Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Transkript

1 Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Nr. 2 - Juni Årgang 18 SOGN OG FJORDANE FYLKESKOMMUNE Fylkesarkivet på Internett:

2 Nytt liv i gamle protokollar Vi som arbeider med arkiv spør oss sjølv ofte: - Kvifor er det slik at store mengder med viktig kjeldemateriale om Sogn og Fjordane ligg fullstendig ubrukt? Det gjeld til dømes dei gamle kommunearkiva. Det er kanskje den viktigaste kjelda til lokalhistorie frå nyare tid. Men i staden for å klage på publikum, må vi spørje oss sjølve: - kva kan vi gjere for å auke bruken av kommunearkiva? Korleis kan vi mest mogeleg effektivt spreie kunnskap om desse verdfulle kjeldene til lokalhistoria om bygdene i Sogn og Fjordane? Det er eit spørsmål som mange innanfor arkivsektoren har stilt seg opp gjennom åra. For vi må vel berre innrømme det: Generelt blir arkiva svært lite brukt; dei ligg der som muslingperler som skinner for ingens øyne, for å seie det med diktaren. Redaksjon Skal kommunen og fylkeskommunen sine rike og verdfulle arkiv få ei rolle å spele, og bli ein viktig kunnskapskjelde må det etter mitt syn gjerast nokre grep. Først og fremst må vi blåse støve av arkiva og få dei opp i dagsljoset, dvs. gjere dei tilgjengelege der folk er og ferdast. Og i våre dagar er det (og vil bli) Internett. Våre viktige kjeldeseriar må publiserast i sin heilskap på Internett, gratis og fritt tigjengeleg for alle. Dernest må det lagast gode verkty for søking, framfinning og lesing. Til sist må det leggjast til rette for at brukarane skal kunne ta tak i stoffet og produsere nye tekstar, nytt innhald, gjerne kopla mot anna innhald og andre tenester på nettet. Vi må lage opne løysingar som kan bruke vårt innhald. Potensialet for spreiing og gjenbruk av innhald er grenselaust. Og viss det blir gjort på ein god måte, kan desse viktige kjeldene vere døropnar for resten av arkiva, dvs skape interesse og kunnskap om alt det andre Snorre D. Øverbø (red.) Marit Anita Skrede, Sturla Binder, Olaf Knarvik Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 155,-. Bankgiro: , merk Kjelda. ISSN Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Marit Anita Skrede. Utforming: Sogne-Prent AS. Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf Fax postmottak.sffarkiv@sfj.no Fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf , snorre.d.overbo@sfj.no Arkivarar: Olaf Knarvik (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf , olaf.knarvik@sfj.no Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf , karianne.schmidt.vindenes@sfj.no Sturla Binder (kommunearkiv), tlf , sturla.binder@sfj.no Gerd Vik (stadnamn/digitalisering) , gerd.vik@sfj.no Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf , marit.anita.skrede@sfj.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf , randi.melvar@sfj.no Elin Østevik (EuropeanaLocal) tlf , elin.ostevik@sfj.no Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf , per.olav.boyum@sfj.no Håvard Kastet (kommunearkiv), tlf , havard.kastet@sfj.no ABM-Sogn og Fjordane: Øystein Åsnes, Tlf , oystein.asnes@sfj.no Oddvar Natvik, tlf , oddvar.natvik@sfj.no Bjarnhild Samland, tlf , bjarnhild.samland@sfj.no Nettstad: interessante og uoppdaga som finst i kommune- og fylkesarkiva. Draumen måtte jo vere at arkiva om nokre år kunne bli gjenstand for omfattande forsking og bruk, både hjå lek og lærd. Ein slik døropnar kan nettopp vere dei gamle formannskapsprotokollane frå kommunane i Sogn og Fjordane. Fylkesarkivet er allereie komen godt i gong med i gjere dei tilgjengeleg for alle på våre websider. I løpet av hausten og neste år vil tenesta blir relansert med mange nye spanande funksjonar. Følg med på våre websider! Snorre D. Øverbø Fylkesarkivar Personalnytt Håvard Kastet frå Jostedalen er tilsett som arkivar for kommunale arkiv. Han vil ha hovudansvar for elektroniske arkiv, både med rettleiing til kommunar og fylkeskommune, og i samband med avlevering av elektroniske arkiv til depot. Heidi Rohde Rafto har fullført sitt engasjement ved Fylkesarkivet knytt til prosjektet "Mangfaldige arkiv". Ho slutta 20. mai. FRAMSIDEBILETE: Frå gravferda til Emma Hove, Fotograf: Ivar O. Hove. SFFf

3 Innhald Leiar: Nytt liv i gamle protokollar Av Snorre D. Øverbø... s. 2 Stå på, Gamle Innvik Ullvarefabrikk! Av Hermund Kleppa... s. 4 Gamal meieribygning på Vassenden Av Hermund Kleppa... s. 6 Brekke bedehus Av Hermund Kleppa... s. 8 Kva tyder Jølster? Av Arne W. Aasland... s. 11 Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede... s. 12 Kraftsats til formannskapet i Eivindvik prestegjeld Av Per Olav Bøyum... s. 13 Kommunalt edruskapsarbeid i Sogn og Fjordane -Frå forbod og straff til råd og hjelp Av Sturla Binder... s. 16 Årdal kommune 150 år Av Oddvar Natvik... s. 19 Forgifta lyd Av Karianne Schmidt Vindenes... s. 19 Den siste kvila: Døden som fotografisk objekt Av Elin Østevik... s. 20 Sogn og Fjordane sett med nye auge Av Heidi Rohde Rafto... s. 25 Opprøret i Ungarn 1956 og ungarske flyktningar i Noreg Av Karianne Shmidt Vindenes... s. 31 Irske Potts-poteter i over hundre år Av Hermund Kleppa... s. 34 Vel blåst! Av Marit Anita Skrede... s. 35 3

4 KULTURMINNEÅRET 2009 Stå på, Gamle Innvik Ullvarefabrikk! Av Hermund Kleppa Innvik Ullvarefabrikk Tidenes kulturfest var overskrifta på stykket i førre Kjelda om opninga av Kulturminneåret 2009 i Innvik Ullvarefabrikk, torsdag 5. mars. Ein stad mellom 350 og 400 interesserte var tilstades. I den ruvande bygningen fylt opp med gamalt produksjonsutstyr, utstilte gjenstandar og fotografi kom den vel hundre år lange historia til fabrikken tett innpå. Og det fyldige og samansette programmet var med på å levandegjera historia. Kjeldematerialet til kunnskap om Innvik Ullvarefabrikk er rikt og mangslunge: Bygningen, interiøret, svære produksjonsmaskinar og ulike produkt som har kome frå fabrikken, som tøy, ullteppe, pledd og meir. Vidare finst arkiv (rekneskapsbøker, brev o.a.), fotografi, informasjon i trykte kjelder som bøker, blad aviser, og sist, men ikkje minst minne- stoff; slikt folk hugsar av eiga røynsle eller har høyrt frå andre. Leverandørane og kundane var mange, og heldt til i eit vidt område. Kvart kundeforhold er også ein flik av fabrikkhistoria, at folk tinga tøy eller noko anna frå fabrikken og i mange år gjerne gjorde opp med ei råvare, ull. Ein slags bytehandel. På tilstellinga gav Wald Skaaden, barnebarn til grunnleggjaren, interessante glimt frå fabrikkhistoria, frå det han hugsar og det han elles veit. Ei veke seinare skildra Inge Fænn i Fjordingen eit barndomsminne, om ein gong han som gutunge fekk vera med i fabrikken og sjå alt som rørde seg der. Framfor alt var det ristinga i bygningen som brende seg fast i minnet. Fænn knytte også nokre kommentarar til forteljinga si, om kulturvern og om formidling av historie gjennom musea i inn- og utland og framfor alt om potensialet i Gamle Innvik Ullvarefabrikk som historisk attraksjon og turistmagnet. Eit lite barndomsminne Opninga av kulturminneåret i Gamle Innvik Ullvarefabrikk vart ei minnerik oppleving. Her har både Vikane [lokal nemning for Innvik og Utvik, sørsida av tidlegare Innvik kommune] og resten av kommunen [Stryn] fått ei storstove som må brukast oftare. Rett nok var det golvkaldt, men alt det andre varma. Det vart snakka mykje om kor bygningen rista den gongen det var full drift i bygningen, og det vart snakk om korleis folk bytte ull mot innviketøy. [Det er] Historie for dei fleste etterkvart, men for meg er den mykje omtala ristinga eit spennande barndomsminne. Like etter krigen grodde sanitetsforeningane fram kring i bygdene. Dr. Andenæs 4

5 KULTURMINNEÅRET 2009 kjelda, nr , årgang 18 fortalde meg ein gong at største framsteget han opplevde som doktor i Stryn, var sanitetsforeningane og sjukerøktlaga som greidde å finansiera ei sjukesøster i halv stilling. Det hjelpte mykje på arbeidsdagen, eller rettare sagt arbeidsdøgnet. Markane sanitetsforening var ei av desse foreningane. Basaren var hovudinntekta, og mor var formann, som det heitte den gongen. Hovudgevinsten var eit ullteppe frå Innvik Ullvarefabriukk, og det vart satsa mange tiøres lodd for å sikre seg litt ekstra sengevarme til vinterkulden slo inn. Prosessen fram til basaren var fylgjande: Kvinnene i Markane skulle legge kvar sitt kilo med ull i ein papirsekk i Dalesmia. Når alle hadde gitt sin skjerv reiste mor til Innvik Ullvarefabrikk for å levere ulla og hente ullteppe. For meg var dette ein tur ut i den store verda. Først mjølkebilen frå Markane til Faleide med Andreas Bøe ved rattet og pipa i munnen. Frå Faleide var det båt til Innvik, anten Arve Nesdal eller Martin Frøholm. Bestemor var med. Skulle vi til Innvik så skulle vi til Innvik. Det var slektsbesøk, middag og kaffi og kaker. Dagen gjekk og alle hadde tid til å prate. Det er likevel den ristande fabrikken som sit i minnet, og heisen som tok ullsekken opp gjennom etasjane. Det rista og rista, og ein kar tok meg i handa og viste meg rundt, Ristinga er borte for alltid, men bygningen står der. Vi augnar også eit gryande teikn til nytt liv. Det er brukt mykje pengar, og dersom styresmaktene verkeleg meiner noko med kulturminneår og kulturvern så må dei ikkje knipe att pengepungen. Det er tid for å opne den på vid vegg. Eg har alltid vore interessert i museum og historie. På reiser i utlandet, mellom anna i Danmark, har eg vore innom mange slike museum. Det som har slege meg er at det er liv i utanlandske museum. Vi møter historia gjennom nevenyttige folk som er i arbeid. Norske museum er døde museum, sa ein danske museumsbestyrar eg intervjua ein gong. Han hadde diverre rett, men i Innvik har dei ein eineståande sjanse til å snu på dette. Ullvarefabrikken er industrihistorie, men vi har ein levande i industri i kommunen vår [Stryn] som kunne få utstillingsplass i desse lokala. Lokal industri i eit hundreårsperspektiv. Eg berre slengjer ut ideen. Og så må vi evne å sjå samanhengane. Vegen er kort til garden Lid og landbrukshistorie. Eg vågar ikkje nemne landbruksskule for det svevar framleis i eit tomrom. Når vi let tankane spinne så ser vi at vegen til Utvik er kort, og også den delen av Vikane har industrihistorie. Vi er stadig på leit etter turistmagnetar som skal få folk til å ta ei ekstra natt i dei mange overnattingssengene vi har å tilby. Det er berre fantasien som set grenser for kva som er mogeleg å få til med utgangspunkt i Gamle Innvik Ullvarefabrikk og det som soknar til, dersom det er vilje til å setje inn økonomiske ressursar. Opninga av kulturminneåret vart ein festkveld, og det er viktig å gå vidare medan ein har feststemninga i kroppen. At det koldna litt i fotblada mot slutten var ikkje nok til å kjøle ned den gode stemninga. Det er på sommarstid at bygningen har sine store sjanse om styresmaktene verkeleg meiner noko med kulturvern, reiselivssatsing og distriktsutbygging Innvik Ullvarefabrikk kring

6 Gamal meieribygning på Vassenden Av Hermund Kleppa Gamlemeieriet på Vassenden Her heldt Vassenden meieri til i åra På Vassenden i Jølster står det eit lite hus som skil seg ut frå dei andre. Det ligg tett attmed vegen på den smale stripa mellom E39 og Jølstra. Det bur ikkje folk og der er heller ikkje noka verksemd. Det spesielle med huset er at bygningen blei sett opp i 1897, og at dette var Vassenden meieri i 60 år Den gamle meiribygningen er godt synleg frå riksvegen enten ein køyrer sørover eller nordover. Det eine brystet vender mot vegen, det andre mot elva Jølstra. Huset ser ut til å vera lite brukt. Ein snødag viser ingen spor inn til inngangsdørene. To av dørene i svala på nordsida er spikra føre. Ein kikk inn eit vindauga viser at huset blir brukt som lagerplass. Kring 1940 Gamlemeieriet var noko heilt anna før i tida, då det kom mjølk inn til meieriet og det blei ekspedert smør og ost til Førde og endå vidare. Eit fotografi frå kring 1940 viser eit hus som utvendig er mykje det same som i Den einaste skilnaden er at pipa er borte, og at dei to dørene på framsida er noko utvida. Derimot er det stor skilnad på aktiviteten ved huset: Det gamle fotografiet viser folk med hestar og meierispann. Ein damesykkel står ved døra på langveggen, kan henda meierska sin? Meieria i Sogn og Fjordane Meieriutviklinga i Sogn og Fjordane er i hovudtrekk denne: Dei første meieria starta opp på slutten av talet som små grendemeieri. Fleire hadde kort levetid. Etter siste verdskrigen byrja utviklinga mot større meieri som avløyste fleire småmeieri. Denne utviklinga heldt fram til 2002 då fylket stod att med to meieri, stormeieriet til Tine på Byrkjelo og gamalostmeieriet i Vik. Frå det fyrste meieriet i Vik i 1874 hadde då fylket hatt langt over 100 meieri. Vassenden meieri Meieriet som stod ferdig på Vassenden i 1897, viste seg å vera liv laga. Mange og etter måten store gardar sikra ei stabil drift. I 1957 vart gamlemeieriet avløyst av ein ny og større meieribygning. Dette var i drift til 1976 då Vassenden meieri gjekk med i Firdameieriet (Sunnfjord Meieri), og mjølka vart frakta til Førde. Jubileumsskrift Styret i meieriet på Vassenden vedtok på eit møte 27. november 1975 å få laga eit sogeskrift. Formannen i styret, Bjarne Hamar, fekk oppgåva med å samla tilfang og å stå føre skrivinga. Resultatet blei heftet Vassenden Meieri på 32 sider som kom ut i I det følgjande tek me med nokre spreidde noteringar frå heftet. 6

7 Ligeledes besluttedes innkjøpt 2 stenger mineborstål og 2 "sæt" hamre, samt det tiltrængende minerkrudt og "streng": Formanden pålagdes at tilskrive meieriassistent Ihlen om at hans nærværelse ønskes straks for at bistå med planlegning og tegning af meierianlegget. I henhold til generalforsamlingens bemyndigelse af 27de Februar d.å. underskrives kontrakt med Tollef Årseth om tomt m.v. Kontrakten er skrevet på stemplet papir til 50 øre. Vassenden Meieri kring Eksteriøret er mykje godt det same som (Foto i Meieribruket i Sogn og Fjordane (1974). Stort meieri for si tid Meieriet på Vassenden var for si tid eit stort og godt utstyrt meieri. Det var drive med vasskraft. Meieriet hadde langt fleire leverandørar enn det som var vanleg ved andre meieri på denne tida. Hotelleigar Nikolai Nilsen, Vassenden, var ei drivande kraft i arbeidet med å byggja meieriet. Han hadde gode medspelarar i Johs. Kjelsnes og Lars Hammer. Skipingsdagen var 2. februar interessentar var med på møtet og sette namnet sitt under lovene for Vassenden Meieri. Nikolai Nilsen vart valt til formann i det første styret. Han var også kasserar dei to første åra. Meieriet stod ferdig og kom i drift i oktober Meieristyrar John Kvam og kona i gamlemeieriet i (Foto i Meieribruket i Sogn og Fjordane (1974). Litt om byggjearbeidet i møteboka Den første møteboka innheld noteringar om byggjearbeidet. Til dømes står det 11. mars 1897: "År 1897 den 11 Mars sammentrådte bestyrelsen i Vassenden Meieri og overdrog til Ludv. j. Årset og Peder Gjesdal at påbegynde mineringsarbeide for en godtgjørelse af kr. 1,30 pr. dag g at disse to leier andre lige gode fo samme dagløn. Meiersker Dei første meieria vart ofte kvinnene sitt domene, på same måten som fjøsa og matstellet var det på gardane. Første meierska på Vassenden meieri var Hanns Olsdotter Lien frå Førde. Frå februar 1898 fekk ho med seg ei "hjelperske", Nikoline E. Gjesdal. Fleire av meierskene hadde kort tenestetid, andre lenger. Olina D. Sandal var meierske i heile 14 år, frå 1934 til Olina D. Sandal, meierske i Vassenden Meieri i åra (Foto i Meieribruket i Sogn og Fjordane (1974). Nokre årstal 1897 Skipingsmøte vart halde 2. februar 1897 Meieriet starta opp i oktober 1928 Norske Meieriers Salgssentral (NMS) vart skipa 1932 Alt smøret vart sendt til NMS 1938 Jølster hadde 12 småmeieri 1943 Maskinanlegget vart modernisert 1948 Meieriet fekk godkjent pasteuriseringsanlegg 1957 Nytt meieribygg vart teke i bruk 18. oktober Prenta kjelder: Vassenden Meieri Hefte, 32 sider, Sandsmark, Kristian: Meieribruket i Sogn og Fjordane,

8 BEDEHUS Brekke bedehus Av Hermund Kleppa Bedehuset i Brekke er eitt av fire bedehus i Sogn og Fjordane som vart bygde på 1970-talet. Huset vart vigsla søndag 15. juli Utvendig Brekke bedehus står på garden Tynning, eit par kilometer frå bygdesenteret. Huset har hovudinngang til garderobe og toalett i ein fløy bygd ut frå sjølve huset. I nordre enden er laga til inngang for rullestolbrukarar. Møtesalen har fire vindauga på kvar side og eitt vindauga med glassmaleri i endeveggen mot sør. På framsida er det planta prydplanter langs veggen. "Vakkert og høveleg" Indremisjonsbladet Sognevarden hadde i august 1973 eit stykke om vigslehøgtida søndag 15. juli. "Det er eit vakkert og høveleg bedehus bygda har fått", skreiv signaturen "O.M." Tidlegare Brekke kommune hadde gjeve fri grunn og elles eit gamalt skulehus. Mykje av materialen i skulehuset hadde blitt brukt i bedehuset. Heile kostnaden kom på kroner, men i denne summen var ikkje rekna med mykje dugnadsarbeid. Johs. J. Takle hadde vore formann i byggjenemnda, og Georg Hjellum hadde vore byggjeleiar. Vigslingsdagen - i kyrkja Vigslingsdagen byrja med gudsteneste i kyrkja som var fullsett med bygdefolk og tilreisande. Generalsekretær i Indremisjonsselskapet, Gustav Ballestad, heldt preika for dagen, ut frå bibelorda Matt Han understreka sterkt å først ordna opp med bjelken i sitt eige auga før ein ser etter flisa i auga til bror sin. Vigslingsdagen - på sentralskulen Etter gudstenesta samlast over 200 menneske i sentralskulen som gjester til lærar Anders Kvamme. Kvamme fylte 90 år denne dagen. Han hadde i mange år vore ein ivrig talsmann for å få reist eit bedehus i Brekke. Det vart servert smørbrød og kaffi. Mange bar fram helsingar. Ordførar Harald Takle takka Kvamme og overleverte ein sjekk på 2500 kroner til bedehuset frå Gulen kommune. Lærar Kvamme takka til slutt for gode ord og gåver og sa at han var ein lukkeleg mann som hadde mykje å takka Gud for. Brekke bedehus Huset stod ferdig og vart vigsla 15. juli Foto: H.Kleppa 8

9 BEDEHUS kjelda, nr , årgang 18 Vigslingsdagen - i det nye bedehuset Klokka var bedehuset fullsett til vigslehøgtida, leia av Georg Hjellum. Han ynskte velkommen og las frå Johs. Op. 12, Han minna om dei mange oppgåvene i Guds rike og om å vera tru i det kallet ein er sett. Deretter las fleire skriftord frå Bibelen: Johs. J. Takle, A.J. Kvamme, Inga Haugland, Ingebjørg Tveit og Malene Engesæter. Soknepresten sa så huset vigsla i namnet til Faderen, Sonen og Den heilage ande. Generalsekretær Ballestad ynskte bygda til lukke med bedehuset og mana folket til å akta og tru Herrens ord. Mange bar fram helsingar, somme også nyttige gåver til det nye bedehuset. Musikklaget i bygda song fleire songar og det vart teke opp offer til bedehuset. Bruk Brekke kristelege ungdomslag eig bedehuset og er ansvarleg for drifta og aktiviteten. Etter Vestlandske indremisjon sine normalreglar for bedehus skal huset brukast i samhøve med Guds ord og sannkjenningi åt den evangelisk-lutherske kyrkja. Brekke bedehus har vore mykje i bruk sidan huset stod ferdig i Godt illustrerande i så måte er årsmeldinga for året 2008: Brekke Bedehus er ein samlingsstad for born, unge og eldre ved ulike høve. Huset vert brukt til samlingar av ymse slag som møter, festar, minnestunder ved gravferder, barne- og ungdomsarbeid, selskap ved gebursdag, barnedåp, konfirmasjon, o.l. Storsalen Trefatet Sigurd Nyheim gav til bedehuset i 1989 heng framme attmed vindauga. (Foto utlånt av Erna Kjelby) Årstalliste 1973 Huset vigsla 15. juli 1973 Småsalen utleigd til Brekke kommune i påvente av nybygg ved Brekke skule Huset utleigd til kommunal barnehage, 19 år Kjøpt inn høgtalaranlegg 2004 Kjøpt inn elektronisk piano. (Frå før elektronisk orgel.) 2005 Maleri av kunstnaren Mons Breidvik, gåve frå Karin og Jon Takle Bygt rullestolinngang 2007 Rusta opp varmeanlegget Trefat på veggen På veggen framme i Storesalen heng eit dreia trefat. Det er laga av Sigurd Nyheim og er ei gåve frå han i Saman med fatet skreiv Nyheim følgjande gåvebrev: Då eg stod å brende mønster i dette fatet, so kom eg ihug at det var igentleg altfor stort i ei vanleg stove. I eit forsamlingshus vilde det taka seg bedre ut. Då rann tanken i meg øyeblikkelig at på bedehuset i Brekke vilde det koma meir til sin rett, um det var intresert i det. Og eg gjorde meg den meining, at dei skulde få det, so sant det var intresert. Men so var det ein ting. Vilde dei hava det. Det motte eg fyrst undersøkja. Sameleis seier årsplanen for 2009 noko om aktiviteten på bedehuset: Julefest, konfirmantfest, møte ved Israelsmisjonen, møte ved Sogn og Fjordane indremisjon, påskesamling, familiefest, møte ved tilreisande Anders Alme og haustmesse. I tillegg kjem tysdagskafe og barneforeininga Regnbogen annan kvar tysdagskveld utanom sommarhalvåret. Fyrste gongen eg var inne i bedehuset so tykte eg verkeleg det var eit koselig hus De hadde fenge. Og eg sat å undra meg på at det verkelig gjekk an å få til noko slikt i Bygda. Og eg skyna at det har vore mykje planlegjing, arbeid og kostnad av folket for å få til noko slikt. Og eg kan tenkja meg De var glade da De hadde fenge huset ferdig. Bilete av kunstnaren Mons Breidvik. Bedehuset fekk biletet som gåve. (Foto utlånt av Erna Kjelby) 9

10 Rundt år for revebjølla Det er 20 år sidan Sogn og Fjordane fekk fylkesblomen sin. Den 6. juni 1989 slutta fylkestinget seg samrøystes til eit framlegg frå Det Norske Hageselskap og professor i botanikk, Olav Gjærevoll, om at revebjølla skulle vera Sogn og Fjordane sin fylkesblom. Frå vigslingsdagen, søndag 15. juli (Foto utlånt av Erna Kjelby) So trefte det so lagleg til at eg fekk snakka med ein mann som eg rekna med hadde vore ein av dei som hadde arbeidt for dette huset. Og eg lagde tankane mine fram for honom slik eg hadde tenkte det. Han var sverande grei og sa med eingong at han syntest dette var svert posetivt og vart begeistra for det. Modet vaks liksom i meg og då eg høyrde det. Og glad vart eg og. Ingen viste då korleis dette fatet såg ut som eg hadde laga. Um det var noko å hava eller ei. Eg var då ein mann på 75 år då eg laga dette, so det kunde vel ikkje vera so rare greidene å hava kanskje. For arbeidet vert då dorlegare di eldre ein vert. Eg vil vona at De vart so nokolunde fornøgd med fatet og arbeidet mitt. De finn vel ein stad på veggen De kan henja det. Lukke til. Sogn og Fjordane fekk fylkesblomen sin, revebjølla, i At fylket skulle ha sin fylkesblom, og at fylkesblomen skulle vera revebjølla, er forankra i fylkeskommunen sine øvste politiske organ. Fylkesutvalet handsama saka på møte 19. april Fylkesutvalet rådde til at fylkestinget fatta vedtak om å slutta seg til eit framlegg som var kome frå Det Norske Hageselskap og Norsk botanisk forening om at revebjølla skulle vera Sogn og Fjordane sin fylkesblom. Fylkestinget handsama saka under sak 1 på fylkestinget 6. juni 1989 og slutta seg samrøystes til framlegget. Oppedal 18 mars 1989 Sigurd Nyheim (namnetrekk) Kjelder: Sognevarden. August Informasjon frå Erna Kjelby. Frå jubileumsfest Bedehuset 25 år. Johs J. Takle (venstre), formann i byggjenemnda 1973, og prest Olav Rossabø som vigsla huset i (Foto utlånt av Erna Kjelby) 10

11 Kva tyder Jølster? Av Arne W. Aasland Biletet er teke ca 1900, og syner starten av elva jølstra ved Vassenden i Jølster. Både i Ryghs Norske gaardnavne (1918) og Eivind Vågslids Stadnamntydingar 2 (1974) finn vi tilløp til forklaring av namnet Jølster. Dei knyter seg til elv og vatn. Bygdebokforfattaren Albert Joleik har derimot prøvd å forklare namnet ut frå ein buskvekst. Denne teksten fører vassdragtolkinga vidare, men lesaren må ta den som eit forsøk for underteikna si rekning. PROBLEMET Namna Jølster, Jølst, Jølstra og Jølstravatnet heng språkleg saman. Stammen ser ut til å vere jølstr sidan ein ikkje snakkar om jølstingar. Kva dette ordet kjem frå, må vi rekonstruere fordi dei eldste formene, frå 1300-talet, ikkje seier nok. Utgangspunktet ligg truleg langt over 1000 år tilbake. Ei vellukka tolking bør få alle formene på plass. VATN OG ELV Dei eldste formene av jølstr gjeld bygdenamnet. Elvenamnet finn vi stava som Jylster elv og liknande i eldre dokument. Det tyder på at folk sa Jølsterelva eller Jølstraelva, og at Jølstra er ei kortform av dette frå dei siste 3-4 hundreåra. Namnet på vatnet er utan tvil eit sekundærnamn til bygdenamnet. Kva er då utgangspunktet for bygdenamnet? Sidan vatnet dominerer Jølster, og den vassrike elva er strengen mellom bygd og sjø, er det svært sannsynleg at namnet har med vassdraget å gjere. Jølstr er heller ikkje gardsnamn eller grendanamn, og må då vere knytt til ein fellesnemnar for bygda. Elvar og store vatn fekk namn svært tidleg. JOLMSTAR 1338 Frå ei rettsak i Breim 1338 har vi den eldste kjende forma av bygdenamnet. Saka galdt rettane jolmstar verir (jølstringane) hadde til naust og beite på Sandane. Jolmstar er eigeform, anten feilstava (for Jolmstrar ) eller eit uttrykk for uttalen blant folk. Då blir grunnforma (nominativ) Jolmstr. Dokumentet er heller ikkje eintydig på o-lyden. Men berre o med kvist (kort å-lyd) gir oss eit spor. Jolm kan då vere eit substantiv av å jalma, som tyder gjalle, brake, ljome. Vi kjenner det frå engelsk jam session. Verbet peikar mot elva, som har mange strie stryk og den lange Stakaldefossen; støtande foss, som Vågslid har tolka den. Jølstra kan då ha hatt namnet Jalma, ho som brakar. Kanskje galdt namnet også Jølstravatnet. Nokre forskarar skal ha nemnd linn susing som ei sidetyding av å jalma. Det passar på vatnet. JOLUISTER 1367 Vi har endå ei gammal form, Joluister, frå Den finst i ei avskriving frå 1500-talet. Forskarane har meint at her ligg ein feil. Forma skal vere Jolmster. Men ein skrivar frå 1367 har og god kunnskap om gammalnorsk, og kan ha skrive noko reelt om opphavet til ordet. Vågslid ser her ei mogleg forklaring på endinga -str, som er eit hovudproblem i Jolmstr-namnet. Endinga finst i nokre stadnamn, som t.d. Luster og Isteren, men er gåtefull. JOLMUVISTR? Joluister set Vågslid på ordet 11

12 vistr, som tyder buplass med mat, seinare føderåd. Viste er gardsnamn i Randaberg og på Voss, begge med gammal busetting, men bør eigne seg som bygdenamn. Jølster-namnet kan då vere ei samansetting av Jolmu, eigeform av Jalma og vistr, altså buplass med mat ved Jalma. At det var råd å bu så langt frå sjøen, må ha vore eit springande punkt då folk busette seg i innlandet. Namnet blir då både rettleiande om lokaliseringa og ein slags reklame. Her var mat nok. FORKLARING Formene Jolmstar og Joluister ligg nær kvarandre i tid, men er tilsynelatande svært ulike. Ei forklaring kan vere at begge skrivarane visste noko om opphavet til namnet, som var under radikal forenkling. I folkeleg uttale var uttalen alt blitt Jollstr. Første skrivar la inn att m til Jolmstar, siste skrivar eit fyldigare andreledd -uister til Jolluister. Kanskje har han også skrive -vister, som på 1500-talet blei mistolka til - uister? Når vi støter på namnet sidan, er forma stabilt Jøllster, der o har opna seg til ø. NYTT ELVENAMN Då Jolmuvistr var brote ned til Jollstr, kunne folk ikkje lenger høyre at elvenamnet Jalma låg inni bygdenamnet. Men det var viktig å ha eit elvenamn som knytte seg til bygdenamnet. Bygdenamnet var no eit betre særmerke for elva enn at ho jalma. Dermed kom forma Jølstraelva, som sidan blei forenkla til Jølstra. Ein parallell til dette er Nausta i Naustdal. Ei elv kan ikkje nauste, og opphavet må vere Naustdalselva, som så har fått ei kortform. INNSJØEN Jalma kan ha vore namnet også på det store vatnet frå starten av. Men meir sannsynleg er forma Jolmu sær (sjø). For ordet sær har vore aktivt i området. Vi veit at Holsavatnet var ein sær, og vi finn garden Seim (av Særheimr) ved Breimsvatnet. Ved Jølstravatnet er namnet Sægrov ein mogleg rest av at ein omtalte vatnet som sær. Men også dette namnet blei det betre å knyte direkte til bygdenamnet, som Jølstravatnet. JØLSTER OG JØLST Etter vanleg språkutvikling, skulle forma Jollstr ha mista -r etter gammalnorsk tid. Det skjedde ikkje. Forklaringa kan vere at ein oppfatta ordet som eit særnamn og heller skaut inn ein e for å lette uttalen. Joluister 1367 kan vere eit vitnemål om det. Kanskje hadde ein ei kjensle av at r hørte med fordi den var innarbeidd i jølstring og eigeforma jølstra-. Også dativ levde vidare i jølstramålet. Dativforma, etter preposisjonen på, skulle teoretisk bli Jollste ut frå viste. Men sidan forma var tydeleg nok utan e, fall ein truleg ned på Jollst ganske raskt, kanskje alt før samantrekkinga av namnet. Varianten Jølst, som mange jølstringar likar å bruke, bør ein då reservere til uttrykket på Jølst, slik praksis stort sett er. KONKLUSJON Med eit visst atterhald for at det er verbet jalma som ligg i Jolmstar, og eit større atterhald for å lese vistr ut av forma Joluister, har vi då ei forklaring på korleis Jølsternamnet og sekundærnamna er blitt til. Opphavet ligg i den brakande elva og i at området kring elv og vatn gav grunnlag for fast busetting. Jolmuvistr var buplassen med mat ved elva Jalma. Langhus på Ålhus i Jølster Av Marit Anita Skrede Eit langhus på 41 meter er den siste månaden avdekka og undersøkt av tre arkeologar frå Bergen Museum. Dei arkeologiske registreringane som tidlegare er utført av Kulturavdelinga i fylkeskommunen viste at bygningen var i bruk i folkevandringstida ( e.kr). Undersøkingane som Bergen Museum har gjort vil gje utfyllande kunnskap om når bygningen har vore i bruk, og korleis den vart brukt. Dei førebelse resultata viser at langhuset var 41 m langt og 7 m breitt. Arkeologane har også funne spor som tyder på at det har vore fire dører i huset, to på kvar langside. Det er også ting som tyder på at huset har vore delt i fem rom. I tillegg til langhuset er det funne fleire kokegroper og spor etter dyrking. Det er dyrkingsspor i form av ardspor og åkerlag. Det yngste åkerlaget er datert til vikingtida ( ), men det er forventa at dateringane på dei eldste åkerlaga vil bli trekt bak til eldre bronsealder (rundt 1500 f.kr). Ei kokegrop er datert til romartid (0-400 f.kr). Den faktiske kunnskapen me sit med i dag, er at dette området har vore nytta i årtusenet etter Kristus. Etterarbeidet til utgravinga vil gje mange fleire svar på når området var brukt og kva aktivitet me kan knyta til huset og området rundt. Feltleiar Anita Haugen har sagt seg viljug til å skriva ein artikkel til Kjelda der ho fortel om resultata frå utgravinga. Denne artikkelen vil koma i julenummeret. Me ser fram til å få meir og inngåande kunnskap om dette spanande området garden der Audun Hugleikson fekk ført opp borga si på 1200-talet! Feltleiar Anita Haugen skal skriva ein artikkel om utgravingane på Ålhus. Artikkelen blir presentert i julenummeret av Kjelda. 12

13 Kraftsats til formannskapet i Eivindvik prestegjeld Av Per Olav Bøyum Biletet viser Herresalen i Eivindvik til venstre for kyrkja. Huset vart bygt i 1819, og var prost Dahl sin bustad. (Fotograf: ukjend. SFFf ) Formannskapslovene frå 1837 var ikkje krystallklårt utforma med omsyn til kor langt kommunane sitt kompetanseområde skulle strekkje seg. Det førte fleire gonger til konfliktar mellom dei nye styringsapparata og høgare autoritetar. Formannskapet i Eivindvik hamna allereie i 1838 i ein heftig krangel med amtmannen om grensene for myndigheitsfeltet deira. Eivindvik prestegjeld omfatta omlag det som i dag er kommunane Gulen og Solund. Det blei i 1837 utgangspunkt for eit eige formannskapsdistrikt (kommune) med «Eivindvigens anden skaber», prost Niels Griis Alstrup Dahl, som fyrste ordførar. Dahl kom til Eivindvik i 1804, og fram til han døydde i 1853 la han for dagen eit samfunnsengasjement utanom det vanlege. Det er for arbeidet innan jordbruk og folkeopplysing Dahl i ettertid har hausta størst anerkjenning, men han førte òg ein strid kamp mot alkohol, sedløyse og fattigdom. I Eivindvik fekk han skipa eit fattigstell som var mønstergyldig. Alle som ikkje kunne ta vare på seg sjølv, fekk eit anstendig tilbod om hjelp. Blant anna skal legdlemmene ha fått utdelt tobakk, og det var visst heller ikkje det minst «nødtørftige» dei fekk. Men offentleg forsorg kosta, og fattighjelp var ein av dei store kommunale utgiftspostane. Alle tiltak som kunne avgrensa dette kostnadssluket var såleis av det gode. Dahl såg særleg på alkohol som eit samfunnsnedbrytande element som førte mange ut i fattigdom og elende. Av eiga lomme kjøpte han opp tre gjestgjevarstader, for slik å sikre seg at det ikkje vart servert brennevin der. Rusdrykken førte ikkje berre til at bønder drakk seg frå gard og grunn, i fylgje Dahl var det òg ei kopling mellom brennevin og sedløyse: Med Nattesværmeriet vedblir det, trods alle Forsikringer, omtrent som før der hvor en har Brændevin i tilstrækkelige Mængder, andre Steder der dette er i Avtagende, minker ogsaa Nattesværmeiet som en naturlig Følge af det. Dahl formidla her synspunkt som går att i mange visitasmeldingar frå 1800-talet. Brennevin blei sett på som årsak til nattefrieri og uekte fødslar, og særleg ille skal det ha vore i delar av Sogn. Nattefrieri og horelivnad Det er ikkje overraskande at kampen mot alkohol og lauslivnad blei ført inn i det nyskipa formannskapet for Eivindvik, der Dahl sat som ordførar dei fyrste 12 åra. Saka som fekk amt- 13

14 mannen til å ta fram fjørpenn og papir blei handsama av dei folkevalde i Formennene retta innleiingsvis søkeljoset mot det usedelege nattefrieriet: [...]den Orden der paaligger enhver Husfader i sit Huus at overholde og iagttage med Hensyn til at forekomme Ungdommers usædelige og letfærdige Omgang og Forhold, bekjendt i Sogn under Navn av Nattesværmen, at være af yderste Vigtighed, da Ungdom af begge Kjøn forsøge paa af Husbonderne at tiltvinge sig Rettighed til hver Helligdags Aften og oftere at søge Omgang med hinanden. Denne fordærvelige Uorden har hidtil ikke været gængs her i Præstegjeldet. Nattefrieri skikken at gutar besøkte jenter om natta hadde lange røter, og skal ha vore særleg utbreidd i Indre Sogn. Slike usømelege vitjingar var visstnok sjeldsynte i Eivindvik, men det hadde blitt observert på eit par gardar i Brekke sokn: [...]denne Uorden har insmøget sig og endog draget til Følge ei mindre end 7 a 8 personer f.a. bleve venerisk smittede, og foranledigede Communen ei Liden Omkostning ved at Læge maatte tilhentes, og alle disse personer gientagne Gange maatte transporteres til Bergen og Sygehuset i Sogndahl. Syndarane kom visstnok frå andre prestegjeld, nokre av dei også frå Bergen. Dahl og medhjelparen hans greip då inn og bad bøndene på dei to gardane om å vise vekk dei aktuelle personane. Men eit par av dei ei jente og ein gut hadde etter kuropphald kome attende til Brekke og drive hor, høvesvis med ein gift husmann og ei enke. Resultatet var to uekte born. Nok ein gong vart det servert pauli ord om å vise dei vekk, men denne gongen til ingen nytte. Formennene oppmoda difor presten om å gå til sorenskrivaren og be han utanom justisprotokollen å ta opp forholdet med dei to bøndene det galdt. Viss dei framleis var steile og let sedløysa breie om seg på gardsbruka sine, vart neste stig at «et Forhør til Politiretsags Anlæg maatte institueres». Korkje bonde eller tenestemann slapp unna: [...]«den første for at have sadt sig udover de af Sognepresten og ham givne Advarsler, og den anden for et beviselig førte usædelige Levnet.» Formennene meinte såleis at tvang mot både dei to tenestefolka og husfedrane deira var på sin plass for å hindre umoralske tilstandar i soknet. Når innstendige formaningar ikkje nådde fram, var det naudsynt å kople inn rettsstellet. Kamp mot «ubetimelige» ekteskap Ei anna sak som vekte harme hjå amtmannen var formannskapet sin freistnad på å hindre giftarmål mellom folk som hadde spinkle utsikter til å livberge seg sjølv. Småkårsfolk med store barneflokkar blei sett på som ei tung bør for fattigstellet. År om anna kunne talet på born i Gulen som vart sette bort på legd kome opp i Dahl opplyste at det i lengre tid hadde vore [...] forsøgt at sætte Grænser for ubetimelige Ægteskabs forbindelser og den byrde Fattigvæsenet derved paaføres». På den måten hadde fattigstellet blitt spart for store utgifter. Men Dahl var no komen til eit punkt der han ikkje lenger tykte seg å ha mynde til å vedlikehalde ordninga. Han meinte difor at formennene og representantane skulle skipe til eit system der forlovarane tok på seg ansvar for «Bidrag til de Børns Forsørgelse hvis Ægteskab de have fremmet ved at være Forlovere». Formennene stetta forslaget til ordføraren. Å stille opp som forlovar skulle såleis innebere ei plikt til å ta på seg dei utgifter som ekteskapet eventuelt ville påføre fattigkassa. Om naudsynt skulle det vere mogleg for fattigkommisjonen å stemne forlovarar til forlikskommisjonen. Men formennene la til at forslaget fyrst måtte godkjennast av representantane, og at det dessutan måtte bli funnen ein lovheimel til forslaget. Amtmannen reagerer Formannskapslovene slo fast at amtmennene skulle godkjenne vedtak i dei nye folkevalde organa. Enkelte økonomiske avgjerder trong dessutan å bli approbert av regjeringa. Halvannan månad etter dei to vedtaka i Eivindvik formannskap kom det tilbakemelding frå amtmann Kastrup i Nordre Bergenhus. Det var uvanleg krast: Amtet vil ikke her omtale det Latterlige i at ville bringe Sædelighed og Orden tilveie ved at nægte Personer som have begaaet Leiermaal, at tage Tjeneste hvor de vil og kan erholde den Man vil ikke omtale det Fordærvelige det prohebitiesystem, som gaaer igjennom Formandskabets Forhandlinger og Beslutninger, ligesom dette altid har været Ordførerens System, men man vil her Herigjennom paa det kraftigste protestere mod at Formandskabet tillader sig at agere Lovgiver, at tilsidesætte den giældende Lovs Forskrifter i den forfængelige Indbildning, at det spiller en sand Reformators Rolle, og idet Man Herigjennom opfordrer Formandskabet til at giøre sig Rede for, hvad dets Function egentlig er, for i fremtiden at undgaa at giøre Skridt, som det omhandlede, der maaske end og kunde qvalifisere sig til Paatale, tilkjendegive Man tillige, at Amtet af al Magt vil modarbeide Beslutningers Udførelse af saadan Beskaffenhed, som overnævnte, som strider mot Lov og Ret. Amtmannen reagerte særleg på saka om sedløyse i Brekke. Det et tydeleg at han oppfatta vedtaket slik at formannskapet hadde tvunge seg til ei lovgivarrolle. Opplagt er det òg at han sette inn eit særleg stikk mot ordføraren. Formelt var det sjølvsagt formannskapet som stod for vedtaket, men arkitekten bak mange av sakene formannskapet i Eivindvik handsama, var naturleg nok prost Dahl. Dahl var ein myndig mann som kriga heilhjarta for dei sakene han brann for. Til dømes kom han fleire gonger i konflikt med lensmenn og gjestgjevarar i kampen for å stanse sal av brennevin. I 1833 fekk han dessutan refs av amtmann Kastrup fordi han let bygdevektaren sende ein fattigmann attende til Bergen. Personen hadde 14

15 Dahl viste sin stordom på mange felt. Særleg innan jordskifte var han ein framsynt person. Formidabel var òg innsatsen for folkeopplysing, skule- og fattigstell. Det er iaugefallande kor store personlege offer han la ned som samfunnsbyggjar. Av eiga lomme betalte han til dømes for vegbygging, kjøpte skulehus, spanderte utdanning på lærarar og tok til seg fattigborn til oppfostring. Dette biletet av Dahl hang i kommunestyresalen i Eivindvik. Lenge trudde ein det var av prosten, men det har seinare kome fram at det er av Niels Nielsen Dahl, sokneprest i Eid og stortingsmann frå Søndre Trondhjems Amt. (Fotograf: ukjend) etla seg Trondheim og passet var i orden, men Dahl mistenkte at han ville tigge på vegen gjennom Eivindvik, og det fann ikkje prosten seg i. Det er fleire slike eksempel på at Dahl tukta og straffa folk, og kanskje til og med tøya lovverket meir enn kva godt var. Kastrup støtte nok Dahl sin paternalisme, men i synet på formannskapslovene stod dei på kvar sin kant. Medan Dahl var ein overtydd tilhengjar av lovene, uttrykte amtmannen seg kritisk til kommunalt sjølvstyre. Som mange andre embetsmenn var Kastrup bekymra for om ålmugen var tilstrekkeleg opplyst og mogen for det ansvaret formannskapslovene innebar. I Eivindvik var det rett nok ikkje berre uvitande bønder som var problemet. Det er tydeleg at amtmannen like mykje såg seg lei på det «prohebitiesystem» som den eigenrådige ordføraren hadde utvikla. Formannskapet svarer på kritikken Formennene viste til paragraf 21 i formannskapslova då dei tok opp saka om sedløyse i Brekke sokn. Den presiserte ansvars- og kompetansefeltet til formannskapet slik: at vaage over Kommunens eller dens enkeltes Afdelingers Rettigheder og paase sammes Anliggenders ordentlige og sparsommelige Forvaltning, saavelsom i enhver anden Henseende at varetage Kommunens Gavn og Bedste. Paragrafen inneheldt òg andre oppgåver og plikter, men det var passusen ovanfor som krita opp grensene for det kommunale sjølvstendet. Så kva var eigentleg funksjonen til formannskapa? Historikarane Edgar Hovland og Sverre Steen understrekar båe at verkeområdet var temmeleg vagt definert. Tradisjonelt har kommunane sin kompetanse blitt negativt avgrensa. Dei kunne treffe vedtak så lenge desse ikkje utrykkeleg var i strid med lovverket. Konsekvensen blei at lova måtte bli tolka, og i praksis gå seg til gjennom approbasjonssystem og prøving av saker til regjeringa. Formannskapet i Eivindvik kan såleis ikkje skuldast for å ha drive rå sjølvtekt; ved å vise til paragraf 21 i formannskapslova hadde dei funne ein heimel for vedtaka sine, men amtmannen var altså ikkje samd i denne tolkinga Formennene hevda difor at dei var blitt misforstått av amtmannen. Dei understreka at saka om sedløyse i Brekke ikkje innebar eit generelt forbod mod leiermål, men at det galdt personar som nyleg hadde blitt smitta av kjønnssjukdommar. Når det galdt saka om å hindre ekteskap som kunne føre til ei belastning for fattigstellet, peikte formannskapet på at heller ikkje dette var eit lovpålegg, men fullt ut ei frivillig ordning. Avslutningsvis kom formannskapet med formuleringar som tyder på at dei likevel tok sjølvkritikk for dei to sakene amtmannen hadde nekta å godkjenne: Til slutning bemerkes, at Amtet kan være forvisset om, at skulle end Evindvigs Formandskab nære Anskuelser, og i sin Tid fatte Beslutning, som Amtet for sit Vedkommende ikke deler, er det dog Formandskabets kjæreste Ønske, samt ufravigelige Pligt med at modtage og benytte Amtet, som indsigtsfull og rettskaffen Mands Raad og Veiledning, i fuld Erkjendelse af hvormeget der kan mangle i, at Formandskabet ikke kan formaa fuldelig at sætte sig ind i en saa aldeles uvandt og ny Indretning, samt alle dens former. Den fyrste tida etter at formannskapslovene blei sanksjonerte var ein læringsperiode for både lokalt folkevalde og amtmenn. Slik måtte det nesten bli, ettersom fleire av paragrafane var vage og difor trong å bli tolka. I Eivindvik blei truleg konflikten mellom formannskapet og amtmannen ytterlegare tilspissa ved at ordføraren var ein stridshuga person, glad i tukt og tvang, både mot stein og stril. Kjelder: Gulen kommune. Formannskapet. Møtebok Gulen kommune. Formannskapet. Korrespondanse/saksdokument Litteratur Hovland, Edgar: Grotid og glanstid. S I: Folkestyre i by og bygd: norske kommuner gjennom 150 år. Oslo: Universitetsforlaget, 1987 Kleiva, Ivar: Niels Griis Alstrup Dahl. S I: Tidsskrift utgjeve av Historielaget for Sogn, nr 17 (1955) Kleiva, Ivar: Niels Griis Alstrup Dahl: II. S I: Tidsskrift utgjeve av Historielaget for Sogn, nr 18 (1956) Randal, Aud: Eivindvigens anden skaber: Niels Griis Alstrup Dahl ( ). Hovudoppgåve i historie - Universitetet i Bergen, 1995 Seip, Hans: Sogn og Fjordane: eit tilskot til kommunalsoga. Leikanger: Sogn og Fjordane fylkeskommune, 1958 Steen, Sverre: Lokalt selvstyre i Norges bygder: første fase. Oslo: Cappelen,

16 Kommunalt edruskapsarbeid i Sogn og Fjordane -Frå forbod og straff til råd og hjelp Eit overordna mål for alkoholpolitikken i Noreg var å hindre at folk misbrukte alkohol, men historia syner at det har vore ulike syn på korleis ein skulle gå fram for å oppnå målet. To verkemiddel synast å vere sentrale: Å hindre tilgang til alkohol, og tvinge misbrukaren til å avstå frå alkohol. Når dei kommunale edruskapsnemndene vart sett ned gjennom edruskapslova av 1932, var det på mange måtar resultat av erfaringar med bruk av desse verkemidla i kampen mot alkoholmisbruket. Av Sturla Binder Under fattiglovas regime. Lov om fattigvæsenet i Kjøbstæderne i 1845 gjorde det mogleg å setje personar på tvangsarbeid i tukthus grunna ørkesløshed (dagdriveri) og drukkenskap. Kort tid etter vart Tvangen i Bergen ein berykta tvangsarbeidsanstalt. I eit fleirtal av sakene er drukkenskap nemnt som ei av årsakene til innsetjing, og drukkenskap vart igjen knytt opp mot mistanke om kriminell handling ved at dei af den Grund ikke kunne lovlig ernære sig. I 1865 inngjekk leiinga ved anstalten ein avtale med Nordre Bergenhus amt om å ta imot tvangslemar frå kommunane, men mottaket var ikkje særleg omfattande. Det er gjort ein studie av personar med karriere som innsett i tvangsarbeids- og straffanstaltar i Bergen ca Den syner at det mellom 15. august 1865 og 22. juni 1867 fann stad til saman 327 innsetjingar, men frå Sogn og Fjordane var det blant desse berre ein frå kvart av fogderia. Tvangsarbeid var altså inga løysing kommunane tydde til i nokon særleg grad, men det var sikkert greitt å ha som siste utveg. Av dei innsette som hadde heimstad i Sogn og Fjordane i heile den perioden som studien tek for seg, var dei fleste rekruttert frå Sogn (Ulvund 2003). I den kommunale møteboka frå Leikanger i 1872 finn ein eit sjeldant døme på korleis ein kommune kunne ty til tvangsarbeid som løysing. I saka kjem det fram at Erik Eriksen Henjum (fødd 1855) hadde vore innsett på Bergens tvangsarbeids anstalt i tre månadar. Innsetjinga vert grunngjeve Teikning av manufakturhuset i Bergen frå Det vart brukt som tvangsarbeidsanstalt kort tid etter fattiglova kom i Den vart først lagt ned i Illustrasjon henta frå wikipedia med at han er hengiven til Ørkesløshed og ikke lovlig kan ernære sig. Faren, Erik Johannesen Henjum, måtte betale kostnadane kommunen hadde til transport. Det gjekk nok ikkje så bra med sonen. I 1875 er han registrert som tukthusfange i folketeljinga for Bergen. Lausgjengarlova Medan fattiglova av 1845 skulle hindre drukkenskap utelukkande ved hjelp av straff og refs, la lausgjengarlova i 1900 meir vekt på behandling. Vel å merkje var det ikkje snakk om behandling slik vi tenkjer oss i dag, men stort sett hardt arbeid og fråhald frå alkohol. Vidare bar behandlinga preg av tvang, og vart primært ei straffelov. Men lova var viktig fordi behandlingstanken vart etablert. Alkoholnemnd etter mønster frå Sverige Resultata av behandlinga var sørgjelege, og dei fleste vart domfelt kort tid etter opphaldet på kur- eller tvangsarbeidsanstalt. Situasjonen kravde alternative tiltak overfor alkoholmisbrukarane, og blikket vart retta mot Sverige. Der hadde det over lengre tid vore ein diskusjon om korleis problemet med misbruk kunne løysast. Merksemda vart retta mot førebyggjande tiltak. Stort sett ville det seie avgrensing av omsetjinga av alkoholhaldig drykk, men kunne misbruksproblemet løysast utan totalforbod? Ei førebyggjande alkoholnemnd vart føreslått. Ho skulle trå støttande til overfor misbrukarane og familiane deira, både økonomisk og sosialt. Berre i siste instans skulle ein bruke tvangsinternering. I Noreg vart det i 1910 sett ned ein statleg alkoholkommisjon. Eit sentralt medlem her var Johan Scharffenberg. Han vidareførte den svenske modellen med lokale nemnder til norske forhold. Kvar kommune skulle opprette eit eige organ som skulle ha ansvar for offentlege tiltak mot alkoholbruken. Lensmannen skulle vere formann i nemnda. Dessutan skulle nemnda ha ein lege eller andre medhjelparar for å undersøke drikkfeldige og gje råd og støtte til pårørande. Det var opp til nemnda å avgjere om ein person var drikkfeldig, og eventuelt bestemme åtgjerder. Tiltak som nemnda kunne setje iverk kunne vere alt i frå å nekte vedkommande å kjøpe alkohol til å sjå til at misbrukaren vart lagt inn på kurstad, psykiatrisk klinikk eller tvangsarbeidshus. Forslaget til Scharffenberg liknar mykje dei edruskapsnemndene som sidan vart etablert. Kommisjonen romma ulike syn på kor langt ein skulle gå når det gjaldt kontroll. Schaffenberg var den ivrigaste pådrivaren for eit totalt forbod mot alkohol. 16

17 Forbodstida Forbodet mot brennevin og heitvin som varte frå , hadde stor innverknad på etableringa av edruskapslova i Sjølv om folkeavstemminga i 1919 gav ein klar siger for forbod, utvikla det seg til ein fiasko. Forbodet var meint å få bukt med drukkenskapen, men fekk berre liten verknad. Årsaka var mellom anna manglande respekt for fleirtalet sin vilje både frå myndigheiter og meinigmann. Dette synast ikkje så rart når sjølv statsminister Otto B. Halvorsen frå Høgre uttalte at han såg på avstemninga som eit folkebedrag. Sjølv i eit sterkt fråhaldsfylke som Sogn og Fjordane kan vi sjå utslag av denne manglande respekten. I alle høve om vi skal tru medisinalberetningane frå legane i dei forskjellige legedistrikta. Det vi må ta omsyn til når vi les denne type skildringar, er at motstandarane av forbodet nok ville trekkje fram til dømes smugling og heimebrenning som naturlege utslag av forbodet. Motsett ville fråhaldsfolket forklare lovbrota med passiv haldning frå myndigheitene til denne type kriminalitet. For åra 1919 og 1921 finn vi følgjande omtaler av edruskapen: Leikanger 1919: "Edrueligheten synes ikke å være så god som tidligere. Der brygges maltøl, rosinvin og moseøl, og Johan Scharffenberg (født 23. november 1869, død 1. februar 1965) var ein norsk psykiater. Han var dessutan kriminolog, samfunnsforskar og forfattar, samt medlem av Alkoholkommisjonen og aktiv i fråhaldsrørsla anleggsarbeidere, som kommer hjem, skal også ha med seg sterkere saker". 1921: "Edrueligheten er ikke så god som før. Møreøl, heimabrent og 'pip pip', en vare, som tillaves av rosiner og gjær - nytes av ungdom til overmål". Vik 1919: "Edruelighetstilstanden er langt i fra god tross forbudet, og den almindelige mening er, at der aldrig har været så megen fyll som nu, og de dårlige varer vino blanco og tinto, som nytes er årsak i at lægen ofte søges, hvor årsaken er 'tømmermenn' som varer i dagevis. Nærsagt hver båt kommer med kasser av disse viner". 1921: "Den gamle ølbrygning har tatt sig betydelig op, men 'heimebrenning' forekommer likevel. Tallet av avholdsfolk minker jevnt, snart er de kun en saga blot, hvis forbudet vedvarer". Kyrkjebø: "Drikkfeldigheten og usedeligheten er ringe". Naustdal 1919: Bruken av hjemmebrygget øl er øket efter forbudsbestemmelsene. Der lages også et produkt av sukkervann og gjær, som kan virke ganske kraftig berusende. De fleste drikker hele suppen, når den er ferdiggjæret, men nogle forsøker sig på destillasjonskunsten med større eller mindre held. Jeg har latt undersøke destillatet, som viste sig å holde 55 pct". Førde 1921: "Av alkoholholdig drikke nytes hjemmebrygget øl, der kan være meget sterk, og gjæret 'sukkervatn'. Drikkfeldighet er skjelden". Bremanger 1921: "...alkohol betraktes som universalmiddel" Vågsøy 1921: "Edrueligheten og sedeligheten er bra, men det er her som andre steder: moralen og ansvarsfølelsen er slappet efter krigen og høikonjukturen". Ytre Nordfjord 1919: "Noget større misbruk av drikkevarer er der ikke, men det ser ut som vindrikkingen tiltar". Innvik 1919: "Forbudet har brakt frem igjen det gode hjemmebryggete øl, som der fremstilles ikke litet av". 1921: "Der drikkes mye hjemmebrygget øl, navnlig i Opstryn og Hornindal, dessuten har man under forbudet slått sig på sprit, som før var litet kjent". Gloppen 1921: "Edrueligheten er god, men skal ikke ha bedret sig de siste år". Elles sto det visstnok bra til med "edruligheten" både i Lærdal (1921: Sedelighets- og edruelighetsforholdene er gjennomgående upåklagelige), Lavik (1919: "litt hjemmebrygging, men ingen brenning"), Fjaler (1919: "hjemmebrenning hører man intet til og ølbrygging blir sjeldnere"), Nordfjordeid, Selje og Davik. I dei øvrige legedistrikta er edrueligheten ikkje omtalt i desse åra. Edruskapsnemnder - behandling framfor forbod og straff Resultatet av forbodstida var tydeleg: Sjølv under slike forhold måtte ein rekne med eit stort alkoholmisbruk. Dette aktualiserte ideen om behandling av alkoholmisbrukarar. Kunne ein ikkje få bukt med bruken av alkohol, ville det vere eit framsteg å hindre misbruk. Ein statleg komité vart sett ned for å greie ut edruelighetstilstanden og behandlingen av drikkfeldige i Noreg. Blikket vart retta mot alkoholmisbruket som ei sosial plage som var øydeleggjande for heim, familie og samfunn. Her vart ikkje alkoholen eller tilgangen til alkohol presentert som noko problem, men heller bruken av den. I 1931 la komiteen fram forslag til lov om edruelighetsnevnder og behandling av drikkfeldige for Stortinget. Lova vart vedteke året etter, men dei vanskelege økonomiske tilhøva i mellomkrigstida gjorde at systemet ikkje vart innført før mot slutten av 1930-talet. Gjennom denne lova vart det bestemt at kommunane kunne opprette edruskapsnemnder. Edruskapsnemndene skulle arbeide for betre edruelighetsforhold i kommunane. Oppgåva var tredelt: 1. å ta sig av drikkfeldige og yde råd og hjelp til deres pårørende; 2. Å støtte og fremme undervisning og oplysningsvirksomhet om alkoholspørsmålet i skoler og på annen måte; 3. Å gjøre henstillinger og avgi uttalelser overfor de kommunale myndigheter til fremme av nevndens opgaver. Kvar kommune som hadde gjeve løyve til sal eller skjenking av alkohaldig drykk med meir enn 2,50 volumprosent alkohol, skulle setje ned ei edruskapsnemnd. Medlemmene av nemnda skulle veljast av kommunestyret for tre år. Begge kjønn skulle vere representert, og det burde vere ein lege blant dei. Medlemmene skulle vidare ha særlige 17

18 Skadeverknadene alkoholen hadde på heim og barn fekk stor merksemd mot slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet. Illustrasjonen er henta frå Norsk Barnehjelpstidende frå kvalifikasjonar og interesser for å gå inn i arbeidet med å fremje edruskapen i kommunen. Råd og hjelp Når det gjaldt punkt 1, så kunne nemnda gripe inn mot ein person viss vedkommande sjølv meldte seg, eller dei kunne gripe inn etter initiativ frå ektefelle eller slektningar. Prest eller lege kunne også ta kontakt på vegne av dei pårørande. Elles kunne initiativet komme frå til dømes verjeråd, fattigstyre eller politi. Det vart etablert eit nett med informasjonskanalar mellom lokalsamfunn og nemnd. På bakgrunn av informasjonen nemnda fekk, skulle dei gjere undersøkingar og setje inn tiltak. Frå edruskapsnemndene i fylket vart det i 1949 meldt at 16 av dei 23 nemndene som hadde levert årsmelding, hadde teke imot melding om alkoholmisbruk. Av desse var tre meldingar frå huslydar, 1 frå lege, 86 frå politi, og fem personar hadde nemnder sjølv teke seg av. Berre ei nemnd melde om ein som var innlagd på kurheim. Frå edruskapsnemnda i ein av kystkommunane i Sogn og Fjordane fann eg følgjande døme på korleis edruskapsnemndene kunne gå fram om dei fekk melding om alkoholmisbruk: Kona åt NN har klaga til dr. NN nokre gonger over at mannen hennar drikk så mykje at ho og heile den stor huslyden - minst seks born - lid vondt av den grunn. Ho uttala seg omlag soleis til formannen i nemndi: der ingen som kan setja seg inn i korleis eg har hatt det. Kona åt NN er eit dugande og likande menneske med godt omdøme, og etter det kjennskap nemndi har til henne, er det uråd å tru at ho ville ha kome med dette klagemålet utan tvingande og sers sterke grunnar. NN er av yrke førar for ein større motorbåt som går i fraktfart på Bergen, han har eit svert ansvarsfullt arbeid, og det er klårt at det er eit arbeid som set store krav til sin mann og serleg at han ikkje misbrukar alkohol. Nemndi finn etter dette å måtte gjere dette vedtaket: Nemndi bed til a/s Vinmonopolet i Bergen om å stogga alt sal av spiritiosa til motorbåtførar NN, minstfald? for ei tid av 3 år. Å hindre tilgang til alkohol var altså første steg. Den omtalte mannen klaga til nemnda og fekk følgjande svar: Då sjølve vedtaket har havt den uskurden det har havt på tilhøva i heimen, finn vi å kunne gå med på å råde til at NN alt no får retten att så han får høve å vise at han kan eige retten utan å misbruke han. Men han vart gjort kjend med at han måtte halde seg unna misbruk i framtida. Om ikkje den drikkfeldige innretta seg, måtte nemnda "ta dei steg som lov og tilhøve tilseier". Kva steg det kunne vere snakk om finn vi døme på i ei anna sak frå same kommune: "Då edruskapsnemnda bad stogge alt sal til NN i tre år, var vi samstundes tenkt på å få han til friviljugt å reise på kuranstalt. Då dette ikkje var, sa vi frå at kunne han ikkje halde seg frå misbruk av alkohol, vart det tvangsinnlegging". Nemnda skulle altså i første omgang leggje opp til samarbeid og frivilje i behandlingstiltaka, men riset bak spegelen var heile tida tvangsinnlegging. Slutt på bruk av tvang Edruskapsloven, med etableringa av edruskapsnemnder, vart til som eit resultat av ein mislukka forbodspolitikk og ein erkjenning av at straff ikkje var noko eigna middel til å hindre alkohol- misbruk. Men trusselen om bruk av tvang var felles for alle tiltaka mot alkoholmisbrukaren. Bak denne trusselen låg ei grunnleggjande forståing av misbrukaren som ein person som trengde vern mot seg sjølv. På 1960-talet byrja ein for alvor å setje spørsmål ved bruken av tvang, og i 1970 forsvann tvangsparagrafen i lausgjengarlova. Det vart slutt på umyndiggjeringa av alkoholmisbrukaren, og alkoholistomsorga vart integrert i helse-, trygde og sosialapparatet. Kjelder: - Kommunale arkiv: korrespondanse/saksarkiv og møtebøker frå edruskapsnemnder - Edruelighetsnemndene i 1950 sammendrag av årsmeldingane - Norges offisielle statistikk, Sundhetstilstanden og medisinalforholdene, årgang 67 og 69 Litteratur: - Fuglum, P. (1995), Brennevinsforbudet i Norge. Trondheim - Løvsland, A (1979), "Det gjelder nå at kjerring og onger får fred": edruskapsloven av Schrumpf, E. (2003), "Berus eder!": norske drikkekulturer i de siste 200 år. Oslo blir til. Oslo - Ulvund, F. (2003),"det frygtelige krigsskib" - utforming, iverksetjing og virkemåte til lausgjengarlova av 31. mai 1900, Bergen. Henta frå Ei av arbeidsoppgåvene for edruskapsnemndene var å fremje undervisning og opplysingsverksemd om alkoholspørsmålet i skulane. Her ser vi omslaget på ein brosjyre som vart brukt i skulen på 1950-talet. 18

19 Årdal kommune 150 år Av Oddvar Natvik Utover i 1850-åra tok einskilde i Årdal til å lufta tanken om at Årdal burde få status som sjølvstendig kommune. I 1837 vart lovene om formannskap på landet og i byane vedtekne, men den gongen vart Årdal del av Lærdal kommune. Det var prestegjeldsgrensene som låg til grunn for inndelinga, og Årdal sokn hadde i fleire hundre år vore del av Lærdal prestegjeld. 26. april 1859 sende formennene og representantane frå Årdal ei grunngjeven føreteljing til futen i Sogn om å verta utskild i 'geistlig som verdslig henseende'. Dei bad futen, som eit første steg i denne lei, om å syta for ei avrøysting i saka på det første sommartinget for Årdal tinglag. Røystingi vart halden 28. mai, og 21 av dei 29 røysteføre møtte. Alle frammøtte røysta for søknad om serskilt kommunestyre for Årdal. Futen rådde så til at talet på formenn vart sett til 3, og at dei kunne byrja verksemda si 1. januar Fylkesmann Aubert skreiv 7. september at han ikkje såg noko til hinder for det. Tanken om Årdal som eigen kommune var visseleg ikkje ny den gongen kravet vart reist skriftleg, men først då hadde han vokse til eit folkekrav som gjorde tida mogen til å realisera han. Tre representantar og ein formann vart valde 17. oktober 1859 ved utfyllande val, og 14. november same år vart det fyrste møtet i Årdal heradsstyre halde. Endre I. Offerdal vart vald til fyrste ordføraren og Erik E. Offerdal til varaordførar. Endre Offerdal hadde gjort det meste av arbeidet for at Årdal skulle bli eigen kommune, og han har hovudæra for utskiljinga. Det var difor naturleg at han vart vald til fyrste ordføraren. Heradsstyret hadde ikkje møtebok i fyrste møtet sitt, men hadde skaffa seg det til møtet 20. februar Dette blir dermed rekna som startdatoen for den nye kommunen. Sjølv om Årdal var vorten eigen kommune, hadde ikkje bygda vorte eige prestegjeld, men den saka vart ordna ved kgl. res. 4. oktober 1862, og 11. april 1863 vart den fyrste presten etter reformasjonen utnemnd i Årdal. Folketalet var kring 1700 i Den store utvandringa til Amerika reduserte folketalet til 1299 i Seinare vaks det jamt til 2182 like etter andre verdskrigen. Med ny industri i bygda Endre I. Offerdal ( ) vart fyrste ordføraren i den nye Årdal kommune, berre 28 år gamal. Han var i alt ordførar i 17 år, fordelt på tre ulike bolkar. vart det ein eksplosiv vekst utover i og 60-åra. Toppen vart nådd i 1972 med 7556 innbyggjarar. I jubileumsåret 2010 blir det planlagt ei aktivitetsveke i februar. Det er og sett ned ein redaksjon for å koma med eit skrift i høve jubileet. Kjelde: Knut Kramviken, Årdal kommune i dag Årdal, Forgifta lyd Frå Fjordabladet 5. januar 1957: Rock n Roll galskapen kjem av forgifta lyd I Amerika har Rock n allereide sett sine beste dagar. Over heile verda har Rock n Roll ført til mykje oppstyr mellom ungdommen. Ei rekkje psykiatere har analysert innverknaden av rytmen på ungdommen og har stilt diagnosen: Akutt form for sinnsjuke framkalla ved forgifta lyd. Musikken sjølv set kjenslene i gang. Han kan også skape godt humør, nøytralisere trøttleiken, skape ro og fred, fremkalle lengt, skape patriotisme og piska opp masse psykose. Rock n Av Karianne Schmidt Vindenes Roll er som eit fossefall av ulyd, forgifta lyd som eksploderer som sprenggranatar i unge og kjenslevare sinn, og framkalle vill og tøylelaus galskap og vitløyse. Tempoet er uregelrett og komplisert og løyser opp alle kjente omgrep. Rock n Roll er inga oppmoding til dans, men ein grov ordre om å bryte med det tilvante og viljelaus la seg rive med av rytmen og ulyden si makt. Og uutvikla ungdom let seg føre med ut i villskapen. Rock n Roll har sin parallell i visse avartar av den moderne roman sin prosa. Normale menneske får vondt i hovudet av å lese det. Men Rock n Roll har allereide sett sine beste dagar. I Amerika er han allereide avlegs og motsetnaden, den langsame vals, er kome i staden. Om nokre månader vil ein kanskje seie det var ei døgnfluge. 19

20 Den siste kvila: Døden som fotografisk objekt Av Elin Østevik Praksisen vert ofte forklart med høg dødsfrekvens, spesielt blant småbarn, og mangelen på fotografi blant folk flest i den gjeldande perioden. I mangel på eit fotografi av den døde i live, valde mange å få tatt eit portrett i samband med gravferda. Fotografiet vart eit viktig minne om den døde og var til hjelp i sorgprosessen. Den amerikanske antropologen Jay Ruby (1999) har synleggjort at post mortem-fotografering av dødfødde og for tidleg fødde spedbarn er ein etablert, om enn lite omtala, praksis ved fleire amerikanske sjukehus også i dag. Motivasjonen for å ta slike bilete er framleis ønsket om å ha eit minnebilete av den døde, og forståinga av kor viktige slike bilete kan vere i foreldras sorgprosess. I motsetning til tidlegare tider er desse bileta i dag å forstå som svært private. Dei vert ikkje sirkulert og synt fram i det offentlege rommet eller i det større sosiale fellesskapet slik som tidlegare. Våre haldningar til døden har endra seg på fundamentalt vis i høve tidlegare tider. Utbreiinga av post mortem-fotografering fram mot mellomkrigstida må forståast på bakgrunn av ei annleis kulturell grunnhaldning til døden i perioden frå 1840 og fram mot mellomkrigstida. 1. Min Søn Bernt som Lig. Fotograf: Schilling. Privatarkiv SFF Frå fotografiets barndom og fram til mellomkrigstida var det ein utbreidd praksis å portrettere avlidne personar i samband med gravferda. Desse post mortem-fotografia vart behandla som andre familiebilete dei vart sende til slekt og vener, dei hadde ein naturleg plass i familiealbumet og dei vart rama inn og hengde opp på veggen. Fotografi, minne og sorg Kvifor vart slike fotografi laga? Døden som den siste kvila Post mortem-fotografi kan seiast å utgjere ein eigen fotografisk sjanger. Sjangeren oppstod likevel ikkje med fotografiet, men har røter tilbake til før-fotografiske biletkonvensjonar. Sjangeren er knytt til ei romantisk estetisering av døden som den siste kvila. I perioden fram mot mellomkrigstida var døden ein naturleg del av både det 20