Biletanalyse. Av Paul S. Amundsen

Transkript

1 Biletanalyse Av Paul S. Amundsen

2 2 BILETANALYSE BILETANALYSE 3 1. BILETANALYSE ei innføring INNHALD Biletanalyse ei innføring... s. 3 Biletanalysar i lærebøker tek ofte utgangspunkt i kunst. Denne innføringa skal først og fremst gi ei rettleiing i korleis ein kan bruke redaksjonelle fotografi som utgangspunkt for biletanalysar. Det manipulerte fotografiet... Den arrangerte røyndomen... Fotografi og populærkultur... s. 12 s. 14 s. 17 Føremålet er å gi lærarar og elevar eit verktøy for å snakke om og forstå fotografi. Det skal i mindre grad handle om komposisjon, perspektiv og fargar, men heller om bilete i ein journalistisk samanheng, med andre ord korleis fotografi blir brukte i aviser, magasin og på nettstader. Fotografi og objektivitet... Finanskrise... Barack Obama og Martin Luther King Jr.... Analyse av samansette tekstar ei innføring... s. 19 s. 24 s. 25 s. 30 Fotografi i ein kontekst Redaksjonelle bilete må alltid forståast i ein kontekst. Desse fotografia har sjeldan reint illustrative formål. Bileta viser som regel til stader, miljø og personar i ein dagsaktuell samanheng. Samanhengen fotografiet blir presentert i, har stor betydning for å forstå biletet. Ved å sjå biletet i ein større samanheng kan ein trene seg opp til å forstå betydninga av redaksjonelle bilete. Fotograf og redaksjon føretek mange val før dei aktuelle bileta blir plukka ut. Bileta skal vere ei kjelde til informasjon og samtidig fungere som blikkfang for å gjere lesaren interessert i å lese saka. Redaksjonane gjer medvetne val, og det er viktig å analysere og studere grunnen til at redaksjonane vel å bruke somme bilete framfor andre. Pressa tek bileta på alvor, og i «Vær varsom»-plakaten, som listar opp bransjen sine etiske normer, blir bilete og tekst likestilte. Her heiter det blant anna: «For bruk av bilder gjelder de samme aktsomhetskrav som for skriftlig og muntlig fremstilling.» I tillegg legg pressa vekt på at bilete skal vere autentiske: «Vern om det journalistiske fotografiets troverdighet. Bilder som brukes som dokumentasjon, må ikke endres slik at de skaper et falskt inntrykk.» (link til «Vær varsom»-plakaten) Redaksjonelle fotografi skal altså gi informasjon om aktuelle hendingar på ein sannferdig måte. Fotografia blir brukte som prov for at noko har hendt og har høg grad av truverd.

3 4 BILETANALYSE BILETANALYSE 5 Dei viktigaste sjangrane: Reportasjebiletet og portrettet Dei redaksjonelle fotografia kan grovt sett delast i to hovudkategoriar: reportasjebiletet og portrettet. Portrettet viser ein eller fleire personar som ein tydeleg og viktig del av biletet. Personane er lette å kjenne att, og dei utgjer hovudmotivet. Biletet kan også vise personen i eit miljø, for eksempel heime eller på arbeidsplassen. Da blir biletet kalla miljøportrett. Portretta er som hovudregel arrangerte. Reportasjebilete. Norske styrkar i Afghanistan, Foto: Espen Røst/Dagbladet/All Over Press Portrett. Dramatikaren Harold Pinter. Foto: Steve Forrest/Panos/Felix Features Reportasjebilete viser ei aktuell hending. Biletet inneheld mykje informasjon og kan vere frå ei konkret hending, for eksempel ei bilulykke, ein konsert eller eit sportsarrangement. Reportasjebiletet er som hovudregel ikkje arrangert. Illustrasjonsbilete blir ofte brukte som redaksjonelle bilete. Dette er bilete som er tekne i ein annan samanheng enn den artikkelen handlar om. Denne innføringa skal først og fremst handle om reportasjebilete og portrett. Bildeanalyse denotativ og konnotativ beskriving Biletanalysen begynner alltid med sjølve biletet. Til å begynne med ser vi bort frå samanhengen biletet er teke i. Kva ser vi? Kva viser biletet? Bruk enkle ord for nøkternt å beskrive biletets innhald. Innhaldet kan vere ein person, eit hus, ein bil, ein veg, ein hest i bakgrunnen osv. Ei nøktern beskriving av innhaldet er grunnleggjande i all biletanalyse og blir kalla for denotativ beskriving.

4 6 BILETANALYSE BILETANALYSE 7 Eksempel på biletanalyse Deretter tolkar vi biletet i lys av tilleggsinformasjon vi har, som gjer at vi forstår biletet ut over det vi nøkternt ser. Vi spør: Kva for assosiasjonar får vi av å sjå biletet? I kva for land er biletet teke? Korleis har menneska det? Kva har hendt med dei? Kva for konflikt dreier det seg om? Dette kan vi ikkje nødvendigvis lese ut av biletet, men ofte kan vi gi biletet tilleggsinformasjon fordi vi kjenner igjen situasjonen. Vi tolkar med andre ord biletet i lys av annan informasjon. Tolkinga av biletet blir kalla for konnotativ beskriving. Perspektiv, djupne og komposisjon I tillegg er det ofte føremålstenleg å sjå på korleis biletet er bygd opp. Kva er hovudmotivet? Kva utgjer forgrunnen og bakgrunnen på biletet? Aller først ser vi på sjølve biletet. Samanhengen biletet er presentert i, er teken bort i første omgang. Kva ser vi? I venstre del av biletet ser vi hendene til ein mann iført bukse og korterma skjorte. Han held den høgre handa på leggen til ein mann som ligg på bakken. Personen i midten av biletet har eit hovudplagg med ukjente teikn eller bokstavar. Han har same type bukse som mannen til venstre. Begge har like klokker og korterma skjorter. Mannspersonen i midten av biletet held ei hand mot nakken til mannen som ligg på bakken. Personen på bakken har open munn, er iført t-skjorte og shorts. Orda «The wall must» og «Israel s Apartheid Wall» står skrivne på mannen si t-skjorte. Han har ei stor tatovering på den venstre underarmen. Ein mann med armbandsur kan skimtast i den mørke bakgrunnen. Underlaget ser ut til å vere flislagt. Det kan sjå ut som biletet er teke utandørs om kvelden. Forholdet mellom forgrunn og bakgrunn er med på å gi biletet perspektiv og djupne. Linjer bakover i biletet gir det djupne. Perspektivet seier også noko om kvar fotografen har stått når biletet blei teke. Er biletet teke nedanfrå? Frå sida? Kor langt er fotografen frå motivet? Biletkomposisjon er nært i slekt med perspektivet. Komposisjon kan beskrivast som korleis dei forskjellige delane i eit motiv blir sette saman. Studer korleis dei ulike elementa i biletet står til kvarandre. Eit bilete kan framstå som rotete, ryddig, balansert eller harmonisk. Biletanalyse kontekst Etter at vi har sett på biletet i lys av desse enkle omgrepa, kan vi ta for oss samanhengen (konteksten) biletet er presentert i. Vi les først tittelen, ser deretter på biletteksten, ingressen og til slutt brødteksten. Korleis styrer tittelen på artikkelen biletet? Kva skjer med biletet når vi ser bort frå tittelen? Korleis fungerer samspelet mellom biletet og tittelen? Dersom biletet aller først var uklart, vil sannsynlegvis biletteksten gi svar på kven, kva og kvar. Vi ser nærmare på korleis konteksten er med på å styre tolkinga av biletet. Inneheld biletteksten tilleggsinformasjon som gjer at vi forstår biletet annleis? Endrar tolkinga av biletet seg? Forstår vi det annleis? Blir historia annleis? Tilfører teksten informasjon som biletet i seg sjølv ikkje gir? Kan biletet stå på eigne bein, utan kontekst, eller er biletet avhengig av konteksten for i det hele teke å bli forstått? Ved å stille spørsmål om samspelet mellom tekst og bilete blir det enklare å forstå biletet i ein større samanheng. Kvifor har redaksjonen valt å bruke dette biletet? Kva for eit inntrykk gir biletet av hendinga? Korleis blir personane framstilte? Korleis har andre redaksjonar brukt bilete frå den same hendinga? Deretter forsøker vi å tolke biletet slik eg forstår det. Dette er eit reportasjebilete frå ei konkret hending. Teikna på lua til politimannen er hebraiske. Biletet er teke i Israel. Situasjonen i Midtausten har vore uroleg i mange år. Politimennene ser ut til å vere hardhendte og legg ein mann i bakken med makt.

5 8 BILETANALYSE BILETANALYSE 9 Dette skjer sannsynlegvis fordi han har gitt uttrykk for sine meiningar, kanskje under ein demonstrasjon der politiet greip inn mot demonstrantane. Teksten på t-skjorta til mannen tyder på at biletet er teke etter at den omstridde muren, som går gjennom Vestbreidda, blei bygd. Han er sterkt imot denne muren. Ordet apartheid viser til den rasistiske politikken som blei førd i Sør-Afrika. Det ser ut som om personen skrik i smerte. Politimennene er konsentrerte, har innbitne, konsentrerte utrykk og utøver makta si bestemt og med sterke maktmiddel. Det herskar ein konflikt mellom politimennene og mannen på bakken, og politiet er den sterke parten i konflikten. Politiet representerer styresmaktene si maktutøving. Mannen gir uttrykk for sine meiningar, men det kan også hende at han blir arrestert i ein annan samanheng. Vi må gå til konteksten for å få meir informasjon. Deretter ser vi på biletteksten: «POLITIVOLD: Etter nærmere to timers fredelig marsjering gjennom Tel Avivs gater i går kveld, fikk politiet nok av irriterende demonstranter. På King George Street fikk demonstrasjonen en brå slutt. FOTO: Paul Sigve Amundsen» Biletteksten fortel når biletet er teke (i går kveld), kvar hendinga finn stad (King George Street i Tel Aviv) og kven som er avbilda (politi og demonstrant). Denne informasjonen (kven, kva, kvar) hjelper lesarane til å forstå biletet. Tilleggsinformasjonen forankrar biletet og er med på å styre tolkinga av det. Namnet på fotografen er oppgitt. Biletet er henta frå framsida til avisa Bergens Tidende måndag 17. juli Biletet er det største på framsida. Plasseringa av biletet viser at hendinga er ei viktig sak for avisa. Vi ser først på tittelen: Fredsmarkering endte med vold og arrestasjoner. Mannen på biletet blir arrestert. Han har delteke i ei markering og demonstrert for fred. Under biletet er det ei tilvising til side 8 og 9: «NEI TIL KRIG. Ja til fred var slagordet under demonstrasjonen som BT var vitne til i Tel Aviv i går kveld. Men markeringen endte i kaos da politiet slo til. Over 20 Hizbollah-raketter rammet den israelske havnebyen Haifa i går. Åtte ble drept, og Israel har erklært unntakstilstand nord i landet. De arabiske landene advarer nå Israel mot å angripe Syria. Det vil kunne føre til storkrig i regionen. Lederne for verdens åtte ledende industrinasjoner (G8) rettet i går en appell til alle parter i Midtøsten om å stanse voldshandlingene. G8-landene stiller krav både til Israel og Hizbollah.»

6 10 BILETANALYSE BILETANALYSE 11 Vi forstår enda meir om samanhengen biletet er teke i, ved å lese teksten. Det er ikkje ein tilfeldig demonstrasjon, men ei hending som speglar den spente situasjonen i Midtausten. Demonstrasjonen finn stad under konflikten mellom Israel og Libanon. Medarbeidarane til avisa har dekt demonstrasjonen. Påstanden om politivald dukkar opp i teksten, og biletet blir brukt som dokumentasjon på at det stemmer. Journalist, fotograf og redaksjonen presenterer biletet i ein heilt konkret samanheng. Vinklinga er at krigsmotstand enda med at politiet brutalt tok affære. Hendinga kunne blitt fortalt på mange andre måtar. Avisa kunne for eksempel fokusert på at det meste gikk fredeleg føre seg. Avisa har likevel valt å fokusere på den konfliktfylte avslutninga på demonstrasjonen. Eit fotografi utgjer alltid eit subjektivt utsnitt av verda. Fotografen har valt å ta bilete av noko framfor noko anna. Journalist og fotograf kunne valt å dekkje ei anna hending denne kvelden, for eksempel vore i ein annan del av landet. Fotografen kan foreta utallige val. Dessutan tek fotografen mange bilete, men berre nokre få av dei blir valde ut og leverte til redaksjonen. Til slutt vel redaksjonen ut eitt eller nokre få bilete som viser hendinga. Dekninga av samfunnet tek ofte utgangspunkt i usemje og tydelege motsetnader, som i dette tilfellet. Konflikt blir prioritert framfor harmoni. Hadde demonstrasjonen enda utan arrestasjonar, ville hendinga neppe hamna på framsida av avisa. Andre og meir alvorlege hendingar i Midtausten kunne like gjerne hamna på framsida denne dagen. Biletet er ein dokumentasjon av noko som har hendt. Det fortel også at det finst motstand mot krigen i Israel. I tillegg blir biletet eit symbol på den spente stemninga i Midtausten. Oppgåver 1 Oppgåve 1: Analyser dette fotografiet. Jødisk nybyggjar gjer motstand mot politiet under opptøyar på Vestbreidda i februar FOTO: Oded Balilty/AP/Scanpix Oppgåve 2: Samanlikn korleis konflikten på Gaza-stripa våren 2009 blei dekt av medium i Noreg og Midtausten. Oppgåve 3: Analyser dette fotografiet. Sveltestreikande studentar på Den himmelske freds plass, mai FOTO: Stuart Franklin/Magnum Photos/ All Over Press Biletanalyse ei oppsummering Beskriv med enkle ord kva du ser på biletet. Kva slags fotografi er det? Portrett? Reportasjebilete? Illustrasjon? Tolk biletet i lys av tilleggsinformasjon som gjer at vi forstår biletet. Det kan vere at vi kjenner igjen kvar biletet er teke, kven som er avbilda osv. Kva for assosiasjonar gir biletet? Kva for kjensler vekkjer fotografiet? Sjå på perspektiv/djupne og komposisjon. Korleis er biletet sett saman, og av kva for ulike element? Kva er forholdet mellom forgrunn og bakgrunn? Kvar er fotografen plassert i forhold til motivet? I kva for samanheng blir biletet presentert? Korleis fungerer samspelet mellom biletet og konteksten? Oppgåve 4: Analyser dette fotografiet. Sørgjande etter terroraksjon mot ein barneskule i Beslan, juni FOTO: Henning Lillegård/Dagbladet/All Over Press

7 12 BILETANALYSE BILETANALYSE Det manipulerte fotografiet Manipulasjon Alle fotografi er i utgangspunktet ein manipulasjon. Fotografi viser eit subjektivt utsnitt av noko som var framfor kameraet da biletet blei teke. Bilete fortel aldri heile historia. Dessutan kan samanhengen biletet blir presentert i, vere ei løgn. Fotografi kan med andre ord vere manipulerte på mange måtar: Time blei skulda for å vere rasistisk. Simpson blei demonisert av ein kreativ redaksjon, blei det hevda. Dessutan mente ein at O.J. Simpson ble førehandsdømt. Publikum reagerte sterkt, og resultatet blei at Time, for første gong i historia, laga eit nytt omslag. Ein viktig del av historia kan vere utelaten frå biletet. Handlingar kan vere iscenesette av dei som er avbilda, eller av fotografen. Biletet kan bli presentert i ein falsk samanheng. Biletet kan endrast/retusjerast i ettertid. Oppgåver Oppgåve 1: Korleis kan fotografi manipulerast? BILETANALYSE - Den arrangerte røyndomen Desse faksimilane er eit klassisk eksempel på at fotografi kan manipulerast med eit biletbehandlingsprogram. Oppgåve 2: Kva er eit dokumentarisk bilete? BILETANALYSE - Den arrangerte røyndomen Oppgåve 3: Dette er eit historisk, retusjert bilete av Lenin og Trotskij. Kva har hendt med dette biletet? Kvifor blei Trotskij fjerna frå originalbiletet (til høgre)? Faksimiler av framsidene til Newsweek og Time, Nyheitsmagasina brukte det same biletet på framsidene sine, men Time manipulerte biletet i eit biletbehandlingsprogram. Dette biletet, som politiet tok av den drapstiltalte idrettsstjerna O.J. Simpson, blei trykt omtrent samtidig på framsidene av Time og Newsweek. Magasina trykte same bilete, men mens Newsweek trykte biletet slik dei hadde fått det av politiet, forandra Time det så det ikkje var til å kjenne igjen ved hjelp av eit biletbehandlingsprogram. Forskjellane mellom framsidene skapte stor debatt om digital biletmanipulering. Oppgåve 4: Finn andre historiske eksempel på manipulerte/retusjerte bilete. Forsøk sjølv å manipulere eit bilete ved hjelp av tilgjengelege program (f.eks. gratisprogrammet Picasa).

8 14 BILETANALYSE BILETANALYSE Den arrangerte røyndomen Kristin Halvorsen strekkjer hendene i veret og smiler innbite. Partifellane Audun Lysbakken og Bård Vegar Solhjell smiler også. Det er landsmøte i SV, og partileiaren har halde opningstalen sin for delegatane. Pressekonferansar dominerer nyheitssendingane. Dei er også ein vesentleg del av den arrangerte røyndomen. Situasjonar blir ofte arrangerte eller iscenesette for media. Demonstrasjonar og pressekonferansar er eksempel på dette. BILETANALYSE - Den arrangerte røyndomen Det handlar om å få ut ein bodskap. Ofte legg arrangørane opp til biletvennlege opptrinn på pressekonferansar. Demonstrasjonar byggjer på verkemiddel som vekkjer oppsikt, som er biletvennlege, og formålet er å bli sett og høyrt. Konkurransen om merksemda er stor. Media er avhengige av at hendingar blir iscenesette. Det gjer nyheitsformidlinga enklare og rimelegare. Når biletmanipuleringar blir avslørde, er dei iaugefallande og vekkjer stor oppsikt. Den arrangerte røyndomen er likevel diffus og uklar og utgjer ein stillteiande akseptert del av mediekvardagen. Oppgåver Oppgåve 1: Studer bileta i ei avis, og prøv å identifisere hendingar som skjer i samspelet mellom pressa og dei som blir omtalde. BILETANALYSE - Den arrangerte røyndomen Landsmøta i dei ulike politiske partia er viktige arrangement som får stor merksemd i media. Nesten oppskriftsmessig dukkar det opp bilete av triumferande partileiarar og entusiastiske delegatar. Oppslutninga på meiningsmålingane kan vere elendig, partiet kan slite med uløyste interne konfliktar, men det legg sjeldan dempar på det årlege, offentlege ritualet partileiar mottek applaus frå partiet. Biletet er eit eksempel på det den danske fotografen Henrik Saxgren kallar den arrangerte røyndomen: hendingar som skjer fordi pressa er til stades. Kristin Halvorsen hadde neppe teke steget opp på stolen og heist armane i vêret dersom pressa ikkje hadde vore til stades. Men det at pressa er til stades, gjer landsmøtet til noko langt meir enn eit internt arrangement for partimedlemmene. Det blir ei offentleg hending med eit stort, allment publikum, og det er partia klare over. Talen til partileiaren blir dermed ei hending som medvete blir iscenesett for å framstille partiet i eit best mogleg lys. Oppgåve 2: Analyser dette fotografiet. Erling Folkvord på RVs valvake under Stortingsvalet FOTO: Frank Karlsen/Dagbladet/ALL OVER PRESS

9 16 BILETANALYSE BILETANALYSE Fotografi og populærkultur To ikon på eitt bilete: Marilyn Monroe og parfymen Chanel No. 5. Biletet er teke i Kvinna på biletet er ein skodespelar og songar med stor suksess. Parfymen er den mest selde i verda. BILETANALYSE - Den arrangerte røyndomen Oppgave 3: Analyser dette fotografiet. Ungdommar besøkjer ruinane etter bombinga av Beirut sommaren FOTO: Spencer Platt/Getty Images/All Over Press Ho påfører parfymen med feminine handrørsler. Den eine kjolestroppen heng ned på armen, kløfta er synleg, augebryna mødesamt forma og munnen halvopen. Kvinna på biletet er medveten på korleis ho framstår. Marilyn Monroe var ikkje berre berømt og suksessfull, ho var også kontroversiell. Ho tøygde grensene for kor utfordrande ei kvinne kunne vere. På dette biletet er ho både sofistikert og sensuell. Ho balanserer på grensa av det tillate i 1950-åra. BILETANALYSE - Fotografi og populærkultur Oppgave 4: Finn bileteksempel i Streif, og drøft korleis fotografi blir brukte for å dekkje politiske hendingar. Korleis blir menneske med makt framstilte? Korleis blir fattige menneske framstilte? Marilyn Monroe, FOTO: Michael Ochs/Corbis/Scanpix «Ser eg lykkeleg ut? Det burde eg, for eg var eit uønskt barn. Ei einsam jente med ein draum som vakna opp og fann ut at draumen hadde gått i oppfylling. Eg er Marilyn Monroe,» stod det på framsida av eit magasin nokre år tidlegare. Ho heitte ikkje lenger Norma Jean (hennar eigentlege namn) og arbeidde ikkje på ein våpenfabrikk. Ho var blitt den berømte Marilyn Monroe, ei stjerne på veg opp og ut i rampelyset. Marilyn Monroe iscenesette i stor grad historia om seg sjølv og bileta var ein viktig del av denne historia. Ho brukte sitt eige liv til å skape ei oskepotthistorie som fenga eit stort publikum.

10 18 BILETANALYSE BILETANALYSE Fotografi og objektivitet BILETANALYSE - Fotografi og populærkultur Bileta viste ofte den utfordrande, feminine skikkelsen Marilyn Monroe meir enn dei viste den sårbare, private Norma Jean. Først mot slutten av karrieren fekk offentlegheita for alvor sjå bak fasaden. Norma Jean døydde i 1962 under uklare omstende. I 1955 var Marilyn Monroe på høgda av sin karriere og svært medveten om kven ho var og korleis forteljinga om henne burde presenterast. Det er ikkje tilfeldig at det er to ikon i dette biletet. Parfymeflaska er det perfekte tilbehøret i iscenesetjinga av ikonet og den populærkulturelle skikkelsen Marilyn Monroe. Dessutan smittar hennar popularitet over på parfymen, som blir enda meir populær. I den nyaste reklamefilmen for Chanel No. 5 har skodespelaren Nicole Kidman hovudrolla. Kjende menneske gir produkt ein høgare status. Populærkulturen er med på å skape trendar, og berømte personar har blitt viktige i marknadsføringa av merkevarer. Oppgåver: Oppgåve 1: Studer korleis kjende menn og kvinner framstår i reklame for ulike produkt. Kva for eigenskapar ved personane blir trekte fram? Korleis blir kvinner framstilte samanlikna med menn? Oppgåve 2: Kva er eit ikon? Kva er eit ikonisk bilete? Oppgåve 3: Drøft forskjellen mellom reklamebilete og redaksjonelle bilete. Fotografiet viser eit fly på veg inn i ein av dei to skyskraparane som utgjorde World Trade Center i New York. Terroraksjonen 11. september 2001 skapte ein ny utanrikspolitikk i USA, og hendinga blei fotografert og filma frå mange vinklar. Få tviler på at hendinga fann stad, og konspirasjonsteoriane er mange. Dette biletet blir brukt av enkelte som bevis på at det ikkje var eit passasjerfly, men eit militært transportfly som krasja i World Trade Center. Bilete blir med andre ord tolka ulikt. Passasjerfly på veg mot World Trade Center, FOTO: Rob Howard/Corbis. BILETANALYSE - Fotografi og objektivitet Faksimile frå 911anomalies.wordpress.com. Bilete nummer to frå høgre er eit utsnitt av biletet til Rob Howard. Er det ei bombe eller eit missil under flyet som flyg inn i World Trade Center, spør bloggarane.

11 20 BILETANALYSE BILETANALYSE 21 Fotografi kan fortelje historier, dokumentere og avsløre. Men bilete er aldri sanne i den forstand at alt i eit bilete blir tolka og forstått likt av alle som ser det. Felles historie, kultur, språk og referansar er viktig for at enkeltbilete skal få ei konkret, felles meining. Vi forstår samanhengen dette biletet er teke i. Det er ein del av vår felles, nære historie. Dette biletet er eit fortetta uttrykk for det som no ofte berre blir kalla 9/11. For ein som aldri har høyrt om terroraksjonen, blir biletet ganske meiningslaust viss det ikkje blir følgt av ei forklaring. Skildrar det ei verkeleg hending, eller er biletet henta frå ein film? Denne hendinga endra, i likskap med 9/11, også utanrikspolitikken til USA. Bombinga av den amerikanske militærbasen Pearl Harbor fekk amerikanarane for alvor til å involvere seg i krigføringa. Dagen etter åtaket erklærte USA krig mot Japan. Det finst likevel få bilete av hendinga. Men dei få bileta som nådde offentlegheita, blei raskt sett av mange. Dei var viktige for å etablere støtte i det amerikanske folket for seinare å involvere seg i krigføringa i Europa. BILETANALYSE - Fotografi og objektivitet Fotografi eksisterer ikkje i eit vakuum. Bilete er ikkje aleine med på å etablere hendingar som sanne. 11. september blei gjennomfotografert og dekt frå mange vinklar, så å seie frå det første flyet trefte World Trade Center. Hendinga blei tolka og forstått som ein terroraksjon i løpet av svært kort tid. Under den andre verdskrigen var situasjonen ein helt annan. Tilfanget av bilete som dokumenterte hendingar var avgrensa. Det tok mykje lenger tid frå hendingar fann stad til offentlegheita fekk kjennskap til kva som hadde hendt. BILETANALYSE - Fotografi og objektivitet Deportering av jøder fra Warsava - gettoen, FOTO: Bettmann Collection/Corbis/Scanpix Bileta som dokumenterte jødeutryddingane, blei brukte som prov under Nürnbergprosessen etter den andre verdskrigen. Fotografi er viktige for å etablere hendingar som sanne. Bileta av gasskammera og dei mange drepne jødane dukka likevel seint opp. Ei stund hevda fleire at jødeutryddingane umogleg kunne ha funne stad. Det tok lengre tid å etablere holocaust som felles, meiningsberande omgrep enn det gjorde med 9/11. Men i begge tilfella spela bileta ei vital rolle. I konfliktar av nyare dato når bileta eit publikum mykje raskare enn før. Biletstraumen har auka gradvis, og bileta er viktige i kampen for å vinne sympati for ein av partane. Bombinga av Pearl Harbor, FOTO: Bettmann Collection/Corbis/Scanpix

12 22 BILETANALYSE BILETANALYSE Finanskrise Vietnamkrigen var den første verkelege mediekrigen, i den forstand at eit stort pressekorps rapporterte hendingane omtrent samtidig med at dei gjekk føre seg. Etter som Vietnamkrigen skreid fram, begynte konsekvensane av han for alvor å bli lagde merke til. Dei mange bileta av lidingane til sivilbefolkninga var med på å bidra til at den amerikanske hæren trekte seg ut av landet i Oppgåver: BILETANALYSE - Fotografi og objektivitet Dette biletet blei kåra til årets pressefoto i verda i Barn flyktar frå napalmåtak. FOTO: Nick Ut/AP/Scanpix Oppgåve 1: Samanlikn desse bileta, og drøft om det siste av dei er arrangert. Oppgåve 2: Kven er jenta på biletet? Kva hende med henne seinare? Oppgåve 3: Drøft korleis bilete av barn blir brukte i media si dekning av konfliktar. FOTO: Bettmann Collection/Corbis/Scanpix BILETANALYSE - Finanskrise «$100 will buy this car. Must have cash. Lost all on the stock market,» står det skrive på salsplakaten eigaren har plasser på panseret. Menn iført dress og pen hatt står omkring bilen. Vi er i New York. Tidspunktet er 30. oktober I løpet av dei to føregåande dagane rasa verdien av aksjane på den amerikanske børsen. Krisa blei verdsomspennande og varte i mange år. 80 år seinare var verda igjen ramma av fallande børsar og sviktande økonomi. Barn rømmer frå napalmåtak, Vietnam, FOTO: Bettmann Collection/Corbis/Scanpix Dette biletet dukkar med jamne mellomrom opp i aviser og magasin. Det blir brukt som dokumentasjon og illustrasjon når det store børskrakket i 1929 blir omtalt. Hendinga er aktualisert og blir sett i samanheng med økonomiske kriser i vår tid. Biletet blir ein enkel og forståeleg referanse til ei finansverd som nok ein gong hamnar i krise.

13 24 BILETANALYSE BILETANALYSE Barack Obama and Martin Luther King Jr. Dette biletet symboliserer finansmennene, menneska som forvaltar enorme verdiar. I tillegg visualiserer biletet dei menneskelege konsekvensane av børsfallet. Personane på biletet frå 1929 liknar til forveksling på dagens finansfolk. Dei er menn, kler seg pent og har dyre bilar. Over heile USA jubla folk i gatene etter det siste presidentvalet. Både svarte og kvite feira Barack Obamas siger i trua på at endring no var på veg. Valet av Obama, som den første svarte amerikanske presidenten, har ført til at mange hevdar at rase ikkje lenger spelar noka rolle i USA. Sjølv om røyndomen sjølvsagt er meir kompleks, byggjer dette biletet opp under ei enkel røyndomsforståing: Historia gjentek seg. Dei grådige finansmennene er igjen i søkjelyset. Nok ein gong stig arbeidsløysa, og finansfolk hamnar i skifteretten. Igjen blir dei velkledde mennene audmjuka. Obama brukte USAs historie i valkampen. Hans måte å kombinere historie, politikk og personleg bakgrunn på i talan, liknar på korleis Martin Luther King jr. bygde opp sine talar. Obama har til og med brukt delar av Kings tale I have a dream om igjen. BILETANALYSE - Finanskrise Biletet refererer til ei felles historie der aktørane stort sett er dei same som før, og ei nærliggjande tolking er at dei ikkje har lært av fortida. Oppgåve: Kva for bilete blei brukte for å formidle finanskrisa i 2009 / 2010? Kva for historier fortel fotografia? Kven går igjen i bileta? Martin Luther King jr. holder sin berømte tale «I have a dream» i FOTO: Bob Adelman/Magnum Photos/All Over Press Bileta av Obama og Luther King jr. kan analyserast med amerikansk historie som bakteppe. Men bileta speglar også makt i seg sjølv. Ein kan sjå på kva verkemiddel fotografen nyttar for å få fram stordomen til Martin Luther King jr. og Obama utan å tenkje på rase. Obama kjem fram nesten Messiasaktig, opplyst av blitzen og med hendene til folket strekte mot seg. Han blir presentert som lyset mot mørkret. Biletet er undervinkla, slik at Obama står fram som opphøgd. Ser ein biletet av Obama saman med biletet av Martin Luther King jr., teke 50 år tidlegare, blir det tydeleg korleis eit bilete får ny meining ut frå andre bilete. Motivasjonen bak bileta er den same: å syne ein sterk leiar. Begge bileta viser ein sterk, offentleg person med visjonar. Andleta er uttrykksfulle, og begge symboliserer den same bodskapen: å skape endring. BILETANALYSE - Barack Obama og Martin Luther King Jr. Demokratenes presidentkandidat, Barack Obama, etter en tale i august FOTO: Joe Raedle/Getty/All Over Press Jo større kjennskap ein har til amerikansk historie, desto større verknad får bileta som ein dokumentasjon på afrikanskamerikansk historie. Peikar Luther King jr. fram mot Obama? Baner Luther King jr. veg for USAs 44. president? Speglar dei kvarandre?

14 26 BILETANALYSE BILETANALYSE 27 Oppgåver: Oppgåve 1: John McCain var Barack Obama sin motkandidat under det amerikanske presidentvalet i Korleis blei dei to kandidatane framstilte på bilete? Kva fekk dette biletet å seie for valkampen til John McCain? Oppgåve 3: Korleis blei George W. Bush framstilt, samanlikna med Barack Obama? Diskuter om han blei presentert på ein annan måte i Europa enn i USA. BILETANALYSE - Barack Obama og Martin Luther King Jr. FOTO: Emmanuel Dunand/ AFP photo/scanpix Oppgåve 2: Analyser dette biletet. Diskuter korleis Barack Obama blir framstilt på biletet. FOTO: Jason Reed/Reuters/Scanpix BILETANALYSE - Barack Obama og Martin Luther King Jr. FOTO: Damon Winter/The New York Times/Scanpix

15 28 BILETANALYSE BILETANALYSE 29 Oppgave 4: Analyser dette biletet med tanke på kampen for borgarrettar i USA. Rosa Parks sette seg framme i ein buss i delstaten Alabama. Ho blei i 1955 arrestert for å ha nekta å flytte seg frå plassen sin. Berre kvite kunne sitje framme i bussen. Oppgave 5: Analyser dette bildet med tanke på amerikansk historie. BILETANALYSE - Barack Obama og Martin Luther King Jr. BILETANALYSE - Barack Obama og Martin Luther King Jr. Chief Red Hawk, FOTO: Edward Curtis/Corbis/Scanpix FOTO: Edward Bettmann/Corbis/Scanpix

16 30 BILETANALYSE BILETANALYSE Analyse av sammensette tekstar ei innføring Faksimile av framsida til vekeavisa Morgenbladet (veke 33). Faksimilar av framsidene til dagsavisa VG 11. august 2009 og vekeavisa Morgenbladet (uke 33). Hugs at samansette tekstar er mykje meir enn avisframsider. Digitale medium, fjernsynsprogram og dataspel er andre eksempel som kan analyserast som samansette tekstar. Ein samansett tekst består av bilete og tekst, og han blir presentert som ein heilskap. Når ein analyserer samansette tekstar, må ein sjå nærmare på korleis biletelement, typografi (tekstfontar) og grafiske verkemiddel (farger, skuggar, grafikk, former) saman skaper ein meiningsberande heilskap. I biletanalysen fokuserte vi først og fremst på sjølve biletet. No er det heilskapen som står i fokus. BILETANALYSE - Analyse av samansette tekstar Vi begynner med å beskrive det vi ser (denotativ beskriving). Identifiser dei ulike elementa. Vi ser nøye på bilete, tekst og grafiske verkemiddel (skuggelegging, typografi, tittelstorleik). Vi bruker enkle ord og omgrep. Beskrive, ikkje forklare. Deretter ser vi nærmare på heilskapen. No kan vi ta i bruk tilleggsinformasjon (konnotativ beskriving) og tolke avisframsida i ein større samanheng. Korleis vender avisa si framside seg til lesaren? Kva er hovudbodskapen? Korleis ordlegg avisa seg? Korleis er fargebruken? Kva blir brukt som blikkfang? Kva for forteljingar ønskjer avisa å formidle? Kven er målgruppa? Korleis vender avsendaren (avisa) seg til mottakaren (lesaren)? Avisframsidene er sette saman av mange element. Det er ikkje nødvendig å beskrive alle elementa i detalj, det aller viktigaste er tolkinga av heilskapen. Kortfatta analyse av to avisframsider VG er Noregs største dagsavis og blir seld i laussal over heile landet. Avisa vender seg til eit stort publikum og kostar kr 12 på kvardagar. Avisa sin logo er to store, kvite bokstavar på raud botn. Det største biletet på framsida viser ei smilande kvinne som ser på lesaren. Ho er blikkfanget på framsida, og hovudsaka er at «teatertopper raser», fordi Pia Haraldsen har fått ei hovudrolle i eit teaterstykke av Shakespeare. Ordet «hån» er utheva med store bokstavar. Det største biletelementet på framsida er ei teikning av to personar på ei vektskål. Tittelen er «Udemokratisk valgsystem». Saka handlar om at det norske valsystemet favoriserer røyster avlagde i Finnmark. Under logoen er det tilvisingar til saker om oljesøl, fluesopp og Groruddalen. I ei spalte til høgre på framsida er det fem tilvisingar til saker om krigsoppgjeret, formueskatt, arbeid, dans og fråhaldsrørsle. Nedst på sida er det ei tilvising til ei sak om innvandring. BILETANALYSE - Analyse av samensatte tekstar Øvst på sida står det at «Møkkaværet gir BILLIG STRØM». Eit bilete viser Sharon Stone med undertittelen «Stolt og TOPPLØS». Nedst på sida er det ei tilvising til ei sak om Nanny (87) som levde i eit «SMERTE-HELVETE». Morgenbladet er ei vekeavis som kjem ut kvar fredag. Avisa kostar kr 30 i laussal, men ein kan også abonnere på ho. Logoen til avisa er plassert øvst på framsida og består av kvite bokstavar på mørkeraud botn. Dette er eksempel på to svært forskjellige aviser som vender seg til publikum på ulike måtar. VG bruker sterke verkemiddel for å fortelje sine historier. Ord som «hån», «billig strøm» og «toppløs» er utheva med blokkbokstavar. «Smerte-helvete» er i tillegg utheva med raude, store bokstavar.

17 32 BILETANALYSE BILETANALYSE 33 BILETANALYSE - Analyse av samensatte tekstar Morgenbladet kommuniserer på ein mykje meir nøktern måte. Typografien er enklare og fontane mindre og slankare. Berre tittelen til hovudsaka er av ein viss storleik, men sjølv den er kraftig nedtona samanlikna med VG. VG er ei dagsavis med mange lesarar. Ho skal nå eit stort publikum kvar einaste dag. Framsida skal marknadsføre avisa. Språket er direkte og folkeleg. Framsida har eit tydeleg blikkfang, og typografien tydeleggjer avisa sine hovudpoeng. Overskriftene er lette å lese, også på avstand. Morgenbladet er ei vekeavis med langt færre lesarar enn VG. Avisa er først og fremst ei abonnementsavis. Språket er nøkternt, og dei visuelle verkemidla er tona ned. Overskriftene er vanskelegare å lese på avstand. Morgenbladet snakkar til publikum, VG skrik. VG har direkte og tydelege tilvisingar til dagsaktuelle tema (vêret, skodespelar, lårhalsbrot). Morgenbladet er meir tilbakeskodande (krigshistorie, fråhaldsrørsle, dans) og belyser tunge, samfunnsaktuelle tema (innvandring, demokrati). Avisene er forskjellige når det gjeld innhald, språk og presentasjon. Morgenbladet er avisa for dei spesielt interesserte. VG er ei folkeleg avis, som appellerer til eit større publikum som er interesserte i dagsaktuelle nyheiter formidla på ein direkte og lett forståeleg måte. Bruken av typografi markerer ein viktig forskjell på avisene. VG bruker skrifttypane aktivt for å vekkje oppsikt og interesse, mens Morgenbladet inviterer lesaren til å bruke tid til å sjå kva avisa inneheld. VG si framside er først og fremst ein salsplakat. Ho skal synast i bladhylla. Interessa skal vekkjast, og verkemidla er baserte på eit tydeleg og berande blikkfang. Lesarane skal bli freista til å kjøpe avisa når dei ser framsida i butikken. Morgenbladet si framside skal først og fremst appellere til faste, trufaste lesarar som får avisa heim i postkassa. Verkemidla er tona ned til fordel for refleksjon og djupne. BILETANALYSE - Analyse av samensatte tekstar Oppgåver: Oppgåve 1: Analyser og samanlikn to avisframsider eller vekeblad. Peik på forskjellar og likskapar. Oppgåve 2: Analyser og samanlikn dei sosiale nettstadene Facebook og Nettby. Kven er målgruppe for nettstadene? Kva for verkemiddel bruker dei ulike nettstadene for å tiltrekkje seg sine målgrupper? Faksimile av framsida til dagsavisa VG 11. august Oppgåve 3: Analyser ei nyheitssending på tv. Korleis blir tekst og grafikk brukte i sendingane? Kva for funksjon har grafikk- og tekstelementa?