Mat til 9 milliardar menneske? Eit diskusjonsnotat frå Utviklingsfondet

Transkript

1 Mat til 9 milliardar menneske? Eit diskusjonsnotat frå Utviklingsfondet

2 2

3 Innhald Mat til ni milliardar menneske? Utgitt av Utviklingsfondet 2011 Forfatter: Olav Randen Olav Randen, fødd 1948, er utdanna sosiolog frå Universitetet i Oslo. Han arbeider som småbrukar med geit i Hallingdal og som skribent. Han driv også forlaget Boksmia. «Mat til ni milliardar menneske?» er et diskusjonsnotat utgitt av Utviklingsfondet med et mål om å skape debatt rundt matforsyning og befolkningsvekst. Utviklingsfondet er enige i hovedtrekkene i forfatterens analyse, men deler ikke nødvendigvis alle synspunkter. Layout og ombrekk: Anna Maria Pirolt, Brød&tekst Utviklingsfondet er en uavhengig miljø- og utviklingsorganisasjon. Vi støtter fattige mennesker i deres eget arbeid for å kunne fø seg selv, komme seg ut av fattigdommen og sikre miljøet. Utviklingsfondet har over tretti års erfaring med å kombinere miljø- og utviklingstiltak i konkrete selvhjelpsprosjekter. Rapporten er gitt ut med støtte frå Norad ISBN (nett) ISBN (trykk) 1. Befolkningsutviklinga side 2 2. Matproduksjon og ressursgrunnlag side 6 3. Ein milliard utan nok mat side 9 4. Nedgangsfaktorar og miljøproblem side Framtidas matbehov side Tolv tiltak side Konklusjon: Ni enkle ord side 22 To minuttar etter midnatt 12. oktober 1999 kom ein gut til verda i Sarajevo i Bosnia. Den vesle vart døypt Adnan og hadde etternamnet Nevic. Gjennom eit FN-vedtak noko seinare vart Adnan peika ut som verdas innbyggjar nummer seks milliardar. 1 Sjølvsagt er det eit reint slumpetreff om han var det. For folketalet i mange land er såpass usikkert at det for kloden kan vere mange millionar feil. Rundt komande årsskifte (2011/2012) vil truleg FN finne ein ny Adnan, ein nyfødd gut eller jente som blir brukt for å symbolisere overgangen frå seks til sju milliardar innbyggjarar på kloden. Og me vil få ein intensivert debatt om kor mange innbyggjarar Tellus har plass til. Skal me ønskje den nye Adnan og alle dei andre velkommen, eller skal me seie at kloden er full og at nye innbyggjarar difor øydelegg for alle? Det er spørsmålet Utviklingsfondet har bede meg prøve å gi eit svar på. Sjølvsagt handlar det store spørsmålet om framtida for menneskeheita om meir enn mat. Det handlar om klimautslepp og global oppvarming, om artsutrydding, om at tilgangen på fossil energi minkar, om øydelagd natur som må reparerast, om fattigdom som ikkje berre trugar dei fattige, men alle menneske, om krigar og konfliktar, ulikskap og analfabetisme. Men dette notatet avgrensar seg til å drøfte spørsmål som gjeld mat og mattilgang. 3 1) The Economist,

4 1. Befolkningsutviklinga 4 Då dyrearten homo sapiens hadde eksistert i omtrent år, passerte talet på eksemplar ein milliard. Det skjedde truleg stutt tid før år Så skulle det gå vel eit hundreår til før folketalet i nådde 2 milliardar. Det skjedde i Etter 33 nye år, i 1960, var me 3 milliardar til å dele plassen på kloden. Så gjekk det 14, 13 og 12 år, altså til i 1974, 1987 og 1999, før milliard nummer 4, 5 og 6 vart passert. Når dette blir skrive tidleg i april 2011, viser teljaren ved det USA-baserte Population Reference Bureau eit globalt innbyggjartal på innbyggjarar, og det veks med rundt 79 millionar i året eller 150 personar i minuttet. 2 Det inneber at me har att snautt 7 månader til me passerer det runde talet. FNs befolkningsdivisjon opererer med eit eit litt anna talgrunnlag og difor eit lite grann lågare tal. (se tabell 1) Går me attende til midt på 1800-talet i vårt eige land, fødde kvinnene i gjennomsnitt om lag 4,5 barn. Gjennomsnittsalder for inngåing av ekteskap var 27 år for kvinner og 29 for menn. Frå dei gifte seg og så lenge dei var fruktbare, hadde dei fleste kvinner barnefødslar med to-tre års mellomrom. Dette låg nær eit europeisk gjennomsnitt og nær snittet i mange utviklingsland i dag. I land med høgare barnetal per kvinne er kvinnene vanlegvis yngre når dei får sitt første barn. Talet på dødfødde, spedbarn og småbarn som døydde, var høgt. Frå sist på 1800-talet og frametter gjekk barnetalet per kvinne sakte nedover, til at det dei siste tiåra har lege på i underkant av 2. Utan innflyttingsoverskot ville me ha hatt eit nokså stabilt folketal no. Dette synest vere ein global normalsituasjon. Først får landet ein vekstfase. Betre sjukdomsbekjemping, meir effektive medisinar, betre hygiene, meir allsidig kosthald og betre eldreomsorg gjer at levealderen i eit land går opp, mest fordi færre spedbarn døyr. Men framleis er barnetalet per kvinne høgt i landa, slik at folketalet i denne vekstfasen aukar snøgt. Så går landet gjennom ein stabiliseringsfase, der barnetalet per kvinne nærmar seg reproduksjonsnivået (på noko under 2,1). I denne perioden aukar framleis folketalet, dels fordi landet har overvekt av yngre innbyggjarar som føder barn og dels fordi levealderen stig. Frå stabiliseringsfasen går landet over i ein stabilitetsfase, der eit barnetal på om lag 2 per kvinne gjer at folketalet vil halde seg nokolunde stabilt, føresett same levealderen og balanse mellom inn- og utflytting. (se tabell 2) Ein reduksjon i barnetalet per kvinne ned mot reproduksjonstalet har altså skjedd og skjer i stadig fleire land. Demografane meiner dette er ei universell utvikling. På denne bakgrunnen medfører den befolkningsprognosen FN-ekspertane vanlegvis legg til grunn, eit globalt folketal på 9,15 milliardar i Medan folketalet no altså veks med om lag 79 millionar i året, vil det då vekse med 30 millionar, og det vil stabilisere seg på noko under 10 milliardar menneske. Dette er sjølvsagt ein svært usikker spådom, men likevel den minst usikre me har. Malthus tok feil Briten Thomas Robert Malthus ( ), som tok steget frå landsens prest til professor i økonomi, er framleis sentral når det gjeld tenking om folketalsutvikling. Han gav ut sitt hovudverk, An Essay on the Principle of Population, i Menneskes ønske om sex og forplanting gjer at folketalet vil vekse eksponensielt og difor snøggare enn det matproduksjonen kan auke, skreiv han. Når krafta i folkeveksten er større enn naturens potensial for å produsere mat, er hungersnaud og barn som omkjem av svolt, ikkje til å unngå. Slik er historia, og slik blir framtida. Framleis møter me gong på gong malthusianisme i debatten om befolkningsutvikling, om ikkje så ope og kynisk som hos Malthus. Dei andre, folk i den tredje verda, ynglar og blir fleire og fleire, og dette trugar framtida for oss alle. Demografiske data etterlet liten tvil om at Malthus tok feil. Vekstperioden er snart over. Overbefolka område og land? I vår del av verda blir det ofte hevda at fattige land, særleg i Asia og Afrika, er overbefolka, medan vår del av verda har eit folketal tilpassa naturgrunnlaget. Det er grunnar for å vurdere kor stort folketal ein region eller eit land kan ha, men la oss sjå på nokre spørsmål som ofte blir underkommuniserte i denne debatten: Den verdsdelen som først fekk stor folketalsvekst, Europa, har gjennom mange hundre års maktdominans eksportert delar av sitt befolkningsoverskot til andre delar av verda og samtidig ta i bruk naturressursar der. Våre europeiske forfedrar trengde vekk andre i Amerika, Afrika, Australia og delar av Asia, og dei henta ut verdiar derifrå. Eit land som Nederland er sjølvforsynt med landbruksvarer og eksporterer i tillegg mykje. Men dei hentar krøtterfôr og gjødsel i andre land. Det blir hevda at Nederland legg beslag på fem gonger eige landbruksareal. Me kan jamføre Italia og Angola. Angola er utan særleg tvil det mest ressursrike av dei to landa. Angola har fire gonger så stort areal, rike naturressursar som dyrkbar jord, fossefall, Tabell 1. Globalt folketal , folketal og prognosar. FN-tala blir ofte endra, desse er frå År mill ) Population Reference Bureau, heimesider, besøkt kl ) United Nations Population Division: World Population Prospects: The 2008 Revision Population Database.

5 Tabell 2. Døme på land i ulike fasar for barnetal/befolkning 4 Land Barnetal per kvinne Barnetal per kvinne Norge 1,81 1,89 Døme på land i stabilitetsfasen Døme på land i stabiliseringsfasen Døme på land som enno er i vekstfasen Frankrike 1,86 1,89 Italia 1,94 1,38 Sverige 1,66 1,87 USA 1,79 2,04 Bangladesh 6,63 2,36 Iran 6,50 1,83 Tunisia 5,69 1,86 Sør-Afrika 5,00 2,55 Brasil 4,31 1,90 Afghanistan 7,70 6,63 Etiopia 6,76 5,87 Dem.republikk Kongo 6,46 6,07 fisk, olje og jernmalm. Angola har 10 innbyggjarar per kvadratkilometer, Italia 193. Viss noko av desse landa skal kunne seiast å vere overbefolka, må det vere Italia. Det er Europa og USA som står for dei store klimautsleppa og skaper dei største avfallsproblema. USA med mindre enn 5 prosent av verdas innbyggjarar har såleis nesten fjerdeparten av verdas oljeforbruk. Befolkningsregulering? Kvifor føder kvinner i dei fleste land færre barn no enn nokre tiår sidan? Det er uråd å gi heile svaret, men råd å gi mange delsvar: Dersom kvinner har utdanning og eige arbeid/inntekt, vel dei oftast å få færre barn. Ei rekkje undersøkingar viser såleis at det på makronivå er nær samanheng mellom kvinners utdanningsnivå og barnetalet deira. Uro og uvisse på grunn av krig og/eller naturkatastrofar i eit land fører vanlegvis til høgt barnetal. Døme er Afghanistan (6,63), Irak (4,15), Jemen (5,3) og Somalia (6,4). I slike situasjonar vel par å få mange barn for å sikre seg etterkommarar også om dødstala blant barn og yngre vaksne skulle bli høge. Det same ser me i land der aids har sterkt fotfeste. Sosiale tiltak for eldre fører til nedgang i barnetal. For fattigfolk i mange land er barn den beste eller einaste måten eit par kan sikre eigen alderdom på. Der dei kan føle seg sikre på at samfunnet tek vare på dei eldre, vil denne sikringsmetoden bli unødvendig. Tilgangen på prevensjon, hjelp til familieplanlegging, tilbod om sterilisering og liknande tiltak reduserer barnetalet. Iran utgjer eit døme på vellykka befolkningsregulering. I krigen mot Irak rundt 1980 var tanken at landet ville ha nytte av store familiar og mange soldatar, styresmaktene oppmoda til høge barnetal, og fødselstalet låg i fleire år mellom 7 og 8. Rundt 1990 såg styresmaktene problema dei høge fødselstala medførde, overbefolkning, økologisk forfall, arbeidsløyse og dyrt helsestell og undervisning. Dei innførde då ei systematisk familieplanlegging med pålagd familierådgiving for nye par, bygging av helsestasjonar, gratis prevensjon, leseopplæring for kvinner og kampanjar i fjernsyn og aviser for lågare barnetal. Fødselstalet gjekk dramatisk ned og er no på 1,83, noko lågare enn i Norge. Det er, slik eg ser det, gode grunnar til at det globale samfunnet bør arbeide for redusert fødselstal. Den langsiktige målsetjinga bør vere to barn per familie i alle land. Metodane for å fremje dette målet bør vere å styrkje dei faktorane som fremjar lågare barnetal, unngå uro og krigar, bekjempe sjukdommar som aids, hindre svolt, byggje ut helsestasjonar, drive leseopplæring, leggje forholda til rette for at ungdommar og spesielt jenter skal få utdanning og kome i arbeid og arbeide for at folk skal få ein betre alderdom. Når folketalet stabiliserer seg Me går altså truleg inn i ei framtid med eit relativt stabilt folketal. Det skil framtida frå fortid og notid, og det gjer at det vil bli langt lettare å planleggje og fordele, også når det gjeld mat. Medan det overordna målet for vårt samfunn er vekst, vil det overordna målet for framtidssamfunnet bli stabilitet. Ikkje slik at utvikling og endring ikkje vil finne stad, men det vil finne stad innanfor kjende rammer. Våre 9-10 milliardar etterkommarar vil ha ei avgrensa mengd åker- og hagejord, jord for grasdyrking, fiskedammar, beitemarker, havområde og ferskvatn som kan gi dei mat. Med eit stabilt folketal blir det langt enklare enn i dagens labile samfunn å forvalte og utnytte desse ressursane best råd, finne det berekraftige uttaket og å forklare innbyggjarar og politikarar kvifor dette må leggjast til grunn for mattilgangen. 5 4) Det meste av befolkningsopplysningane er henta frå United Nations: World Population Prospects, The 2008 Revision, Highlights, New York 2009.

6 2. Matproduksjon og ressursgrunnlag Tabell 3. Verdas kornproduksjon og 2010-tala er førebels Kornprod mill tonn Kilo per innb Sidan ulike kornsortar vart kulturplanter ved overgangen frå eldre til yngre steinalder, har folk i dei fleste land anten dyrka korn, kveite, ris, mais, durra, hirse, teff og nokre slag til, på dei beste jordbruksareala, eller dei har drive hagebruk der med frukt og grønsaker. Kornet gav grunnlag for eit langt høgare innbyggjartal og førde, saman med husdyrhaldet, til at fleirtalet av klodens innbyggjarar vart bufaste. Korn har stor næringsverdi, er lett i vekt og difor lett å frakte, og det kan lagrast, ofte i mange år. Om lag halvdelen av verdas kaloriforbruk i mat kjem frå korn. Det å oppretthalde og auke verdas kornproduksjon er avgjerande for at framtidas innbyggjarar skal få nok mat. Det finst mange kornsortar, men stadig meir av kornavlingane er av nokre få sortar av dei dominerande artane kveite, ris og mais. Fram til om lag 1950 auka den globale kornproduksjonen først og fremst når nye åkermarker vart rydda og sådde. Då var det meste av verdas kornmarker tekne i bruk. Dei siste tiåra har kornarealet vore om lag 7 milliardar dekar og i ein ørliten nedgang. Etter 1950 har kornavlingane per arealeining vorte nesten tredobla, frå 106 kilo per dekar i 1950 og til 315 kilo i På desse seksti åra har endringane vore større enn i dei 9000 åra sidan den neolittiske revolusjonen. Dei viktigaste forklaringane er bruk av kunstgjødsel, jordbruksvatning og meir høgtytande artar. (se tabell 4) Dette er ein veldig framgang i verdas matforsyning. Tabell 4 tyder likevel på at veksttempoet har flata ut. Dei enkle grepa, meir vatning, kunstgjødsel og nye artar, er tekne, og det synest vanskeleg å auke produksjonen meir. Til dømes passerte Japans risproduksjon 400 kilo per dekar i 1967, og dei har enno ikkje nådd 500 kilo. 7 Når tilgangen på vatningsvatn mange stader tek slutt, det blir mindre fosfor til kunstgjødsel og jord armast ut eller blir bygd ned, ser me døme på at avlingane går ned i staden. Veksten i samla matproduksjon har heller ikkje vore så stor som tabellen over tyder på. Medan bønder i mange land før dreiv med mange plante- og dyreslag og samla fekk ein stor matproduksjon, har framveksten av monokulturar skjedd samtidig med veksten i kornavlingar. Det tydelegaste dømet er Den grøne revolusjonen i Mellom-Amerika og sørlege Asia, der Norman Borlaug ( ) var viktig drivkraft. Han utvikla kveitesortar tilpassa vekstforholda i landa i desse regionane, der ein større del av plantane var frø og mindre var halm. Det førde til ein langt høgare kornproduksjon, samtidig som mykje av det fungerande sjølvforsyningslandbruket vart erstatta av eit handelslandbruk. (se tabell 5) Kloden har no om lag 1 dekar åkerland per innbyggjar. Med veksande innbyggjartal og nedbygging/øydelegging av ein del Tabell 4. Kilo korn per dekar, verdsgjennomsnitt Dei enkle grepa, meir vatning, kunstgjødsel og nye artar, er tekne, og det synest vanskeleg å auke produksjonen meir. 5) FAOSTAT database. 6) Earth Policy Institute, database til Lester R. Brown: World on the Edge, New York ) FAOSTAT database

7 Tabell 5. Kornareal per innbyggjar i nokre land og verda, 1950, 2000 og prognose for Kornareal per innbyggjar Australia 7,3 9 6 Canada 14,2 5,9 4,1 USA 5,1 2 1,4 Nigeria 2,6 1,4 0,6 India 2,2 1 0, 6 Samla sett har verdas kjøtproduksjon vorte firedobla dei siste 50 åra Kina 1,7 0,7 0,6 Verdsgjennomsnitt 2,3 1,1 0,7 jord vil åkerarealet i 2050 truleg vere redusert med 1/3, til 0,7 dekar per innbyggjar. Husdyr og grasproduksjon Med sitt kompliserte fordøyingssystem kan drøvtyggjarar omdanne gras, som menneske ikkje kan ete og som finst i overflod mange stader på kloden, til mjølk og kjøt. Dei gir også fibrar, huder og skinn, og dei utgjer trekkraft i landbruk, anna næringsliv og persontransport. Fordi dei både haustar av planter og fører næringsstoff tilbake gjennom eige avfall, stimulerer dei mange stader planteveksten og bidreg til å binde meir CO 2 i jorda. I CO 2 -reknestykket høyrer også det negative med, at dei slepper ut drivhuseffekten metan. Ei rekkje undersøkingar viser at det er mogeleg, men krevjande, å drive husdyrhald med drøvtyggjarar slik at dei samla sett har ein positiv verknad på klimabalansen. India viser verdien av husdyrhald i matforsyninga. India er no verdas største mjølkeprodusent, med nesten ein liter mjølk om dagen per innbyggjar, med 75 millionar mjølkeprodusentar og ein gjennomsnittleg buskapsstorleik på 1,5 kyr. 10 Kyr beiter over alt, såleis på vegskråningar, plenar og parkar. Dei siste femti åra har mjølkemengda auka frå eit halvt til eit glas per indar. Ikkje minst bidreg mjølka til å dempe svolten blant barn og gi dei næringsstoff som kan halde mangelsjukdommar unna. Kueigarane sel overskotsmjølka til lokale meieri, bygde etter ein samvirkemodell, og dei får difor både kontantar og mat. Gris og fjørfe er altetande og ikkje drøvtyggjarar. Sidan yngre steinalder har grisen i mange kulturar vore nytta som renovatør og kosttilskot og fôra med skyller, ofte med at familiane har hatt ein eller to grisar. I dagens moderne samfunn er dette stoppa med grunngiving at bruk av skyller som ikkje er godt nok kokte, kan spreie dyresjukdommar. I staden blir svine- og fjørfekjøt produsert i fabrikkliknande einingar og fôra med korn. Dei store svine- og kyllinganlegga gir grobotn for ei anna type sjukdomsspreiing, såleis svine- og fugleinfluensa og nipah-virus. Den omfattande bruken av antibiotika i denne typen dyrehald fører til at stadig fleire typar mikrobar blir resistente mot ulike typar antibiotika og kan vanskeleggjere sjukdomsbekjemping også hos menneske i framtida. Samla sett har verdas kjøtproduksjon vorte firedobla dei siste 50 åra. Veksten i kjøtforbruk held tritt med veksten i innbyggjartal. Som vist seinare, er fordelinga av kjøtforbruket svært skeiv, frå 5-6 kilo i India og til over 120 kilo i USA. Den store auken har kome med grise- og fjørfekjøt, som no utgjer 39 og 30 prosent av kjøtmengdene. (Se tabell 7) Globalt går rundt 40 prosent av kornavlingane og bortimot 80 prosent av soyabønne-avlingane til dyrefôr. 11 Isolert sett er gris og kylling dei mest effektive dyra til å omdanne korn til kjøt. Dei treng 3 til 5 kaloriar korn for at dei skal produsere ein kalori kjøt. Drøvtyggjarar treng meir mat inn i høve til det dei produserer. Men medan kornet alternativt kan vere menneskemat og er ei global knappheitsvare, er graset drøvtyggjarane et, overflodsprodukt i store delar av verda. 7 Tabell 6. Verdas drøvtyggjande husdyr, millionar Storfe Sauer Geiter I alt ) Sjå førre merknad. 9) FAOSTAT database 10) FAO 2010: Status and Prospcts for Smallholder Milk Production. A Global Perspective, side 40 ff. 11) Danielle Nierenberg: «Meat Production Continues to Rise», Worldwatch: Vital Signs 2010, side 60.

8 Tabell 7. Verdas kjøtforbruk i millionar tonn og kilo per innbyggjar og 2010-tala er førebels Kjøtprod mill tonn Kilo per innb. 23,1 27,1 30,7 34,1 38,4 41, Fisk Verdas fiskefangstar nådde ein topp rundt år Etter den tid har fangstane gått noko ned. I høve til innbyggjartalet har nedgangen vore sterk. Den viktigaste forklaringa er overuttak med langt meir effektive fiskebåtar enn i tidlegare tider. Øydelegging av korallrev og næringsgrunnlag er også forklaringar. Eit skremmande døme er torskefisket utanfor Newfoundland. Det braut saman tidleg på 1990-talet, og det er uvisst om det i det heile vil ta seg opp att. (Se tabell 8) Medan havfisket går nedover, har fiskeoppdrett auka. No blir det produsert millionar tonn fisk i akvakultur. Om fiskeoppdrett veks og havfisket går attende slik det har skjedd dei siste åra, vil matmengdene snart bli større frå oppdrett enn frå hav. Oppdrett av rovfisk som laks og ørret, slik det går føre seg i vårt land, krev store mengder verdifullt fiskefôr. Det går med rundt 3 kilo villfisk i fôret for å produsere 1 kilo laks, vanlegvis som fiskemjøl, og like mykje korn eller andre jordbruksprodukt. 13 Men stordelen av verdas akvakultur er med planteetande artar, som karpe i Kina og India, mallar i USA og tilapia i mange land. Mykje av kinesisk akvakultur skjer i små dammar i tilknyting til landbruket og på måtar som gir store proteinmengder i høve til det fôret som går med. Dei mange matkjeldene Det føregåande har handla om nokre få matslag. Men verdas matmeny handlar om ei veldig mengd matslag, poteter, rotfrukter, frukter, grønsaker, soppar, andre etande planter, vilt av svært ulike slag, krypdyr, insekt osv. Berre for å illustrere mangfaldet: Det internasjonale potetsenteret i Peru har samla 5000 dyrka potetsortar og i tillegg 1500 villtypar. 14 Som eg kjem attende til, skjer oftast den mest effektive og minst sårbare matproduksjonen i høve til ressursgrunnlaget i multikulturar, der mest mogeleg av produksjonsgrunnlaget blir nytta. Når til dømes delar av Europa etter alt å dømme var meir prega av svolt i mellomalderen enn asiatiske land, endå dei hadde eit like gunstig klima og større areal matjord, er ei sentral forklaring at mange stader i Europa henta dei ut éi kornavling i året, medan asiatiske bønder dreit ein langt meir mangsidig landbruk, eit hagebruk utan blomar, som historikaren David Arnold skriv. 15 Bønder og kunnskapar den viktigaste matkjelda Sidan første halvdel av 1800-talet har økonomar hevda at talet på bønder og særleg småbrukarar går ned. Tabell 9 viser at på verdsbasis har det ikkje gått slik. Også dei siste tiåra har landbruksbefolkninga vakse, frå 1980 såleis med meir enn 400 millionar menneske. Truleg er desse tala for låge, for i mange land kjem deltidsbonden og særleg den kvinnelege deltidsbonden ikkje med i statistikken. Veksten gjeld ikkje berre fattige land. I USA auka talet på gardar i drift med 4 prosent mellom 2002 og 2007, ein hundre års nedgang snudde. 17 Dei fleste nye bruka er små, og mange blir drivne av kvinner. Verdas (minst) 2,6 milliardar bønder utgjer det viktigaste ressursgrunnlaget for framtidas matproduksjon. Fordi naturressursar, klima og produksjonsmåtar er så mangfaldige, er deira kunnskapar og arbeidserfaringar avgjerande for mattilgangen, viktigare enn både jord, plantesortar og husdyr. Tabell 8. Verdas fangstar av villfisk i millionar tonn og kilo per innbyggjar Fisk prod mill tonn Kilo per innb 12 17,3 15,3 16,3 16,4 14,3 13,8 13,6 13,4 Tabell 9. Samla befolkning og landbruksbefolkning i millionar og prosent landbruksbefolkning i verda på ulike tidspunkt Samla befolkning Landbruksbefolkning Landbruksbefolkning i prosent ) FAOSTAT, Worldwatch: Vital Signs ) Friederike Ziegler: «Värms jordklotet upp av fisken på din tallrik?», Formas: Klimatfrågan på bordet, Stockholm ) Ola M. Heide: «Poteten og den grøne revolusjon», Norsk Landbruksmuseum årbok 2008: Det var en gang en potet, side ) David Arnold: Famine. Social Crisis and Historical Change, Oxford ) FAO: Statistical Yearbook 2009, FAOSTAT tala byggjer på prognosar 17) Lester R. Brown: Plan B 4.0, side 240

9 3. Ein milliard utan nok mat Tabell 10. Underernærte menneske på ulike tidspunkt, millionar. 18 År Millionar 878,0 853,0 845,0 825,0 857,0 873,0 915,0 1017,0 925,0 Prosent 24,0 19,0 16,0 14,0 14,0 13,8 13,6 15,0 13,5 Som tabell 10 viser, heldt talet på underernærte seg nokså stabilt på i underkant av ein milliard menneske frå dei første globale målingane rundt 1970 og til nokre år sidan. Det store framsteget var Kina, der talet på underernærte gjekk ned frå 210 millionar i til 130 i Aldri i menneskas historie har framstega vore så store på så stutt tid som i Kina dei siste tiåra. Under finanskrisa i steig talet på menneske under sveltegrensa til det høgast registrerte nokosinne, over ein million, for så å gå noko ned att. Det siste oppgitte talet frå FAO er 925 millionar. FNs tusenårsmål om å halvere andelen svoltne innan 2015 blir fjernare for kvart år som går. (Se tabell 11) Det er to store svoltområde, Afrika sør for Sahara og det sørlege Asia, særleg India. I desse områda har tilbakegangane vore sterkare enn framgangane dei siste åra. India, med nesten 240 millionar menneske, 21 prosent, under sveltegrensa, er på mange måtar det svoltområdet som er vanskelegast å skjøne. India var kjernelandet og det framståande dømet i Den grøne revolusjon med stor vekst i risavlingar, det har store dyrkingsområde, eit demokratisk styresett, ein økonomi i framgang og på mange område vitskaplege miljø i verdstoppen. India har altså følgt oppskrifta, men oppskrifta har ikkje verka. I Latin- Amerika og Karibia, og like eins i Nord-Afrika og Midtausten, har svolten gått ned det siste tiåret, men svært ujamt. I Den demokratiske republikken Kongo, Burundi, Eritrea og Haiti rammar svolten meir enn halve befolkninga. Somme tenkjer at svolt gjeld dei fattigaste landa og berre dei. Dei siste tiåra har talet på underernærte menneske auka i tidlegare sovjetrepublikkar og like eins i USA. I USA blir ikkje svolt registrert, men mattryggleik. I nesten 6 prosent av familiane fekk medlemmer for lite mat i periodar, fordi dei mangla mat eller pengar til mat. Det var det høgaste registrerte talet sidan målingane byrja i Registreringane av svolt har vanlegvis vist større omfang i landsbygder enn i byar. Endå om tala er usikre, synest det vere ein tendens til at dette endrar seg. For første gong i historia har mennesket vorte ein urban art, frå 2008 budde fleire i byar enn bygder. Innbyggjarane i byar, særleg fattigfolk og slumbuarar, er ekstra sårbare når arbeidet sviktar eller matprisane stig. Kva vil dei neste tala frå FAO vise? Dei siste månadene har matprisane stige att. Prisen på kveite og mange andre matvarer nærmar seg nivået i Nylege rapportar om at lite nedbør og tomme grunnvassbasseng rammar kinesisk kornproduksjon og om at Kina ikkje lenger er sjølvforsynt med kveite, gir grunn til å frykte at den prisveksten me har sett, berre er starten Tabell 11. Underernæring fordelt på regionar, FNs tusenårsmål om å halvere andelen svoltne innan 2015 blir fjernare for kvart år som går Gruppe land eller region Underernærte innbyggjarar 2010 Utviklingsland 906 Asia og Stillehavslanda 578 Latin-Amerika og Karibia 53 Midtausten og Nord-Afrika 37 Afrika sør for Sahara 239 Utvikla land 19 Verda ) FAO. The State om Food Insecurity in the World, 2010 og tidlegare rapportar i serien. 19) FAO. The State om Food Insecurity in the World, )World Hunger Education Service: Hunger Notes Online, ) FAO: «World food prices reach new historic peak», pressemelding ) FAO: «A severe winter drought in the North China Plain may put wheat production at risk.» Special alert

10 Mangel på A-vitaminar, jern, sink og jodd rammar om lag ein milliard menneske, og igjen flest i Afrika sør for Sahara og sørlege Asia og igjen kvinner meir enn menn og barn meir enn både kvinner og menn 10 Også den andre faktoren som verkar inn, folks inntekter, går i negativ lei. I svært mange land, både utviklingsland og industriland, veks arbeidsløysa, og underklassen får mindre og mindre å rutte med. Desse to momenta i lag gjer at om me føreset stabilitet i mattilgangen, er det sannsynleg at dei neste tala frå FAO vil vise ny vekst i talet på underernærte menneske. Avlingsnivåa i 2011 blir avgjerande, også fordi verda no har svært lite mat lagra. FAOs tal gjeld underernæring, dvs tal på innbyggjarar som må nøye seg med ei vesentleg lågare kalorimengd enn det minimumet som blir sett opp for landet. Men feilernæring i form av mangel på vesentlege næringsstoff er eit nesten like stort problem. Mangel på A-vitaminar, jern, sink og jodd rammar om lag ein milliard menneske, og igjen flest i Afrika sør for Sahara og sørlege Asia og igjen kvinner meir enn menn og barn meir enn både kvinner og menn. Det fører til veksthemming, set barn tilbake mentalt, gjer at dei ikkje er i stand til å utnytte skolegangen og belastar familiars budsjett og offentlege helsebudsjett. I Vest- og Sentral-Afrika rammar såleis mangel på A-vitaminar meir enn 17 millionar menneske, av dei ein halv million barn under skolealder. Vitaminmangelen kan gjere menneske blinde, og det kan svekke immunsystemet og gjere dei mindre motstandsdyktige mot lungesjukdommar, meslingar og diaré. 23 Tilsetjing av mikronæringsstoff i maten eller tilførsel av slike stoff er den akutte løysinga, eit meir allsidig kosthald med lokale grønsaker er den varige løysinga. Eg har i det føregåande brukt talmateriale frå FAO. USAs landbruksdepartement opererer med tal frå 70 land og litt anna talgrunnlag, og Verdsbanken offentleggjer tal på menneske som har under 1,25 dollar dagen å leve for. Alle desse tala er upresise. Til dømes er mangel på mat for mange ein pinleg situasjon som dei gjerne underkommuniserer. I motsett lei finn me hagebruk og urbant landbruk, som ofte ikkje blir registrert. Det brukte talmaterialet må takast for det det er, omtrentlege tal som framstiller omfang og utviklingstrekk nokolunde rett, men heller ikkje meir. 23) Abdou Tenkouano: «The Nutritional and Economic Potential of Vegetables», Worldwatch: State of the World 2011, side 27 ff.

11 4. Nedgangsfaktorar og miljøproblem Verdas innbyggjarar anno 2011 står ikkje overfor eitt eller to miljøproblem, men ei rekkje problem som verkar samtidig og som kan ramme samtidig. Det er også slik at svært mange samanhengar i naturen enno er ukjende for menneska. Me veit til dømes lite om mikrobelivet og om den artsutryddinga som foregår i hava og under jordflata. Me har berre grunne tankar om kva følgjer artsutryddinga får for sjukdommar på planter, dyr og menneske. Desse sidene gir seg ikkje ut for å vere meir enn ein liten inngang til spørsmåla. Klimaet blir varmare For dei fleste av verdas mest nytta matplanter er temperaturar på under eller rundt 20 grader det optimale. Om temperaturen i periodar eller over lang tid kjem over det, går avlingane ned. Blir det altfor varmt, til dømes med ei heitebølgje som i Mellom-Europa i 2003 eller i Russland i 2010, kan avlingane gå dramatisk nedover. Ein tommelfingerregel, stadfesta i mange undersøkingar, er at for kvar grad temperaturen stig over 20, går avlingane ned med 10 prosent. Den mest sårbare perioden for plantene er sjølvsagt pollineringa. Aller mest utsett av dei dominerande planteartane er mais og ris. Med mange sjukdomsfremjande organismar er det annleis. Planter og dyrkingsmetodar er tilpassa det relativt stabile klimaet me har hatt sidan yngre steinalder, og dei endrar seg sakte og har vanskar med å tilpasse seg klimaendringane. Mikrobar av ulike slag er derimot i stand til å endre seg raskt og ofte å flytte seg raskt. Dei har den fordelen framfor plantene at dei formeirar seg svært snøgt. På eitt einaste døgn med gunstige vilkår kan éin bakterie bli til hundretusentals bakteriar. I nye miljø er dei ofte utan naturlege fiendar, og dei kan finne seg godt til rette i eit varmare og fuktigare klima. Brear smeltar I vår del av verda har me nokolunde jamn fordeling av nedbør gjennom årstidene. Nærare ekvator har dei regntider og tørketider. I høgfjellet, som Himalaya og Tibet-platået i Asia, samlar snø seg i isbreane. Om somrane smeltar snø og is og renn mot havet i dei store elvane. Langs elvane blir vatn henta ut og tilført tørre åkrar og rismarker, ofte med hjelp av avanserte vatningssystem. Somme av desse er like gamle som landbruket, frå yngre steinalder. Dei tidlege sivilisasjonane ved dei store, asiatiske elvedeltaa er baserte på vatning frå elvane, Den gule flod, Yangtze, Indus, Ganges, Brahmaputra, Salween, Mekong og fleire. 24 Høgare temperaturar fører til at det no smeltar meir snø og is frå dei fleste breane enn det blir tilført nytt. Ingen stader trugar snøsmeltinga matforsyninga som i Asia, der verdas to folkerikaste land, Kina og India, har basert mykje av si ris- og kveitedyrking, aller mest i elvedelta, på smeltevatn frå høgfjellsbreane. I ein stutt periode medan prosessen pågår, stig vassmengdene i elvane og gir ein falsk tryggleik. Men om eller når breane smeltar bort, vil vatningsvatnet i tørketida også bli borte, og konsekvensane vil bli dramatiske for det meste av det sørlege Asia. Til no har fokuset vorte retta mot denne delen av Asia, men prosessen med at høgfjellsbrear minkar og forsvinn, går føre seg mange stader, i Andesfjella i Sør-Amerika, i Rocky Mountains i Nord-Amerika, i Afrika der Kilimanjaro kan vere snøfri om nokre år og Mount Kenya har mista 7 av sine 18 brear, i Alpane og Pyreneane i Europa, i Snowy Mountains i Australia, i sentralasiatiske land som Kasakhstan, Kirgisistan og Afghanistan som får vatn frå fjellkjedene Hindu Kush, Pamir og Tien Shan og i Iran som får vatn frå Elborzfjella. Om nokre tiår kan ikkje berre risdyrkinga i elvedeltaa i Sør-Asia bli sett dramatisk attende, men også grønsakdyrkinga i Central Valley i California, potet- og kveitedyrkinga i Peru og Bolivia, fruktdyrkinga langs dei spanske elvane og korndyrkinga i Sentral-Asia. Hava stig Om alle verdas isbrear skulle smelte, vil det berre føre til nokre desimeter havstigning. Men om is på Grønland og i Antarktis blir borte, kan hava stige raskt og mykje. Om Grønlandsisen blir heilt borte, vil havnivået stige med nesten 8 meter. Isen i Vest-Antarktis, som er den mest sårbare fastlandsisen i sør, vil føre til havstigning på vel 5 meter. Sjølvsagt er issmelting ein langvarig prosess, men prosessen er i gang, og temperaturstigninga er langt større rundt polane enn nærare ekvator. Lenge såg forskarar på issmelting som ein lineær prosess, at smeltinga er like stor i åra som kjem som i åra me har bak oss. I det siste har dei fokusert meir og meir på sjølvforsterkande trekk i smeltinga. Når lys is smeltar, råkar solstrålane mørkt vatn eller nake fjell i staden, og dette absorberer langt meir av varmen i sola. Og når smeltande is blir til elvar nede i landjorda under isen, «smør» det rennande vatnet fjellet og gjer at isglidinga ut i havet skyt fart. Observasjonar av issmelting dei siste åra tyder på at prosessen kan gå langt snøggare enn det klimapanelet føresåg i sine mest ytterleggåande scenario. Om temeraturen i periodar eller over lang tid kjem over 20 grader, går avlingane ned 11 24) Sjå til dømes Terje Tvedt: En reise i vannets fremtid. Oslo 2007.

12 12 Havstigning vil gjere landjorda mindre. Om me tenkjer oss ei stigning på 1-2 meter, vil ei rekkje av verdas store byar kome under vatn, og me kan få økologiske masseflukter i eit omfang som set alle folkevandringar til no i skuggen. Like viktig er det at vilkåra for matproduksjon blir svekka, om dei fruktbare og godt oppdyrka elvedeltaa og låglandsslettene, blir dekte av saltvatn. Aller mest dramatisk er det i Bangladesh, der stordelen av dei 155 millionane innbyggjarane er samla på den svært fruktbare elvesletta rundt verdas største delta, forma av Ganges og, Brahmaputra. Innbyggjarane får 70 prosent av sine kaloriar frå ris. 25 Om monsunen og flaumen blir svekka eit år, blir dei ramma. Om flaumen blir for stor, blir dei ramma. Og oppvarminga vil både føre til havstigning som øydelegg matproduksjon og til smelting av isbrear som øydelegg matproduksjon. Den norske vasseksperten Terje Tvedt siterer vassministeren: «Jeg håper Gud vil redde oss. Viss det internasjonale samfunnet ikkje kommer opp med noe. Vi overlater det til Gud. Allah vil redde oss. Det er hva vi føler.» 26 Vatnet blir brukt opp «Det har i senere år vært satset betydelig på forbedret kunstvanning og dreneringssystemer og kontroll av vandrende sanddyner, og jordbruksproduksjonen økte i med over 6 % årlig.» Dette står å lese om Saudi Arabia i mi utgåve av Store Norske leksikon, som er frå Styresmaktene i oljerike og landbruksfattige Saudi Arabia, som no har 30 millionar innbyggjarar, innsåg på syttitalet kor hjelpelause dei ville bli viss dei vart ramma av importforbod for korn. Dei satsa difor mykje på å byggje opp eige landbruk. Vatn vart Saudi Arabia er det første landet som på ope og planlagd vis avviklar eigen matproduksjon pumpa opp frå grunnvassbassenget som ligg under delar av landet, og me kunne lese reportasjar om saudiane si nye, hypermoderne landbruksdrift. I 2008 kom kontra-meldingane. Grunnvassbassenget er snart tomt for vatn. Saudiske styresmakter har avgjort at kveitedyrkinga skal reduserast med ein åttandepart i året inntil Då er perioden med åkerbruk over og landet på nytt avhengig av å importere mat, kanskje også av å importere hushaldsvatn. Saudi Arabia er det første landet som på ope og planlagd vis avviklar eigen matproduksjon. Men faresignal når det gjeld vatnet kjem mange stader frå, no når menneska har vorte i stand til å hente opp store mengder vatn opp frå grunnen, stundom frå akviferar som ligg tusen meter eller meir under jordflata. I Saudi Arabias granneland Jemen søkk grunnvatnet med nesten to meter i året. I India tappar dei meir vatn enn det blir tilført nytt. I Kina tømmest det grunne bassenget under Den nordkinesiske sletta, og dei må hente vatningsvatn frå det djuptliggjande bassenget. Men dette bassenget er i hovudsak fossilt med lite vasstilførsel. Når det er tømt, må dei nøye seg med den vesle vasstilgangen regnet gir. I USA tappar dei langt meir enn tilførselen frå det enorme Ogallalah-bassenget under Midtvesten. Og i land etter land må brønnar gravast djupare eller vatnet hentast frå basseng eller vassdrag lengre og lengre unna. I land etter land oppstår også konfliktar mellom bønder, som treng vatnet til si plantedyrking, og bybuarar som treng vatnet til drikke, hushald og avlaup. Normalsituasjonen er at pengesvake bønder, som treng veldige vassmengder, minst eit tonn per kilo korn, taper for urbane behov. Med då er det ikkje berre bøndene som taper, det er også matproduksjonen. Slik er den globale handelen med korn like mykje ein handel med vatn. Og slik går me inn i ei framtid der det knappe vatnet vil bli eit av klodens største konflikttema. For endå mindre enn ledig jord er det ledig, ubrukt vatn å finne på vår vesle klode. Matjord blir øydelagd Ei bok som har sett djupe spor etter seg, er den amerikanske forfattaren John Steinbecks Grapes of Wrath (Vredens druer). Før og etter førre hundreårsskifte pløgde settlarar opp mykje av Dei store slettene i USA, mest for å dyrke kveite. Dei, eller generasjonen før dei, kom frå europeiske forhold med lite sårbar jord. På 1930-talet kom enorme sandstormar, som raserte jorda og gjorde at innbyggjarar, som Steinbecks romanpersonar frå Oklahoma, leid mykje vondt og måtte forlate gardsbruk og heimstader og gi seg ut på farefulle reiser i von om å byggje ei ny framtid vest i California. Dei var blant trettitalets økologiske flyktningar. Styresmaktene i USA vedtok krisetiltak for Dei store slettene med treplanting og stripedyrking, og dei har lykkast i å stabilisere mykje av jorda att. Men mange har ikkje lært, eller dei er i ein situasjon der kortsiktig overleving må prioriterast framfor langsiktig planlegging. Dei av oss som har levd ei stund, minnest dei enorme dyrkingstiltaka i Sovjetunionen frå midt på femtitalet og frametter, med ny kveite- og bomullsdyrking med sentrum i Kasakhstan og tiltak også i landa omkring. No er 40 prosent av jorda teken ut or produksjon, og avlingane på resten har skrumpa inn. Sahara spreier seg både inn i Sahel-landa i sør og til nordafrikanske land. FAO-tala for arealfordeling i dei 12 Sahellanda viser at dei taper stadig meir jordbruksjord til ørken. 25) FAO: Food Insecurity ) Terje Tvedt: En reise i vannets fremtid, side 99

13 Særleg hardt ramma blir gjetarfolk. Ørkenliknande landskap i land som Italia og Spania har fått forskarar til å hevde at Sahara også har kryssa Middelhavet. Me ser liknande ørkenspreiing i mange land og dei fleste verdsdelar. Og sandstormar med enorme mengder sand og jord som kryssar grenser mellom land og verdsdelar. Årsakene er fleire, overbeiting som fjernar grasdekke, hogst av ved og tømmer som fjernar trea som bitt jorda, pløying som gjer jorda meir utsett for vind, rydding av skog med same resultat, tapping av elvevatn og grunnvatn som fører til at jorda blir tørrare og meir sårbar, og klimaendringar som gjer at nedbør kjem meir konsentrert og at tørkeperiodar blir lengre og meir intense. Samla sett fører erosjon og ørkenspreiing til at verdas matjord skrumpar inn. Oljen tek slutt Mykje av matproduksjonen, særleg i industrilanda, er basert på olje og andre fossile brensler, til drivkraft for traktorar og andre landbruksreiskapar, til transport av varer og dyr inn i lager og fjøs og ut att til foredlingsbedrifter og forbrukarar, kanskje i andre verdsdelar, til produksjon av kunstgjødsel, til transport av vatn til dyrka mark og spreiing av vatnet, til jordarbeiding, til kjøling av varer og koking av mat og mykje mykje meir. Så lenge olje fanst i rikelege mengder og var billig, var det lett å auke matproduksjonen. Det sårbare i dette gjeld to spørsmål, at toppen i den globale oljeproduksjonen, peak oil, er eller snart blir passert og at forbruket av olje og andre fossile brensler driv opp den globale temperaturen og difor må reduserast. Framtidas matproduksjon må basere seg på at olje blir ei kostbar vare og ei knappheitsvare og på langt mindre oljeforbruk enn dagens. Krava om å redusere utsleppa av fossile brensler med kanskje 80 eller 90 prosent vil ikkje minst bli krav til landbruket. 13 Tilgjengeleg fosfor tek slutt Når planter blir hausta, blir det fosforet plantene har teke opp, fjerna frå jorda. Jorda må difor få tilført fosfor om ho skal gi ny plantevekst. Fosfor er uerstatteleg, ikkje noko anna stoff kan kome i staden. Fosfor finst i store mengder i jorda, men i utvinnbare førekomstar i fosforsteingruver berre i Vest-Sahara, som no er okkupert av Marokko, i Kina og USA. Dei som gjekk på landbruksskole nokre tiår sidan, lærde at fosforlagera vil halde til mange hundre års bruk, og at innan dei var tømde, ville verda truleg ha funne andre måtar å gjenbruke fosfor på. I det siste er tidshorisonten vesentleg redusert. Gruvene tek til å bli tømde. Me har nådd og truleg passert peak fosfor, for å bruke uttrykket som har slått gjennom når det gjeld oljeproduksjon. No meiner mange at med det forbruket me kan vente framover, har me tilgjengeleg fosfor berre i år. Tidshorisonten kan forlengjast med meir sparsam bruk av fosfor til plantevekst og med resirkulering, til dømes av urin frå menneske, men det blir kostbart og arbeidsamt.

14 5. Framtidas matbehov 14 Dokumentet How to Feed the World in 2050, utarbeidd av FAO til ekspertkonferanse i Roma i oktober 2009, viser korleis organisasjonen vurderer framtidas matbehov. I 2050 vil kloden ha ein tredel fleire innbyggjarar, 9,1 milliardar. 70 prosent av dei vil bu i byar, og dei vil vere rikare enn i dag og difor forlange og ha råd til eit meir mangsidig kosthald med meir kjøtvarer. For å skaffe nok mat til desse må matproduksjonen auke med 70 prosent. Produksjonen av korn må auke frå 2,1 milliardar tonn i dag og til 3 milliardar, og kjøtproduksjonen må auke frå 270 millionar tonn til 470 millionar. Det meste av veksten må kome i utviklingsland, 20 prosent med at meir jord blir dyrka og 80 prosent med at landbruket blir drive meir intensivt. Fordi produksjonsveksten når det gjeld korn nesten har teke slutt, trengst store investeringar i teknologi som kan få ny fart i han att. Land vil bli meir og meir avhengige av internasjonal handel med matvarer. Utviklingslanda vil såleis måtte meir enn doble sin kornimport. Difor trengst eit internasjonalt handelsregime som er rettferdig og byggjer på fri handel. 27 Den norske regjeringa hevdar at veksten må bli endå større. I statsbudsjett og ymse dokument frå landbruksdepartementet har regjeringa sagt at verdas landbruksproduksjon må doblast. Etter mitt skjøn er dette urealistisk av tre grunnar. For det første er det meste av det tynne matjordlaget som finst her og der på kloden, alt teke i bruk til matproduksjon. Det finst unytta, dyrkbar jord, og noko av denne bør takast i bruk til matproduksjon, men fordi jorddyrking vanlegvis medfører store klimautslepp og ofte artsutrydding, bør nydyrking skje med størst mogeleg varsemd. For det andre når biologiske produksjonar tak. Med kunstig vatning, bruk av kunstgjødsel og dei mest effektive artane har avlingane auka mykje. Planteveksten blir vesentleg større om ein bruker 30 kilo kunstgjødsel på eit dekar gras- eller åkermark enn om ein ikkje bruker noko. Og planteveksten kan bli vesentleg større om ein vatnar i område med lite eller ujamn nedbør enn om ein ikkje gjer det. Men om ein aukar kunstgjødselmengda frå 30 til 100 kilo eller doblar tilførde vassmengder, blir planteveksten minimal. For taket, den biomassen arealet kan produsere med hjelp av fotosyntesen og tilførde innsatsmiddel, er nådd. For det tredje rammar miljøøydeleggingane mykje av matproduksjonen (sjå sidene før denne). Det gjer at i delar av verda kan oppretthalding av dagens produksjonsnivå, og ikkje auke, vere den realistiske målsetjinga. Etter mitt skjøn er også måla om 70 eller 100 prosent vekst i matproduksjonen unødvendige. Det er mogeleg å skaffe tilstrekkeleg mat til alle med ein langt mindre vekst i matproduksjonen, dersom me erstattar den snevre tanken om vekst med ei allsidig tilnærming til spørsmålet, der me ser på kvar vekst kan gjennomførast på skånsamt vis, på fordeling, tiltak mot sløsing og aktuelle endringar i kosthald. Det krev at me også må analysere bruken av menneskemat (til mat for menneske, dyrefôr og drivstoff for bilar) i den rike verda, og at me må sjå betre fordelingsordningar som innanfor menneska si rekkjevidde. I tillegg til at måla om 70 eller 100 prosent vekst i matproduksjon er urealistiske og unødvendige, er dei, slik denne skribenten ser det, politisk skadelege. Resultatet kan bli at menneske tenkjer på kynisk vis: Når problema ikkje kan løysast, må me ignorere dei, la svolten herje, la vere å utvikle medisinar mot aids og andre sjukdommar, la krigane gå sin gang, stutt skrive la dei svoltne og fattige segle sin eigen sjø. Eller at for å løyse problema må me vere villige til å spele hasard med naturen og klamre oss til at klimaforskarar og miljøvernarar tek feil. Fordi produksjonsveksten når det gjeld korn nesten har teke slutt, trengst store investeringar i teknologi som kan få ny fart i han att. Land vil bli meir og meir avhengige av internasjonal handel med matvarer 27) FAO: How to Feed the World in 2050, september 2009.

15 6. Tolv tiltak Eg prioriterer ikkje mellom dei 12 framlegga til tiltak som følgjer, bortsett frå det første, som etter mitt skjøn er nøkkeltiltaket. Dei foreslåtte tiltaka er ikkje meint som eit utfyllande oversyn over kva som bør gjerast. Det må til langt meir enn dette, formålet med denne skissa er avgrensa til å peike ut ein veg framover. Landbruksbefolkninga på 2,6 milliardar menneske er den viktigaste ressursen for verdas framtidige matforsyning. Fordi matproduksjon i eitt land ikkje er lik matproduksjon i eit anna land, produksjon på ein gard ikkje er lik produksjon på nabogarden og produksjon eitt år ikkje er lik produksjonen neste år med endringar i klima og veksttilhøve, treng bonden ustanseleg nye kunnskapar, og arbeidsdagen hennar må medføre stadige eksperiment og stadig nytenking. Mange av dei fagkunnskapane og arbeidsteknikkane ho har, har ingen annan. I utforminga av framtidas landbrukspolitikk er det også nødvendig å ha i tankane at den rådande landbrukspolitikken har mislykkast. Dei fleste tusenårsmåla FN vedtok i 1999, nærmar seg oppfylling, men målet om å halvere svolten gjer det ikkje. Og matproduksjonen slik han foregår no, bidreg meir og meir til å bryte ned miljøet på kloden. Det er også grunn til å tenkje gjennom at resultata er minimale i det store satsingsområdet for transnasjonale selskap innan agroindustrien dei siste tiåra, genendringar. Flytte fokuset til dei små Hovudtanken bak dei tiltaka eg tek til orde for, er at fokuset må flyttast, frå stordrift og agroindustri og til smådrift og familiedrift. Det handlar om statlege overføringar, som i dag i all hovudsak kjem til dei største. Det handlar om forsking og rettleiingsarbeid og teknologiutvikling. Det er innanfor smådrifta me har det store vekstpotensialet i berekraftig landbruk. Mange i vår kultur har høyrt om kor mislykka dei sovjetiske kollektivbruka var. Om bonden fekk behalde ein hage- eller åkerflekk for seg sjølv ved sida av arbeidet på kollektivet, gav denne jordflekken mange gonger så mykje mat i høve til arealet som det storgodset produserte. Og dette er ei viktig røynsle. Men me høyrer mindre om at situasjonen ofte liknar når det gjeld vår tids industribruk i ulike land. Dei kan nok ha høge avlingar av enkeltprodukt, men på småbruket i nærleiken med nokre dekar dårlegare jord produserer dei i høve til arealet og i høve til tilførde innsatsfaktorar som diesel og kunstgjødsel fleire gonger så mykje mat, fordi dei har mange vekstar, utnyttar vekståret maksimalt og har husdyr i tillegg til plantene for å bruke til dømes halm og lauv, produsere naturgjødsel som stimulerer planteveksten og nytte den maten husdyra gir. Stundom er skilnadene enorme. Ein analyse av tyrkisk landbruk nokre år sidan konkluderte med at bønder med mindre enn 10 dekar er 20 gonger så produktive som bønder med meir enn 200 dekar jord. 28 Om skilnadene vanlegvis er mindre enn dette, er hovudtrekket det same, at småbruksdrift I utforminga av framtidas landbrukspolitikk er det også nødvendig å ha i tankane at den rådande landbrukspolitikken har mislykkast gir høgare produktivitet i høve til jordareal enn stordrift, at det blir brukt mindre kunstgjødsel, medisinar, drivstoff og andre innsatsfaktorar utanfrå i høve til produsert matmengd og at husdyrgjødsla og andre restprodukt blir tilbakeført til jorda på småbruk og blir unytta og ofte problemavfall ved stordrift. Det er, har mange forskarar vist, eit omvendt forhold mellom arealstorleik og utbytte. Til større garden eller godset er, til mindre er matproduksjonen per arealeining. Kvifor er det slik? Småbrukarane har høve til å bruke større arbeidsinnsats for å få mat av jord og dyr, rett og slett fordi arbeidsinnsats for dei er overflodsvare. Når det trengst, kan dei også dra nytte av familiens arbeidsinnsats. Småbonden og familiebonden har engasjement i framtidas drift på sin jordflekk. Aller mest om eigne barn eller andre i nær slekt skal ta over, viser dei interesse for å forvalte jorda slik at overtaking blir mogleggjort. Småbrukaren har, langt meir enn gardsarbeidaren på storgodset som mottek si løn i alle fall, interesse av å eksperimentere, finne nye og meir produktive planteslag, kombinere ulike planter, redusere bruken av plantegifter mest råd både av omsyn til natur og eigen økonomi, kort skrive nytte ressursane maksimalt. Difor er det også den globale småbruksdrifta som opprettheld stordelen av biodiversiteten i landbruket. I dei fleste samfunn har bønder dei siste tiåra vorte møtt med liten respekt. Småbønder har vore oppfatta som ei yrkesgruppe som produserer lite for fellesskapet og som er på veg vekk, til fordel for stordrift og agroindustri i matproduksjonen, industri og servicenæringar. «Småbrukarar blir avskydde av både kapitalistar og kommunistar,» skriv den britiske samfunnskommentatoren George Monbiot. 29 Medan stordrift og eksportlandbruk i mange land får mykje offentleg støtte, har dei som driv i det små, fått lite eller ingen ting. Når internasjonale køyrereglar gjennom WTO og andre frihandelsorganisasjonar blir utforma for dei transnasjonale selskapa, rammar dei ofte dei små ) Fatma Gül Ünal: Small is Beautiful, Evidence of Inverse Size Yield Relationship in rural Turkey. 29) George Monbiot: «Small is Bountiful», Guardian

16 16 Dette svekkjer ikkje berre økonomien, men også sjølvtilliten og pågangsmotet hos mange bønder. Om samfunnet gir tydeleg uttrykk for at bøndene, også dei minste, ikkje lenger skal behandlast og stemplast som taparar for utviklinga, men tvert om er viktige og nødvendige yrkesutøvarar, vil det fremje deira nysatsing og eigenrekruttering. For den unge småbrukardottera i Nepal eller Nigeria eller Norge vil det vere eit signal om at ho kan finne ei framtid innan matproduksjon og at eit slikt yrkesval vil akseptert og omtykt av samfunn og styresmakter. Ny teknologi for dei små Malede Abreha i Tigray i Etiopia har 5 dekar tørr jord. Grannane lo av han då han byrja å grave i den tørre, steinete jorda nær bustaden, Men 12 meter under grasdekket fann han vatn. Så konstruerte han ei pumpe for å få opp vatnet. I dag får familien grønsaker, frukt og endåtil kaffi frå jordlappen rundt huset. Malede har delt kunnskapane sine med andre småbønder, og no grev dei brønner. Han brukte åtte månader på å utvikle pumpa, men då ein granne bad om hjelp til ei liknande pumpe, var arbeidet gjort på ei veke. Det er Worldwatch som fortel om Malede i siste State of the World. 30 Forteljinga blir følgd av eit bilete av mannen, brønnen med eit kumlokk over og pumpa med handtak av ein trestokk og ei tom plastkanne for å styre vatnet ned i ein stor kjele. For oss er svarte sekker av plast først og fremst knytte til avfall og søppel. For det urbane landbruket i mange land er dei eit stort framsteg. For i svarte plastsekker kan dei samle matjord og lagre på verandaen, hustaket eller jordflekken utanfor inngangsdøra. Sekkene absorberer mykje solvarme, og i jorda i sekkene kan dei plante grønsaker og samtidig halde ugraset unna. Ein småskalaversjon av dryppvatning i hagar og på små jordflekker tek til å kome i bruk mange stader, særleg i grønsak- og frukthagar. Det enklaste er ei bøtte med vatn og mjuke, perforerte slangar som leier vatnet til plantene. Systemet gir effektiv vatning utan sløsing med vatnet, og det kan setje ny fart i hagebruk og smålandbruk i tørre område. 31 Etter andre verdskrig tok norske landbruksmaskinfabrikkar til å lage ein hjulreiskap dei kalla småbrukarrive. Mange småbrukarar hadde denne tida trillebår med gummihjul på. Når slåtten byrja, flytte dei hjulet over til riva med 6-8 tindar og handtak. Denne kunne dei skuve innunder høyet, løfte det opp og såleis flytte høy på ein langt raskare måte enn med høygaffel eller rive, særleg der det var bratt. Både styresmakter, landbrukshøgskolar, fabrikantar av landbruksmaskinar og utstyr og storselskap innan næringa rettar fokuset mot det utstyret og den teknologien der det er mest pengar å hente, og då vanlegvis det store og dyre, bilar og helst dyre bilar framfor dei enkle og billige syklane, stadig større og tyngre traktorar og maskinar, innreiing til storfjøs, såfrø frå nokre få artar såkalla kulturplanter og opplæring av nye bønder til arbeid innanfor stordrift. FAO, statar, utdanningsinstitusjonar og internasjonale hjelpeorganisasjonar bør arbeide aktivt for eit anna fokus, på dei mange og oftast mindre tiltaka og reiskapane og teknikkane og kunnskapane som kan gjere arbeidet litt enklare og avlingane litt større. Frå bonde til bonde via rådgivar, skole, høgskole «Trass i alle bevis på bønders evne til å eksperimentere og skape nytt, held dei fleste landbruksforskarar fram med å forske på vegner av bønder heller enn saman med bønder.» 32 Denne utsegna frå ei gruppe forskarar gjeld afrikanske land, men det er ei vurdering bønder verda over kjenner seg att i. Rett nok ikkje alltid, eg som skriv, har tidlegare samla stoff om norsk bureising og fått historier om agronomar med årlege reisedagar med buss, sykkel og til fots for å gi av sine erfaringar og få nye kunnskapar til nytte for dei som skulle reise nye heimar og arbeidsplassar i skogen eller myra. 33 Slike forteljingar finst også frå mange land. I ein matproduksjon der oppgåva er å hente mest mogeleg menneskeføde ut av ein natur som er knapp i omfang, men uendeleg rik på variasjon, er ingen utlærd. I dette arbeidet er det ikkje slik at ein storleik passar for alle. Det er i staden slik at alle aktørar har kunnskapar av verdi, og at desse ustanseleg må oppsummerast og vidareutviklast. Difor er det avgjerande at forskarar, rådgivarar, landbruksskolar, universitet, administratorar og politikarar legg vekt på tovegs kommunikasjon. I forordet til siste State of the World skriv president i Worldwatch Christopher Flavin: «Sjølv om me ofte tenkjer på innovasjon som den nyaste søkjemotoren eller videospelet, demonstrerer fattige afrikanske bønder at innovasjonar også finn stad i av verdas fattigaste samfunn, og at desse kan ha meir å seie for menneske og for vår planet enn dei mest høgteknologiske.... Om berre ein brøkdel av dei ressursane som no blir nytta på fabrikkgardar i USA og soyabønne-plantasjar i Brasil hadde vorte investert for å hjelpe fram innovative småbrukarar, hadde me fått langt større framgang i arbeidet med å realisere FNmålet om å halvere svolten innan 2015.» I Ullensvang i Hardanger har bonde- og småbrukarlaget i mange år arrangert hagevandringar hos fruktbønder. Bøndene utvekslar erfaringar og lærer av kvarandre. I landsbyen Takalafiya i Niger har dei «bondens opne dagar» for å presentere og diskutere eksperiment med å bruke hirse som dekke og gjødsel for cassava-vekstar. 34 Ny teknikk gir nye moglegheiter, med lokale mobiltelefonar kan telefonkonferansar arrangerast, med datamaskinar Om samfunnet gir tydeleg uttrykk for at bøndene, vil det fremje deira nysatsing og eigenrekruttering 30) Worldwatch: State of the World 2011, side )Sandra Postel et al., «Drip Irrigation for Small Farmers: A New Initiative to Alleviate Hunger and Poverty,», Worldwatch Magazine 2001, side ) Brigid Letty, Qureish Noordin. Saidou Magagi og Ann Waters-Bayer «Farmers Take the Lead in Research and Development», Worldwatch: State of the World 2011, side 52 33)Olav Randen: Brøyte seg rydning. Bureisingstid og bureisarliv. Boksmia )Letty med fleire, side 54, sjå fotnote.

17 kan Powerpoint-presentasjonar lagast og filmar visast. Også verdas meir enn 800 millionar analfabetar kan dra nytte av ny teknologi. Det afrikanske rissenteret AfricaRice har produsert ei rekkje videoar om risdyrking, som blir spreidde frå bonde til bonde og frå land til land i Asia og Afrika. Videoane viser ulike rissortar, dyrkingsmetodar og arbeidsteknikkar i dei mange landa. I samarbeid med Farm Radio International (FRI) blir videoane også nytta som grunnlag for radioprogam, sendt gjennom fleire hundre nærradioar. 35 Urban matproduksjon I Montevideo i Uruguay var ein av reaksjonane på finanskrisa at matproduksjon i og nær byen skaut fart. No er arbeidsløysa mindre att, men byfolk har framleis sine veranda- eller garasjehusdyr og sine minihagar, for dei vil ha kortreist, rein og kontrollerbar mat. Innbyggjarane i Hanoi i Vietnam produserer eigne grønsaker, svine- og fjørfekjøt og ferskvassfisk. Dei gjødslar matjord og fiskedammar med avfall frå menneske og dyr. I slumstroket Kibera i Nairobi driv kvinnene det dei kallar vertikalt hagebruk. Dei samlar matjord i store sekker, stikk hol på og dyrkar grønsaker for eige bruk og sal. I byar i dei fleste land, fattige og rike, skjer liknande ting. Innbyggjarar bruker bakhagar, verandaar, hustak, plenar, ledige jordflekker ved søppelfyllingar, vegskråningar og jamvel midtrabattar til planteproduksjon og beiteområde for husdyr. Innflyttarar frå landsbygder tek med seg stiklingar og såfrø og setjepoteter og stundom kje eller kalvar eller smågrisar til byen, og dei tek med seg kunnskapar om matproduksjon. Barneskolar driv skolehagar, og somme har skolehusdyr. 36 Samstundes med dette synest bynært landbruk å ha ein oppsving i mange land. I USA auka talet på gardsbruk i drift med 4 % mellom jordbruksteljingane i 2002 og 2007, det meste av denne auken var bynært landbruk, svært ofte drive av kvinner. 37 Like eins ser me ein rask vekst i Bondens marknad i mange land. Kundane føler at dei handlar tryggare og får ferskare mat med lokale matprodusentar enn på supermarknaden. Medan agroindustrien har som mål at kundar skal få ferske, flyfrakta varer, til dømes jordbær, året rundt, lærer folk gjennom dette at mattilgang handlar om å utnytte sesongvariasjonar. Over tid gir dette ein meir lokal og stabil matproduksjon med mindre sløsing. I ein gjennomgang av urban matproduksjon kjem FAO til at denne forsyner om lag 700 millionar menneske med mat. 38 Det urbane landbruket sikrar dei mat på ein lite sårbar og Veksten i det urbane landbruket er eit av dei mest positive trekka i matforsyninga i vår tid oftast miljøvennleg måte, det gjer at organisk materiale som elles ville bli avfall og problem, blir resirkulert i matproduksjonen, det aukar folks kunnskapar om mat og matproduksjon og om samanhengane i naturen, og det byggjer ned skilnadene mellom by og land. Veksten i det urbane landbruket er eit av dei mest positive trekka i matforsyninga i vår tid. Prinsippet om lik arbeidsbetaling I del fleste land får bøndene betalt på to ulike måtar, for varene dei sel og med offentlege tilskot. Også fattige land gir, så langt dei evnar, tilskot til eigen landbruksproduksjon, Ghana til sukker, Mexico til mais, India til ris osv. Statlege overføringar har ofte som eit viktig formål å bidra til rasjonalisering innan landbruket. Eller skrive på ein annan måte: Bønder får pengar av staten fordi dei produserer mykje, fordi dei har store og lettdrivne gardar, fordi dei bruker legale og illegale hormonpreparat og antibiotika i dyr og fôr og plantegifter til frukt og grønsaker, fordi dei bruker mykje kunstgjødsel eller fordi dei fôrar dyra med mykje kraftfôr som elles kunne ha vorte brukt til matkorn. Gir staten i staden tilskota til areal, inneber det at den bonden som har mykje matjord å fare over med traktoren, får mest, same om han produserer mykje eller lite mat på dette arealet. Den bonden som tener best i marknaden, får altså også mest av subsidiane. Men om målet er mat til alle, trengst også den marginale, tungdrivne matproduksjonen, potetdyrkinga 4000 meter over havet i Andesfjella til dømes, med stor arbeidsinnsats og avlingar på sparsame 100 kilo per dekar. Difor bør offentlege tilskot leggjast om, slik at dei først og fremst blir nytta til å kompensere for ekstraarbeidet dei med små, tungdrivne og avsidesliggjande bruk har. Dei bør for det andre nyttast til dei som tek vare på jord, dyr og naturmangfald på ein slik måte at det er tilgjengeleg også for generasjonane etter oss. Tabellen under skisserer korleis det kan gjerast. Det kan skje med eit poengsystem, der offentlege tilskot blir gitt til a) bønder med driftsulemper av ulike slag, og b) bønder som forvaltar jord, dyr og gard vel. 17 Tabell 12. Framlegg til tilskotssystem innanfor det globale landbruket. stort/lite bruk flatt/ brattlendt sentralt/ avsides mykje/ikkje kunstgjødsel monokultur/ mangsidig drift tiltak mot erosjon Lågaste vekttal Høgste vekttal ) Matt Styslinger. «What Works: From One Farmer to Another», Worldwatch nettsider besøkt febr ) Hovudkjelde: Heimesidene til RUAF Foundation, Resource centres on urban agriculture & food security, med deira magasin Urban Agriculture. 37) Lester R. Brown: Plan B 4.0, side ) FAO Newsroom, 3. juni 2005: «Farming in Urban Areas Can Boost Food Security»

18 5000 Avling som kan etast, Tap etter hausting: Kilokaloriar per person per dag Dyrefór: Kjøt- og mjølkeprodukt: Tap og sløsing i distribusjon og hushaldingar: Netto tilgjengeleg for eting: Åker BORD Unngå sløsing/øydelegging Figuren over er henta frå ein rapport frå Stockholm International Water Institute (SIWI) og framstiller forholdet mellom matproduksjon og -forbruk. 39 Samla matmengd som blir hausta på vår klode, utgjer 4600 kilokaloriar per person per dag. Av dette går 600 kilokaloriar tapt etter hausting kilokaloriar går til dyrefôr, som gir igjen 500 kilokaloriar kjøt og mjølkeprodukt. Tap og sløsing i distribusjon og hushaldningar utgjer 800 kilokaloriar, slik at netto tilgjengeleg kalorimengd for forbruk blir 2000 kaloriar. I boka Waste Uncovering the Global Food Scandal 40 gir Tristram Stuart mange døme på korleis matproduksjon, særleg i industriland, fører til at store mengder mat blir kasta. Det skjer på åkrar og dyrkingsfelt, der til dømes poteter som er for store eller for små eller ikkje trill runde, blir sorterte vekk. Eller eple eller tomatar med liknande skavankar. Det gjeld i hava, der fisk i trålposen utanfor storleikskrava eller av feil sort blir dumpa, og der det går like eins med fangstar ut over dei tillatne. Det gjeld i matbutikkane, der ein grunntanke er at folk handlar meir om hyllene er fulle enn om dei er nesten tomme, og der dei i land etter land går vekk frå å selje til dømes daggammalt brød til redusert pris, fordi dette salet kan redusere salet av nytt brød. Ein annan grunntanke er at kundane skal ha eit størst mogeleg varetilbod året rundt, til dømes allslags frukt og grønsaker frå andre verdsdelar til årstider når det ikkje mognast her. I mellomeuropeiske daglegvarebutikkar kan kunden velje mellom meir enn hundre typar yoghurt. Store mengder varer må takast inn, og mykje av det kastast når haldbarheita eller stempla dato er ute. Kasting av store matmengder skjer også i hushalda, der tilgjengelege pakker med ferdigmat ofte er større enn det kjøparen et, der det er eit kulturtrekk at det skal liggje att store matmengder når selskapet er over, og der den gamle tanken i mange kulturar om at barn skal lærast opp til å ete opp maten, no er i ferd med å bli borte. Også i fattige land blir mykje mat kasta og øydelagd, men då oftare på grunn av dårlege lagringstilhøve. Mellom firedelen og femdelen av verdas innbyggjarar manglar elektrisitet, og difor også høve til å fryse eller kjøle ned mat og like eins ofte høve til å koke mat for å stogge bakterieutvikling. Mange manglar kornsiloar og tørre og sikre lagerplassar. Mykje kan gjerast for at mindre mat blir kasta. Eit enkelt tiltak ville vere påbod til matindustri, forretningar og restaurantar om å registrere varemengd som kjem inn, varer som blir selde og varer som blir kasta. Det ville fremje ein kultur for å ta vare på maten med konkurranse mellom føretaka. Viss råvareprisane hadde vore høgare og avansen mindre, ville det bli lønsamt å utnytte maten best råd. Om me tek utgangspunkt i det talet som ofte blir brukt, at sløsinga utgjer 40 prosent av den maten som blir nytta, og set som mål at sløsinga kan halverast, vil det gi tilstrekkeleg mat til over ein milliard menneske. Redusert kjøtforbruk i rike land Av verdas kornproduksjon på vel 2 milliardar tonn går årleg minst tredelen og truleg så mykje som 40 prosent til dyrefôr. I tillegg blir det meste av soyabønne-avlingane nytta til dyrefôr. Når gjennomsnittsinnbyggjaren i USA årleg bruker 800 kilo korn, meir enn to kilo om dagen, og i India 200 kilo, ein halv 39) Lundqvist, J., C. de Fraiture and D. Molden. Saving Water: From Field to Fork Curbing Losses and Wastage in the Food Chain. SIWI Policy Brief. SIWI, ) Tristram Stuart: Waste, Uncovering the Global Food Scandal, London 2009

19 kilo om dagen, er det ikkje fordi folk i USA et fire gonger så mykje, men fordi mykje av deira kosthald, kjøt, flesk, mjølk og egg, er produsert ved at korn har gått gjennom dyremagar. Eit land som Italia ligg midt imellom, med 400 kilo kornforbruk i året. 41 Kjøt produsert på korn er effektivt på det viset at menneskes arbeidsinnsats i produksjonen blir liten. Så om korn er overflodsvare og arbeidskraft mangelvare, er det ei fornuftig ordning. Men i vårt globale samfunn er korn mangelvare og arbeidskraft overflodsvare, og då blir reknestykket annleis. Kva då med ønsket om og behovet for eit mangsidig kosthald. Ein indikator er levealder. Av dei tre nemnde landa har Italia, med eit årleg kornforbruk på 400 kilo, den klart høgaste levealderen. Innbyggjarane i India har utan særleg tvil behov for eit kosthald med meir dyreproteinar, men innbyggjarane i USA og dei fleste industriland ville dra store fordelar av eit mindre kjøtbasert kosthald. Altså bør me attende til eit landbruk der det meste av kjøtet og andre husdyrprodukt blir produsert på gras, og det kornet som har kvalitet til å bli menneskeføde, blir nytta til det. Det inneber at kjøtforbruket i rike land bør ned mot verdsgjennomsnittet på 40 kilo. Om halvdelen av kornet til dyrefôr, 400 millionar tonn, i staden blir menneskeføde, kan det gi basismat til nesten like mange som i dag lever under sveltegrensa. Forbod mot menneskemat til drivstoff I ein situasjon der rundt ein milliard menneske lever under sveltegrensa og der kornprisane avgjer om dei fleste av dei skal ete seg mette, har omdanninga av korn, mais og noko kveite, til etanol skote fart, særleg i USA. I Brasil lager dei bildrivstoff av sukker, og i Europa er hovudfokuset på biodiesel, laga av Meir og meir blir kornprisen på verdsmarknaden knytt til oljeprisen raps eller palmeolje importert frå Indonesia og Malaysia, der regnskog blir rydda for plantasjar med oljepalmer. I USA i 2009 gjekk såleis om lag 119 millionar tonn av kornavlinga på 416 millionar tonn, til bioetanol. Det er meir enn kornavlingane i Australia og Canada til saman. 42 Rundt rekna går det med 2 kilo korn for å produsere ein liter bioetanol. Det inneber at kornmengdene som skal til for å fylle ein 100 liters SUV-tank ein gong, tilsvarar basismat for ein person i eitt år. Eller at om heile USAs kornavling skulle bli omdanna til etanol, ville det dekkje drivstoffbehovet for 18 prosent av bilparken. 43 Det trengst 1,4 millionar dekar matjord, det meste i fattige land, for å produsere det biodrivstoffet som blir blanda i diesel i Norge, minimum 3,5 %. 44 Slik er behovet umetteleg. Verdsbank-økonom Donald Mitchell har analysert veksten i kornprisar fram til sommaren 2008, den veksten som var hovudårsaka til matkrisa som kasta 100 millionar fleire menneske ut i svolt. 45 Han hevdar at % av prisveksten kjem av den nye marknaden for drivstoff produsert av korn. Meir og meir blir kornprisen på verdsmarknaden knytt til oljeprisen. Viss oljeprisen stig, vil kornprisen stige tilsvarande. Lønner det seg betre for kornselskapa å omdanne mais og kveite til olje enn å selje den til mat, vil dei gjere det. Me har altså fått ein heilt ny global situasjon, der verdas milliardar fattige må konkurrere om maten med verdas 910 millionar pengesterke bileigarar. Det er vanskeleg å sjå andre måtar å stoppe dette på enn ved at det internasjonale samfunnet grip inn med a) eit moratorium (mellombels forbod) mot omdanning av mat til biodrivstoff, og b) eit sterkare arbeid for å utvikle drivstoffsparsame køyretøy og transportmetodar. Eit første steg ville vere å stogge subsidieringa av biodrivstoff. I USA subsidierer styresmaktene bioetanol med mellom 30 cent og 1 dollar per liter. 46 Forbod mot landgrabbing Observatørar har jamført den veksten i kjøp og leige av matjord som går føre seg i mange fattige land no, med gullrushet på 1800-talet. På få år har ei rekkje land, Saudi Arabia, Sør- Korea, Kina, Kuwait, Libya, Egypt, India, Qatar og fleire, inngått avtalar om kjøp eller langsiktig leige av jord i andre land. Liknande avtalar har internasjonale storselskap som koreanske Daewoo, kinesiske ZTE International og den saudiske Binladin-gruppa inngått. Leigeavtalane er ofte på 50 eller 100 år. Dei fleste av landa som leiger ut eller sel jord, som Etiopia, Madagaskar, Sudan, Den demokratiske republikken Kongo, Kasakhstan og Filippinane, er fattige land. I mange av dei er bøndene utan papir på jorda dei driv. Ved forhandlingsbordet er det styresmakter og pengefolk som sit og ikkje jordbrukarane, og jordbrukarane blir pressa vekk når avtalane blir sette ut i livet. Avtalane inneber ofte at regnskog blir rydda og verdifulle artar fjerna, og at kjøparar eller leigetakarar får hand om verdifulle vassressursar, til dømes at landgrabbarar kan tappe vatn frå øvre delar av Nilen i Etiopia, med det resultatet at tørkeproblema i Egypt tiltek. Ordbruken varierer. Dei landa og selskapa som leiger eller kjøper jord, kallar det helst jordleige. Dei som mister jorda si, kallar det jordgrabbing. I ein artikkel i the Observer siterer den kjende reporteren John Vidal etiopiske Nyikaw Ochalla frå Gambella: «Dei utanlandske storselskapa kjem i stort tal 19 41) Lester R. Brown: Plan B 3.0, side ) Lester R. Brown: World on the Edge, New York 2011, side ) Same kjelde som føregåande merknad. 44) Nationen med Klima- og forureiningsdirektoratet som kjelde. 45) Donald Mitchell: A Note on Rising Food Prices, Verdsbanken juli ) Julian Cribb: The coming famine, Berkeley 2010, side 124.

20 20 Når jenter i dei fattigaste landa får eitt måltid på skolen, vil fleire gå på skole, skoletida vil bli lengre, utbyttet av undervisninga bli betre, fleire vil finne seg arbeid etterpå, færre jenter gifter seg som tenåringar og risikoen blir mindre for at vaksne kvinner og barna deira skal få helseproblem og tek frå folk jord dei har brukt i hundreår. Dei spør ikkje dei som bur der. Avtalene blir inngått i hemmelegheit. Det einaste lokale innbyggjarar ser, er menneske som kjem med mengder med traktorar for å invadere deira land.» 47 Omfanget av landgrabbinga er vanskeleg å vurdere. Forhandlarar, leigarar og utleigarar held ofte korta tett til brystet. Endåtil Verdsbanken må bruke presseklipp for å få opplysningar om omfanget. Av ein rapport dei publiserte i september 2010, går det fram at dei frå oktober 2008 til august 2009 registrerte 464 slike jordavtalar. Det arealet som har vorte selt eller leigd ut på langsiktige kontraktar til andre land eller selskap i perioden , utgjer til dømes 40 millionar dekar (4 gonger det norske dyrka arealet) i Sudan, 27 millionar dekar i Mosambik, 16 millionar i Liberia og 12 millionar i Etiopia. 48 Verdsbanken har saman med FAO og andre organisasjonar utforma eit sett køyrereglar for jordkjøp. Men så lenge dei er utan mekanismar for å reagere viss reglane blir brotne, kanskje også utan vilje til å reagere, er køyrereglane utan stor verdi. Dette jordrushet viser to ting, for det første at land og storindustri tek konsekvensen av at matjord har vorte nasjonal mangelvare og er i ferd med å bli global mangelvare, og for det andre at dei prioriterer og får høve til å prioritere eigne interesser framfor interessene til dei svoltne og mest utsette av våre medmenneske. Det er vanskeleg å sjå andre måtar å stogge jordgrabbinga på enn ved internasjonale køyrereglar baserte på ei anna prioritering. Somme vil innvende mot dette og førre delkapittel at den typen reguleringar og forbod eg skisserer, ligg langt frå måten det internasjonale samfunnet fungerer på. Men det internasjonale samfunnet regulerer valutastraumar og valutatiltak gjennom Verdsbanken. Det regulerer handelen gjennom Verdas handelsorganisasjon WTO. Det samordnar helsetiltak gjennom Verdas helseorganisasjon WHO. Det å finne ordningar for verdssamfunnet som hindrar svolt og feilernæring, er ei minst like naturleg oppgåve for det internasjonale samfunnet som dei overnemnde oppgåvene. Mat som menneskerett Retten til å leve den viktigaste av alle menneskerettar og føresetnaden for at kampen mot diskriminering, for ytringsfridom og alle dei andre menneskerettane skal lykkast. I artikkel 25 i menneskerettserklæringa er det formulert slik: «Enhver har rett til en levestandard som er tilstrekkelig for hans og hans families helse og velvære, og som omfatter mat, klær, bolig og helseomsorg og nødvendige sosiale ytelser, og rett til trygghet i tilfelle av arbeidsløshet, sykdom, arbeidsuførhet, enkestand, alderdom eller annen mangel på eksistensmuligheter som skyldes forhold han ikke er herre over.» Likevel er fokuset på retten til mat ikkje sentralt i vår debatt om menneskerettar. Noko av forklaringa er at dette er ei litt bortgøymd formulering, altså i den 25. av 30 paragrafar. I kampen mot svolt bør fokuset på mat styrkast. Ein metode for å få til det ville vere om FN-medlemmer tok initiativ til ein eigen FN-konvensjon for retten til mat, på same viset som me har konvensjonar mot etnisk diskriminering, for økonomiske, sosiale og kulturelle rettar, mot diskriminering av kvinner og for barns rettar, for å nemne nokre. Eit tiltak som har vore ein del diskutert, er eitt garantert måltid om dagen til alle menneske. Eit tiltak i noko mindre målestokk, men med stor effekt, er skolelunsj, slik Verdas matvareprogram no tilbyr somme stader. Når jenter i dei fattigaste landa får eitt måltid på skolen, vil fleire gå på skole, skoletida vil bli lengre, utbyttet av undervisninga bli betre, fleire vil finne seg arbeid etterpå, færre jenter gifter seg som tenåringar og risikoen blir mindre for at vaksne kvinner og barna deira skal få helseproblem. Endå ein gevinst er at skolemat gir inntekter til lokale bønder. Det er rekna ut at gratis skulelunsj i dei 44 landa med lågast inntekter ville koste verdssamfunnet 6 milliardar dollar, 35 milliardar kroner, i året i tillegg til det Verdas matvareprogram no bruker. 49 Det er eit tiltak som eit land som Norge, med eit oljefond på 3000 milliardar kroner, kunne finansiere. Eit slikt tiltak ville vere ei lita bør for dette velstandslandet og eit lyft for verdssamfunnet. Kortreist mathjelp Uttrykket kortreist mat har slått gjennom i vår heimlege matdebatt dei siste åra. Mathjelp via det internasjonale samfunnet, hjelpesendingane til tsunamien i Sør-Asia, jordskjelvet på 47) Sitert frå Lester R. Brown: World on the Edge, New York 2011, side ) The World Bank: Rising Global Interest in Farmland, rapport 7. september ) Lester R. Brown. Plan B 4.0, side ) Same kjelde som førre merknad.