenet/feiarvesenet. Blant leigetakarane viser to av ti til bustadeigaren, mens 68 prosent sjølv tek på seg ansvaret for at røykvarslaren verkar. Seks prosent svarer at dei ikkje veit kven som har ansvaret. Eldstad Når det gjeld kjennskap til ansvar for eldstader i bustaden meiner totalt om lag åtte av ti bustadeigarar med eldstad at ansvaret ligg hos dei sjølv, mens ein to av ti viser til brannvesenet/feiarvesenet. Blant leigetakarane som har eldstad i bustaden, synest dette å vere noko meir uklart. Totalt viser nesten seks av ti leigetakarar til bustadeigaren, 4 MMI for Produkt- og elektrisitetstilsynet (veke 20, 1999): Ansvar for elektriske anlegg i private husholdninger. Telefonomnibus. 5 Det er ein del metodiske forskjellar mellom arbeidsgruppas og MMIs undersøking. Resultata bør derfor jamførast med varsemd. som er riktig, mens 27 prosent meiner dei sjølv har ansvaret. 8 prosent av leigetakarane peiker på brannvesenet/ feiarvesenet. Gassområdet Dei færraste kjenner til forbodet mot oppbevaring av gass i kjellar og på loft. Berre fem prosent meiner at ein ikkje skal oppbevare gass i kjellaren, mens éin prosent meiner det er forbode både i kjellar og på loft. Seks av hundre seier at dei bruker gass til innandørs komfyr, peis eller liknande, og dei aller fleste av desse er huseigarar. Eigaren og brukaren av gassanlegget har ansvaret for dette, og blant huseigarar med gassanlegg peiker 66 prosent på seg sjølv som ansvarleg for anlegget, noko som vil vere eitt av fleire riktige svar på spørsmålet. Tre av ti huseigarar kjenner ikkje ansvarsforholdet. Av bustadbrukarar som nyttar gass til innandørs komfyr, peis eller liknande, meiner høvesvis 10,3 prosent og 39 prosent at gassanlegget skal kontrollerast før bruk, og at gassanlegget skal ha systematisk tilstandskontroll. 41,2 prosent opplyser at dei ikkje veit korleis krava til kontroll er Ivaretaking av ansvar Sidan delar av regelverket er av relativt generell karakter, har arbeidsgruppa lagt til grunn ei brei forståing av omgrepet «ivaretaking av ansvar». Spørsmåla er såleis ikkje operasjonalisert berre ut frå aktuelle føresegner i regelverket, men også på bakgrunn av kva ein reknar som ei rimeleg tolking av ansvarsfull åtferd. Varsling Så godt som alle har ein fungerande røykvarslar i bustaden (99 %). Røykvarslaren synest i dei aller fleste tilfella å vere montert slik at han kan høyrast i alle soverom i tråd med dei lovmessige krava for dette (96 %). For å forsikre seg om at røykvarslaren fungerer, blir det tilrådd å byte batteri jamleg og å teste han kvar månad. I befolkninga verkar det likevel som denne praksisen er noko mindre utbreidd. Høvesvis 20 prosent og 27 prosent av befolkninga rapporterer å ha testa røykvarslaren anten i inneverande månad eller i månaden før, mens om lag åtte av ti har testa varslaren i det siste halvåret eller hyppigare. Sløkkjeutstyr og rømmingsvegar Alle dei spurde, melder at det finst sløkkjeutstyr i bustaden, og dei aller fleste har brannsløkkingsapparat, mens om lag tre av ti har husbrannslange. Blant dei som har handhalde sløkkjeapparat, er tryggleiken noko dårlegare når det gjeld vedlikehald. Seks sju av ti har for vane å vende apparatet opp ned minst éin gong i året, mens fire av ti kontrollerer manometernåla på apparatet kvartalsvis. Om lag 71 prosent av dei med handhalde sløkkjeapparat har til gjengjeld 17

20 erfaring i å bruke handsløkkjar. Dei fleste har vurdert alternative måtar å komme ut på i tilfelle brann (åtte av ti), men dei eldste verkar noko mindre orienterte om dette enn dei yngre. Prosentdelen som orienterer seg aukar i tillegg noko med stigande utdanningsnivå. Sjekkerunde om kvelden Seks av ti tek ein runde i bustaden og sjekkar forhold som har innverknad på branntryggleiken, før dei legg seg om kvelden. Denne vanen ser ut til å gjere seg gjeldande i det breie lag av folket, men dei høgt utdanna utmerkar seg til ei viss grad. På desse rundane blir det alltid sjekka for levande lys (99 %) og avslått komfyr (94 %), men noko sjeldnare for tildekking av varmeomnar (86 %). Seks av ti sjekkar dessutan andre forhold, som kaffitraktar/vasskokar, at stikkontaktar er trekte ut, tv-apparat etc. Elektrisk anlegg Seks av ti har yngre eller oppgradert anlegg. Svært få synest å ha ikkje-oppgradert anlegg eldre enn 10 år som ikkje er sjekka eller vedlikehalde av ein fagperson dei siste 10 åra (ein av ti). Leigebuarar ser i noko større grad ut til å vere ukjende med standarden på anlegget, noko som ikkje er så unaturleg all den tid bustadeigaren står som hovudansvarleg for at anlegget er i orden. Høgt utdanna har i noko større utstrekning nytt eller oppgradert anlegg. Berre to av hundre rapporterer om svimerke på stikkontaktar eller leidningar/kablar i bustaden, mens ein to av ti erfarer at sikringane går fleire gonger i året. Om vi vurderer risikoen i den norske befolkninga i form av gamle, ikkje oppgraderte, ikkje ettersette elanlegg der sikringane ofte ryk, verkar det som 1,6 prosent er i ei høgrisikogruppe, mens nesten halvparten har ein viss risiko. Det er ulovleg å utføre elektrisk installasjonsarbeid sjølv med mindre ein har formell fagkompetanse på området. Like fullt kan det verke som nærmare éin av ti utan slik kompetanse har gjort slikt arbeid. Undersøkinga viser noko større førekomst av hobbyelektrikarar blant dei mellom 30 og 44 år og blant menn. Bruksrettleiingar og CE-merke Åtte ni av ti meiner at dei vanlegvis tek vare på og les monterings- og bruksrettleiingar til produkt i bustaden som gassutstyr og elektriske artiklar, og om lag halvparten ser ofte eller alltid etter CE- merket ved kjøp av elektriske produkt. Merksemda på CE-merket synest å stige med alderen. Møblar og tekstilar Tre av ti vurderer ofte eller alltid tenningsevne når dei kjøper møblar og tekstilar til bustaden, og medvitet om dette synest å stige med alderen, samtidig som det er noko meir utbreidd blant kvinner enn blant menn Andre relevante funn frå undersøkinga Når det gjeld erfaring med brann eller branntilløp som det ikkje er meldt frå om til brannvesenet, synest det som ein av ti sjølv har erfart dette i bustaden sin. Erfaringane varierer elles lite med eigarforholdet til bustaden, som jo også blir endra gjennom livet. Kvinner og middelaldrande rapporterer likevel noko hyppigare om slike erfaringar, men variasjonane er generelt sett små. Fleire forhold blir vurderte som potensielle brannårsaker i befolkninga. Dette gjeld særleg levande lys, som 79 prosent meiner ganske ofte / svært ofte er årsak til brannar. Elektriske anlegg og feil bruk av elektriske apparat blir nemnde i noko mindre utstrekning (51 % og 59 %). Komfyr (52 %), tildekking av varmeomnar (45 %) og røyking (46 %) blir også nemnde av om lag halvparten. Bruk av oppvaskmaskin/vaskemaskin/tørketrommel synest derimot i mindre grad å vere opplevd som ei utbreidd årsak til brann (26 %). Respondentane blei også spurde om haldningane sine til offentleg tilsyn, og det synest å vere utbreidd semje om at tilsyna som styresmaktene utfører, ikkje går på kostnad av privatlivets fred (åtte av ti). Samtidig er befolkninga meir delt i synet på om tilsyna bør vere hyppigare enn i dag. Fem av ti opplever ikkje at privatlivet blir krenkt, og meiner samtidig at inspeksjonane bør gjerast oftare enn i dag. 36 prosent meiner at styresmaktene får ansvaret for bustadbranntryggleik når dei utfører tilsyn i bustader, mens 60 prosent er ueinige dette Oppsummering Det er ei utbreidd oppfatning at ein sjølv er ansvarleg for røykvarslar mens ansvaret for elanlegg, eldstad og gassanlegg oftare blir plassert hos andre. Dei færraste kjenner krava til dokumentasjon som gjeld for elanlegg. Dei fleste har eitt eller fleire brannsikringstiltak i bustaden: særleg røykvarslar og brannsløkkingsapparat. Røykvarslarar kan høyrast i alle rom, og åtte av ti har sjekka funksjonaliteten siste halvåret. Ettersynet av brannsløkkingsapparata er vekslande mange vender apparatet, mens få sjekkar manometernåla. Mange tek ein sjekkerunde om kvelden. 18