NOTAT. Tal, prognoser og analyser for: Årdal kommune

Transkript

1 NOTAT Tal, prognoser og analyser for: Årdal kommune

2 1. Innleiing I arbeidet med regional planstrategi er det viktig med relevant, oppdatert og faktabasert kunnskap om viktige tema og satsingsområde for kommunen. For å kunne drive målretta samfunnsutvikling er det viktig at politikkutforminga bygger på eit godt kunnskapsgrunnlag. Kunnskapsgrunnlaget er bygd opp kring hovudutfordringane for kommunen (med utgangspunkt i utfordringane i fylket), og skal gje naudsynt grunnlag for prioriteringane i sjølve planstrategien. Vi omtalar situasjonen slik den er i dag, utviklingstrekk og utfordringar fylket står ovanfor. Vi legg vekt på å få fram kva samfunn det er sannsynleg at vi får med framskrivingar, analyse og oppsummering av mogelege strategiar ut frå utfordringane. For dei neste åra er det peika på fire hovudutfordringar fylket vil møte: Globalisering urbanisering, av både kapital og menneskjer Folketalsutviklinga, migrasjon og kvinnene si rolle i samfunnsutviklinga Utvikling av kunnskapssamfunnet Klimautfordringane Utfordringane er knytt til tydelege drivkrefter lokalt, regionalt, nasjonalt og globalt. Kunnskapsgrunnlaget og utfordringane viser tydeleg at fylket og kommunane står framfor store endringar dei neste åra uansett korleis vi møter alle utfordringane. Den mest sentrale kunnskapsleverandørene er Statistisk sentralbyrå, SSB.no. Prognosar og analysar tar ikkje omsyn til ei mogeleg endring i kommunestrukturen. Dokumentet vil verte delt opp i følgjande tema som på kvar sin måte vert linka til hovudutfordringane. 1. Innleiing 2. Demografi - status 3. Utflytting til meir sentrale strøk 4. Innvandring 5. Kvinner som flytter 6. Arbeidsplassar Analysane og dei grafiske framstillingane i kapitla 2 vil danna grunnlaget for analysane i kapitla 3 til 6. I Fylkesspegelen 1 finnes ytterligare statistikk på kommunenivå som kan vere brukbart i planlegningsarbeide. Datagrunnlag for analyse og figurane kan leverast av Fylkeskommunen på førespurnad. 1

3 2. Demografi status Årdal kommune har generelt hatt ei negativ folketalsutvikling i perioden 2000 til 2016, med en årlig gjennomsnittleg nedgang på om lag 27 personer, svarande til en nedgang på 7,6 %. I hele landet har folketalet i same periode hatt ein auke ein på om lag 16 %. I fig. 2.1 kan ein sjå ein positiv folketalsutvikling i perioden 2007 til 2010, men å det i frå 2010 til 2016 har hatt ei negativ folketalsutvikling på 275 personer. Folketalet I Årdal har i gjennomsnitt redusert med om lag 46 personer i året frå 2010 til Fig. 2.1: Kilde: SSB.no, tabell Folketalsutvikling I fig. 2.2 kan ein sjå ein meir detaljert framstillinga av ulike variable i folketalsutviklinga i frå 2010 til Fig. 2.2: Kilde: SSB.no, tabell 01223

4 Som nemnt var det frå og med 2010 negativ folketalsutvikling i Årdal kommune. Hittil er 2015 det foreløpig dårlegaste året, med eit fall i folketal på 70 personar. I perioden har dei innanlandske flyttestraumane vore negative for Årdal kommune, fleire flytter ut av kommunen enn inn. I gjennom perioden har utflyttinga frå Årdal til andre plassar i landet vore aukande, medan innflyttinga til Årdal frå resten av landet har vore meir stabil, men med ein viss vekst i åra etter I 2015 var det netto innanlandsk utflytting på 150 personer. I tillegg har det frå 2013 vore fødselsunderskot i kommunen. Dette var hittil størst i 2015 då det var 19 fleire som døydde enn som blei født. Nettoinnvandringa til Årdal kommune har vore positiv igjennom heile perioden frå 2010 til 2015, og det årlege gjennomsnittet for nettoinnvandring var 55 personar. I 2015 var nettoinnvandringa på om lag 100 personer, og for perioden var Tal innvandrarar Innvandrarar utgjorde 1. januar ,8 % (471 personer) av befolkninga i Årdal kommune. I tillegg bur det 53 norskfødte med innvandrarforeldre. Framleis er det arbeidsinnvandringa som er den dominerande innvandrargruppa. I fig. 2.3 kan ein sjå at dei fleste (69 %) innvandrarane i Årdal kommune kjem frå landa i Europa unntatt Tyrkia. Tal på innvandrarar tek ikkje opp i seg asylsøkjarar sidan folketal er basert på innbyggjarar som har fått opphaldsløyve 2. Men tal frå Utlendingsdirektoratet viser at det i mai 2016 var 1408 bebuar i asylmottak i Sogn og Fjordane fylke 3. Fig. 2.3: Kilde: SSB.no, tabell og SSB har ikkje statistikk om asylsøkarar. Det er fyrst når ein asylsøkjar får godkjent lovleg opphald i Norge, får fødselsnummer og dermed vert definert som innvandrar, at han/ho kjem i registra til SSB. Når eit stort tal asylsøkarar resulterer i lang sakshandsamingstid i UDI, kan det ta fleire år frå ein asylsøkjar kjem til Norge til han/ho gjev utslag i statistikken. 3

5

6 Tettbygd og spreiddbygd I fig. 2.4 kan ein sjå at dei fleste innbyggjarane i Årdal kommune bur i tettbygd strøk. I 2015 bur 93,8 % av innbyggarane i tettbygd strøk. Delen som bur i tettbygd strøk har hatt ein liten nedgang i Årdal kommune. I 2005 var det 4 personer som budde i spreiddbygde strøk pr. 100 som budde i tettbygde strøk, medan det tilsvarande talet i i 2015 var 7. Dette er ein motsatt tendens enn den vi ser i mange andre kommuner i fylket. Ei forklaring kan vi finne ved å sjå på SSB s definisjon 4 og markering av tettsteder i Årdal kommune. Sjå SSB s markering av tettsted i Årdal kommune: 5. Fig. 2.4: Kilde: SSB.no, tabell Folketalsendring framover, prognose Før vi går inn i ei drøfting knytt til framskrivingane, er det viktig å ha med seg at dette er prognosar, og ikkje noko som er hogd i stein. Til grunn for talla ligg SSBs folketalsprognosar (middels nasjonal vekst) 6. Viss vi får større endringar, t.d. i innflytting og utflytting, vil dette påverke prognosane monaleg, og mindre endringar i tal fødde, levealder, inn- og utflytting vil sjølvsagt også gje mindre endringar i prognosane. Fig. 2.5: Kilde: SSB.no, tabell I følge SSB defineres tettsteder som hussamlinger der det er registrert bosatt minst 200 personer og der avstanden mellom husene normalt ikke skal overstige 50 meter, kilde: 5 Temalag i SSBs kart løsning: Tettsteder 2015 og Administartive grenser, kommuner (N250). 6

7 Prognosen vist i fig. 2.5 syner at Årdal kommune vil i framskrivingsperioden ha en befolkningsnedgang på 574 personar. Dette er ein reduksjon på om lag 11 %. Korleis denne nedgang fordelar seg i aldersgrupper ser ein av fig. 2.6 nedanfor. Framskriving aldersgrupper I fig. 2.6 kan ein sjå at Årdal kommune vil få ei stor auke i aldersgruppene +67 år i framskrivingsperioden frå 2015 fram til Gruppa år vill auke med 40 % og gruppa år vil auke med 52 %. Dei andre aldersgruppa vil reduserast. Aldersgruppene 0-19 år vil minske med i gjennomsnitt 27 %, år med 19 % og år vil minske med 27 %. Fig. 2.6: Kilde: SSB.no, tabell Ved å bryte ned tala kan det i fig. 2.7 sjå ut som om dimensjonering av barnehage i 2040 vill reduserast med 70 barn (22 %). Aldersgruppa for skule og vidaregåande skule vil i 2040 vere redusert med om lag 140 barn (25 %) og 100 ungdom (35 %). Utfordringa for Årdal kommune er knytta til helse og omsorgstjenestene med auken på 487 eldre (46 %) i aldersgruppa +67 år. Det vil gje kommunen store utfordringar med å rigge ei eldreomsorg som både kapasitetsmessig og kvalitetsmessig tilfredstiller krava sett av myndighetene. Samstundes vil folketalsnedgangen gje endra rammevilkår for kommuneøkonomien, med mindre rammetilskott frå staten mm.

8 Fig. 2.7: Kilde: SSB.no, tabell Kjønnsfordeling. Som i resten av fylket har også Årdal kommune ei utfordring i høve kjønnsbalansen. I fig. 2.8 syner prognosane eit underskot av kvinner. I 2015 er det 82 kvinner pr. 100 menn i alderen år. Kvinneunderskotet i denne aldersgruppa vil ikkje utlikne seg mykje fram mot 2040, då SSB estimerer at det vil vere 84 kvinner pr. 100 menn. Det står meir om dette temaet i kap. 4. Fig. 2.8: Kilde: SSB.no, tabell 10213

9 Levekår og livskvalitet. I fig 2.9 vises folkehelseprofilen frå Årdal kommune. Folkehelseprofilen er i frå Helsedirektoratet og kommenteres ikkje meir førebels 7. Fig. 2.9: Kilde: 7

10 Samandrag Vi ventar store demografiske endringar i Årdal kommune. Alderssamansetjinga i befolkninga i 2015 samanlikna med tilsvarande samansetjing i befolkningsframskrivingane for 2040 er illustrert i ein befolkningspyramide, sjå fig Fig. 2.10: Kilde: SSB.no, tabell Ein kan seie at det er to demografiske hovudutfordringar for kommunen, det eine er auken i aldersgruppa +67 år på ca. 46 % og det andre er nedgangen i folketalet. I aldersgruppa år framskrives ein nedgang på 24 %. Ein stad mellom 2020 og 2025 vil det vere fleire innbyggjarar i Årdal kommune i aldersgruppa +67 år enn ialdersgruppa år (Fig. 2.11). Strategiane bør i så måte vere både å auke tilflyttinga og å planleggje korleis ein skal innrette eldreomsorga i framtida. Fig. 2.11: Kilde: SSB.no, tabell 10213

11 3. Utflytting til meir sentrale strøk Ein stadig større del av befolkninga i fylket bur i eller nær større bysentra, og netto flyttestraumar går frå periferi til sentrum. Dette er ein langsiktig trend som skjer globalt, nasjonalt og i den enkelte kommune. Også i Årdal kommune er det flest som bur i tettbygd strøk (fig. 2.4). Sentralisering vert ofte definert som at befolkninga over tid vert konsentrert på ein (geografisk) stad. Desse prosessane skjer lokalt, regionalt, nasjonalt og globalt. På nasjonalt nivå skjer konsentrasjonen til dei folkerike regionane, «sentrale strøk». Ved ein konsentrasjon kring sentrale strøk, vert utkantane tappa for folk og energi. Det handlar om sentrum og periferi. Fråflytting kan og føre til ein redusert etterspurnad etter bustader delar av kommunen, slik at dei som skal selje sine bustader må realisere eit verditap. Kommunen kan bli sitjande med unytta infrastruktur og kapitalkostnader m.m. For andre typar tenester kan befolkningsgrunnlaget verte for lågt til at tilbod kan oppretthaldast. Mange som synes at det gode livet eigentleg er på landsbygda, får dermed velferda redusert på grunn av sentraliseringa. Slike endringar vert ofte omtalt som «uttynning» av lokalsamfunnet. 4. Innvandrarar Om lag 8,8 % av innbyggjarane i Årdal kommune er innvandrarar, fyrst og fremst i frå Europa (fig. 2.3). Eit stadig meir fleirkulturelt Årdal kommune krev at kommunen lukkast med inkludering på alle nivå i samfunnet. Kommunen, NAV, lokalt næringsliv og frivillig sektor er dei som står nærast dei konkrete utfordringane. I dette arbeidet er god språkopplæring avgjerande viktig. For flyktningane handlar det også om å bli inkludert i arbeidslivet. Felles for både arbeidsinnvandrarane og flyktningane er at dei må oppleve å vere ein del av samfunnslivet på staden dei bur. Kultur- og fritidstilbod som legg til rette for gode møteplassar vil vere viktige bidrag i dette arbeidet. Dette gjeld også generelt for alle tilflyttarar til fylket. Ei viktig oppgåve vil vere å legge til rette for eit godt samspel mellom dei aktørane som har mogelegheit til å påverke arbeidet med inkludering i positiv retning. I følgje tal frå NAV er det stor arbeidsløyse blant innvandrarar i fylket. Tala syner at arbeidsløysa er seks gonger større enn blant etniske nordmenn. NAV kan heller ikkje sjå nokre positive utviklingstrekk framover på dette området. Informasjon både frå NAV og IMDI syner at fylket skorar lågare både i høve til norskopplæring og med busetting av flykningar, enn andre fylke. Forsking syner at ein nøkkelfaktor i høve til ei vellukka integrering er å kunne snakke norsk. Tidlegere var innvandring fyrst og fremst eit storbyfenomen, men med auka arbeidsinnvandring har vi fått ei større regional spreiing av innvandrarar ut i distrikta. Arbeidsinnvandringa er eit resultat av utvidinga i EU i 2004 og Polakkar er saman med svenskar den største innvandrargruppa i Noreg. Arbeidsinnvandringa og innvandringa fører med seg folketalsauke fylket samla sett og i mange

12 kommunar som elles ville hatt nedgang i folketalet, dette er også gledande frå Årdal kommune. Grunnen er at arbeidsinnvandringa i stor grad har forsynt lokale bedrifter med arbeidskraft. Kven blir og kven dreg Flyktningar og deira familiar er dei som i størst grad vert buande i Norge, medan nordiske innvandrarar og personar med utdanning som innvandringsgrunn i mindre grad vert buande. Arbeidsinnvandrarar ligg omtrent midt på treet i denne samanlikninga. I følgje Statistisk sentralbyrå flyttar flyktningar oftare frå den kommunen dei først blir busett i, til meir sentrale kommunar. Det er også mest vanleg blant innvandrarar med familie som innvandringsgrunn, blant norskfødde barn av innvandrarar, utdanningsinnvandrarar og personer utan innvandrarbakgrunn. Arbeidsinnvandrarar og nordiske innvandrarar skil seg noko ut, ved at dei ofte flyttar til mindre sentrale kommunar enn dei flytta frå. Flyktningar og deira familiar flytta i stor grad til kommunar med andre innvandrarar med same innvandrarbakgrunn. At dei flyttar til sentrale strøk gjev positiv samanheng mellom flytting og regional sysselsettingsutvikling, i og med at dei flyttar til regionar med sterk vekst i sysselsettinga. 5. Kvinner som flytter Som ein kan sjå av fig. 2.8 har også Årdal kommune ei ubalanse i kjønnsfordelinga i aldersgruppa år. Det kan vere ulike årsaka til dette, men forsking og statistikk knyt dette tydelig til veksten i høgare utdanning, som igjen har hatt betyding for endringar i arbeidslivet. Sentraliseringa på 1980-talet og «Kvinneflukta frå distrikta» førte med seg at fødselstala minka mykje. Folketalsprognosen som ligg til grunn for dei analysane som er gjorde syner eit jamt, men lite, underskot av kvinner i høve til menn i kommunen. Sentralisering og utdanningseksplosjonen dei siste åra vert peikt på som årsakar til dette, der kvinner i større grad enn menn utdannar seg. Mange flyttar på seg for å ta utdanning og dei buset seg i byar der mogeligheitene er større for jobb, karriere og fagleg utvikling. I Årdal kommune har om lag 24 % av kvinnene høg utdanning, medan det på landsbasis er om lag 34 %. Høg utdanning er likevel meir utbredt blant kvinnene enn blant mennene i Årdal. 59 % av personane med høgare utdanning i Årdal er kvinner. På landsbasis utgjer kvinnene 55 % av den høgt utdanna befolkninga. I følgje sosiolog Kåre Heggen gjer bygdejentene som innvandrarjentene. Dei gjer meir skulearbeid og dei skaffar seg høgre utdanning enn byjentene og bygdegutane. Samstundes gjer denne prosessen at dei i større grad endrar haldningar og perspektiv på livet, slik at avstanden til bygda veks. 6. Arbeidsplassar, sysselsetting og pendling I fig. 6.1 og fig 6.2 kan ein sjå den største endringa i sysselsette i perioden finn vi i Industri med ei reduksjon på 207 sysselsette og i Teknisk tjenesteyting, eiendomsdrift med ei reduksjon på 93

13 sysselsette. Den største auken i sysselsetting finn ein innafor Helse- og sosialtjenester med ein auke på 32 sysselsette. Totalt har talet sysselsette i kommunen hatt ein nedgang på 389 i perioden , dette svarer til ein nedgng på 13 %. Fig. 6.1: Kilde: SSB.no, tabell Fig. 6.2: Kilde: SSB.no, tabell 08536

14 Sysselsetting i 2015 Frå og med 2015 bygger sysselsette statistikken frå SSB på nye datakjelder. Det er altså ei anna datakjelde som blir brukt i 2015 enn i føregåande år, og det er ikkje mulig at samanlikne tallane frå 2015 med de tidlegare år utan dette vil forstyrrar framstillinga av sysselsetjingsutviklinga i perioden. For landet som heilskap summerer statistikken seg til om lag færre sysselsette i 2015 enn i I fig. 6.3 kan ein sjå en oversikt over sysselsetting etter arbeidssted i Årdal kommune i 2015 fordelt på kjønn. Fig. 6.3: Kilde: SSB.no, tabell 08536

15 Pendling Pendlarar er definert som sysselsette som har arbeidsstaden sin i ein annan kommune en der dei bur. Pendling kan vere eit resultat av eit underskot på arbeidsplassar i forhold til arbeidsstyrken der dei bur. I fig. 6.4 kan ein sjå at det i Årdal kommune var fleire sysselsette som pendla inn i kommunen enn det er sysselsette som pendlar ut. I 2015 var det 420 personar som pendla inn i kommunen og 288 personar som pendla ut av kommunen. Men i Årdal kommune er det flest (2279 sysselsette) som både bur og arbeider i Årdal kommune. Fig Sysselsetting og pendling i Årdal i Kilde: SSB.no, tabell og tabell I fig. 6.5 kan ein sjå at Sogndal og Lærdal er dei viktigaste utpendlingskommunane for sysselsette busett i Årdal. Dei same to kommunane er også dei viktigaste når det gjeld personar som pendlar til Årdal for å jobbe, dette er vist i fig 6.6. Fig. 6.5, Viser topp 4 kommunar kor til sysselsette som pendlar ut. Kilde: SSB.no, tabell og tabell Fig. 6.6, Viser topp 4 kommunar kor frå sysselsette som pendlar inn. Kilde: SSB.no, tabell og tabell 03321