Gamal diktar prøver seg som modernist?

Transkript

1 Gamal diktar prøver seg som modernist? Om Olav H. Hauge og Profil-gruppa Hilde Kristin Strand Masteroppgåve Nordisk institutt Universitetet i Bergen Februar 2007

2 Han med fekk hug å prøva desse nye styltrone. Han har kome seg upp, og stig varsamt som ei stork. Underleg, so vidsynt han vart. Han kan endåtil telja sauene til grannen. (Olav H. Hauge Gamal diktar prøver seg som modernist 1966)

3 FORORD Det er ein lang (og kjekk) prosess å skriva ei masteroppgåve, men no er eg snart i mål. Sjølv om det er eg som set punktum, er det ikkje til å stikka under ein stol at denne oppgåva aldri hadde vorte til utan gode hjelparar. Tusen takk til alle som har medverka! Ein særskilt takk går likevel til: Rettleiar Idar Stegane for god oppfølgjing og stor entusiasme gjennom heile prosessen, og for å ha ausa ut frå både ein enorm kunnskap og eit rikhaldig bibliotek. Oppgåveideen vart dessutan til då eg følgde kurset ditt i modernistisk nordisk lyrikk våren Mamma og pappa for oppmuntring og hjelp, for lån av bøker og for korrekturlesing. Spesiell takk til pappa som las korrektur på heile litteraturlista! Svigerfar Audun og 1.amanuensis Ole-Jørgen Johannessen for hjelp til å forklara båtnamn og andre maritime uttrykk. Studiekonsulent Ørjan Leren som er alle nordisk-studentane sitt oppslagsverk når det gjeld praktiske spørsmål. Førstebibliotekar Rune Kyrkjebø for å vist veg inn i Universitetsbiblioteket si Olav H. Haugebrevsamling. Cathrine, Ragnhild, Silje og Fredrik for korrekturlesing. Spesiell takk til Cathrine for gode svar på alle små og store spørsmål som dukkar opp når ein nesten er klar til å levera, og til Silje for å ha lært meg lure funksjonar i Word. Gjengen på nordisk for faglege innspel og kjekke diskusjonar og samtalar i sofakroken. Vidar. Denne oppgåva hadde aldri vorte til utan deg. Tusen takk for alle oppmuntringar og all støtte, for datahjelp og for å halda Strand Øksnes AS flytande medan fruen har site med hovudet mellom store bokstablar.

4 INNHALD KAPITTEL 1: INNLEIING.. s. 6 Utgangspunktet s. 6 Kven er denne karen s. 8 Den andre mannen.. s. 9 Dei unge lesarane. s. 13 KAPITTEL 2: RESPESJON s. 16 Dei tidlege tilbakemeldingane. s. 17 Profil-gruppa skriv om Hauge. s. 17 Boka til 60-årsdagen s. 20 Stegane si magisteravhandling. s. 23 Oftedal Andersen og Söderblom sine nye tankar s. 24 KAPITTEL 3: TEORI s. 28 Kva er modernisme.. s. 28 Modernisme i Noreg?..s. 32 Nykritikk og resepsjonsteori s. 37 Den nye Profil-gruppa og deira poetikk...s. 41 Påverknad men på kva måte?... s. 46 Opprør?... s. 48 Møtet med Hauge s. 50 Men kva møtte dei?. s. 54 Jacobsen og Vesaas. s. 57 KAPITTEL 4: ANALYSE. s. 61 Er det berre tinga som er underet?... s. 61 Eller finst det andre under òg?. s. 72 Dikt med ei verdsomspennande form.. s. 78 Apostrofar og andre personlege dikt s. 89 Den gamle mannen og kjærleiken s. 96 4

5 Lause trådar vert fastare avsluttande kommentarar.. s. 98 KAPITTEL 5: OPPSUMMERING OG AVSLUTNING... s. 103 LITTERATUR... s. 108 Boklege kjelder s. 108 Elektroniske kjelder. s. 115 Munnlege kjelder. s. 115 DIKT.. s. 116 Hauge-dikt som er nemnde i avhandlinga. s. 116 Dikt til Hauge... s. 118 SAMANDRAG... s

6 INNLEIING Utgangspunktet I 1908 vart det fødd ein gut på ein gard i Hardanger. Det vil seia, det vart sikkert fødd fleire gutar, men 18. august dette året vart Olav Hauge fødd, son av Håkon Monsson Hauge og Katrina Hauge. Vesle Olav vart fødd som nummer tre i ein søskenflokk som totalt talde sju born. Men berre fire vaks opp - ein eldre bror og ein yngre bror og ei søster døydde alle tidleg. Lenge heitte han som seinare vart lyrikar berre Olav Hauge, mellomnamnet Håkonsson, alltid berre forkorta til H., tok han då han på slutten av 1930-talet byrja å få dikt på trykk i avisene. Det var nemleg ein annan Olav Hauge som òg hadde ting på trykk i fleire aviser (Åmås 2004:19). Hovudtrekka i historia om Olav H. Hauge kjenner ein: han var gartnaren som vart poet, og som all sin dag levde i Ulvik. Han fekk vera frisk lenge, men døydde i mai 1994, knappe 86 år gamal. Ein veit òg at han lenge var ungkar, men at han gifta seg med Bodil Cappelen berre nokre månader før han fylte 70, og spør ein nokon som er litt litteraturinteresserte om å sitera eit Hauge-dikt, er det fare for at det vert dette: Det er den draumen Det er den draumen me ber på at noko vedunderleg skal skje at det må skje at tidi skal opna seg, at hjarta skal opna seg, at dører skal opna seg, at berget skal opna seg, at kjeldor skal springa at draumen skal opna seg at me ei morgonstund skal glida inn på ein våg me ikkje har visst um. (Hauge 1966, denne utgåva 2004:234) 1 Dette diktet var på mange måtar mitt utgangspunkt. Eg veit ikkje kor gamal eg var, kanskje gjekk eg første året på gymnaset, då eg fekk ei ganske tynn, raud diktbok hos grandtanta mi til jul. Det var Det er den draumen best of Olav H. Hauge, kan ein seia. Eg skal innrømma at det ikkje var den boka eg las først. Men ho vart ståande i hylla, og ho vart med på flyttelasset til Bergen, til Volda og attende til Bergen. Og stundom dukka det opp høve der det passa med eit dikt, då vart den raude boka opna og lesen i. Når masteroppgåva så skulle skrivast, gjekk ferda attende til denne raude boka. Det var noko med, og er noko med, Hauge sine dikt 1 Alle dikta eg viser til, er henta frå siste utgåve av Dikt i samling, frå Difor skriv eg Hauge

7 som gjer at ein som ung vert fanga av dei. Han vart sett på som ein av dei yngste, skriv Willy Dahl om Hauge sitt gjennombrot på 1960-talet (Dahl 1975a:166). Men Hauge var ein mann på nesten 60 år, og desse andre unge, dei som verkeleg var unge i alder, kunne han med god margin vore far til. Men likevel var det dei som for alvor oppdaga han, det var dei som drog han fram i lyset, dei som las dikta hans, og dei som oppmoda han om å skriva fleire dikt. Og det var dei unge som gjorde dei første akademiske arbeida om han. Idar Stegane fekk han i tillegg til Sandane for å vera med i norsktimane ved Firda gymnas. I arbeidet med oppgåva mi fann eg den første utgåva av Dikt i utval, redigert av Ragnvald Skrede, med helsing frå Hauge til mi eiga mor heime hos foreldra mine. Både mor mi og far min var til stades då Stegane inviterte til Ei kveldssete med Olav H. Hauge i festsalen i det som då var nybygget ved Firda gymnas hausten Oppslutnaden var god. Far min hadde lese Svarte krossar (Glør i oska) i leseboka si på ungdomsskulen, og hadde festa seg ved dette diktet. Men meir visste han ikkje om Hauge. Stegane kom dragande med ein tynn, gråkledd mann, fortel far min om inntrykket ungdommane fekk. Slik han hugsar det, var det Stegane som snakka mest; Hauge svara på spørsmål og las dikt. Men dette møtet må ha gjort inntrykk likevel, sidan dei begge hugsar det såpass godt, 35 år seinare. 2 Sjølv skreiv Hauge i brev til Bodil Cappelen at Eg trur elevane sette pris på det, dei er med, er interesserte (brev , henta frå Hauge/Cappelen 1996:79). Det er altså noko med Hauge og dei unge. Dei unge forfattarane, ofte kalla Profilgenerasjonen, har sjølv sagt at dei ikkje hadde ein generasjon før seg som det var naturleg å følgja etter. Kan dette vera noko av grunnen til at dei trykte Hauge slik til sitt bryst då dei fann han? På sett og vis er det to utgangspunkt for denne oppgåva, som eigentleg er to sider av same sak. På den eine sida er det fascinasjonen for Hauge sine dikt. For det andre er det ei nyfikne knytta til kva det var som var så spesielt med han. Det har eg tenkt å løysa på følgjande vis: Resten av denne innleiinga vil eg bruka til å seia ein del om Hauge. Eg vil òg stilla nokre spørsmål som eg vonleg kan koma attende med svar på i konklusjonen. Deretter vil eg gå laus på det heile. Eg vil nemleg sjå på bandet mellom Hauge og desse unge, Profil-generasjonen. Kven var dei, kva sto dei for, og kva hadde Hauge å seia for dei og omvendt? Og ikkje minst: Har dei oppdaga den einaste moglege lesemåten av Hauge sine dikt? Eller er det mogleg å 2 Det høyrer òg med til soga at eg har fått låna det eg ville av litteratur heime i arbeidet med denne oppgåva. Berre ei bok har eg fått beskjed om at ikkje skal ut av huset; diktsamlinga som Hauge har signert. 7

8 lesa inn andre perspektiv i dag, 40 år etter at det endelege gjennombrotet hans kom med Dropar i austavind? Hovudhypotesen min er at det kan ein. Kven er denne karen? Den vesle guten i Ulvik oppdagar snart at han er annleis enn dei andre søskena. Det er ikkje han som er odelsgut, men ein kan likevel tenkja seg at foreldra hans såg føre seg at han kom til å verta gardbrukar. Men unge Olav likar ikkje å jobba ute, han vil helst berre sitja inne og lesa. Verken broren Oddmund eller søstera Anna ser ut til å skjøna kva det er med Olav. Men foreldra gir han rom; mora vernar han og faren ber òg over med at sonen er litt spesiell. I tillegg er morbroren, Edmund (eller Oddmund som han var døypt) viktig. Han reiser til USA, og er den som oppmodar unge Olav om å lesa, og som oppdaterer han på litteraturen og sender han bøker (Åmås 2004:19-27). Og les gjer Olav. Les og les. I 1924 byrjar han å skriva dagbok. Det held han fram med resten av livet, og dagbøkene kom ut i fem band etter at han var død i Men i ungdommen les han så mykje at han rett og slett vert sjuk av det. Før han skal ta avsluttande middelskuleeksamen på Voss i 1927, vert han sengeliggjande, og får aldri dei naudsynte papira slik at han kan begynna på gymnaset. Livet går vidare med skriving, lesing og litt dagarbeid rundt omkring i bygda. Men mor Katrina vil gjerne at han skal få seg ei utdanning, og det vert bestemt at Olav skal gå på hagebrukskulen på Hjeltnes. Det er i Ulvik herad, ikkje lenger vekke enn at han kan sjå heim. Han byrjar der om våren Deretter går ferda til Landsbrukshøgskulen på Ås som lærling, og så til Statens forsøksgard på Hermansverk. Der vert han i fleire år (ibid:45-60). Det er altså fruktdyrkar han vert, og lenge går det bra. Men helsa har i periodar vore dårleg, og skal halda fram med å vera det ei stund. Mellom anna er han i periodar plaga med svevnløyse. Ein kan undrast over om Hauge sjølv tidleg skjøna at alt ikkje var som det skulle vera, for på veg frå Ulvik til Hermansverk reiser han innom Bergen og oppsøkjer psykiakteren og schizofrenieksperten dr. Gabriel Langfeldt. Legen seier at alt kjem til å retta seg med tida (ibid:60). Det gjer ikkje det. Hauge er dårleg i periodar, spesielt merka han og andre dette då han var attende på Hjeltnes for å ta eit halvt år vidareutdanning. Det vert spekulert i om det er kjærleiksssorg som er årsaka til nerveproblema hans. Attende på Hermansverk går det gale. Styraren på forsøksgarden, Per Stedje, må kontakta Håkon Hauge. Olav snakkar tøv og usamanhengande, han skrik og syng. Ferda kan berre gå i ei retning til Bergen og til Neevengården (no Sandviken sykehus). Der vert han liggjande på isolat på avdeling D der 8

9 dei tyngste pasientane er. Nokre veker seinare går ferda til Valen. Året er 1930, og på Valen skal Olav H. Hauge koma til å vera i fire år (ibid:85-86). Det er starten på soga om den andre mannen. Den andre mannen Frå dei fire første åra på Valen veit ein ingenting. Den elles fyldige dagboka til Hauge er heilt taus. Men opphaldet er berre eitt av fleire. Sett litt på spissen kan ein seia at Hauge vart innlagd kvar gong han hadde gitt ut ei diktsamling, og det er ikkje langt i frå at det stemmer. Men sjukast er han dei første åra. Han kjem heim i 1934, men vert innlagt att allereie i mai same år. Då kjem han ikkje ut før i september Under krigen er han heime, men vert innlagt i oktober 1945, og får reisa heim oktober året etter (Vold 1996:386). Før han vart sjuk, har han sendt inn manus til det som vert Glør i oska. Før jul i 1946 kjem boka, takka vera venen Oddvin Reisæter og broren Oddmund. Ved årsskiftet 1949/50 er neste diktsamling, Under bergfallet, klar til å sendast til forlaget. Men det går som sist, Hauge vert sjuk og er på Valen frå august til oktober i Dette er ein av gongane han måtte hentast med makt for å fraktast dit. Diktsamlinga kjem ut året etter. Neste gong han er innlagt, er frå mars til juni Neste samling, Seint rodnar skog i djuvet, vert sendt til forlaget i november same året. Det tek nesten to år før ho vert gitt ut. Også etter arbeidet med På Ørnetuva hamnar han på Valen. Denne gongen er han så sjuk at han brenn opp det ferdige bokmanuset. Det vert likevel eit av dei kortaste opphalda hans på Valen, frå desember 1960 til februar Og diktsamlinga fekk han rekonstruert, ho vart utgitt i oktober same år.diktsamlinga kom ut i Etter 1961 er han ikkje der, men då han har avslutta arbeidet med Dropar i austavind (vart utgitt i 1966) innser han sjølv at han har hatt ein dårleg periode (Åmås 2004: og Vold 1996:386). I dagboka noterer han sjølv i ettertid: Det ser ut til å gå fem år millom kvar bya. Alltid det same! Same tankane, same tilstanden. Denne gongen arbeidde eg lenger enn eg plar gjera. Kva eg fekk gjort, veit eg ikkje med vissa. Kanskje var det fyrst i mai eg slutta å arbeida? Rimeleg, eg veit ikkje visst. Det hende mange ting her. Eg knuste eikestolen, slo sund lampeskjermar av hardt porselen med knyttnevane. Til all lukke skar eg meg ikkje sund. Men handi var fælt troti etterpå. Raserianfall, utfall mot fiendar og vener. Sov i potetkjellaren for stråler, straumen var sterk. Fælt sterk. Åndene, levande og døde tala og viste seg. Og maten? På slump. Til folket mitt tok til å bera mat til meg. Eg protesterte, bad for meg, sa eg skulde hjelpa meg sjølv. For ute om nætene, stal mjølk ei natt or meierispannet til Pål. Alle dei gamle innbillingane (Er det innbillingar?) kom. Sumt vist, sumt rivande gale. Eg gjekk elles for det meste litt att og fram og dreiv på golvet heile dagane. Sov stundom, stundom ikkje. Tok kald styrt av snjovatn frå elvi. Det reiv godt. Tablettane som dokteren skaffa, bruka eg stundom, stundom ikkje. Men, eg streid meg gjennom, trur eg då. Eg skynar meg no det var gale eg ikkje let dei senda meg. Då hadde eg fenge mat og litt tilsyn, set andre folk, fenge litt hjelp av pleiarar, dei kan gjera mykje! Men, eg lika ikkje å koma til Valen 9

10 meir, nokon annan stad kunde dei ikkje hatt meg, slik eg var. (Dagboka , frå Hauge 2000 band 3:17) Dei to siste samlingane, Spør vinden (1971) og Janglestrå (1980) vert gitt ut utan at lyrikaren vert sjuk. Diagnosen Hauge får på Valen er schizofreni. Om det verkeleg var schizofren han var, får ein kanskje aldri vita. Det er heller ikkje det viktigaste. Men Knut Olav Åmås har hatt ein samtale med psykiater Finn Skårderud om nettopp dette i samband med arbeidet med biografien om Hauge, og skriv følgjande: Olav H. Hauge ville neppe kvalifisera til det som i dag er ein schizofrenidiagnose. Men kvifor fokusera på diagnose? Ikkje av andre grunnar enn at ein diagnose er viktig for å kunne seia noko om kva prognose ein pasient har for å bli frisk. Ein paranoid psykose kan det gjerast noko med. (Paranoid tyder vrangførestellingar, ikkkje det populære forfølgjingsvanvit ) Schizofreni blei og er rekna som meir kronisk. Olav H. Hauge kan truleg kallast paranoid psykotisk, eventuelt med innslag av det som blir kalla schizo-affektivliding. Det inneber ein kombinasjon av det manisk-depressive og vrangførestellingar. (ibid:89) Sjølv brukte Hauge omgrepet den andre mannen om seg sjølv når han var sjuk. Dette er eit omgrep han har frå Kristofer Uppdal. I diktet Skriket seier han noko om den andre mannen i menneska. På det det ytre planet skildrar diktet eit du som går i skogen, og brått høyrer eit kraftig skrik. Resten av diktet handlar om dette skriket, som er kring ein, og som ein aldri veit når kjem til uttrykk. Ein kan ha det i seg, og ein kan ikkje gjera noko med det. Og som hos Hauge, vert det ikkje skildra som galskap, men som noko nesten genierklært å koma med slike skrik. I siste strofe heiter det: Ja, upp or stilla i sjela di, der barnål-dryser, ein hende gong kan geniet te seg i skrik som galdrar frå djupast avgrunn; det når i gjenom kvar sjele-celle som kvasse spolane borar sjøen. Det kjem og kverv og du får kje vita kva skriket er, men du veit du har det, det villdyr-gaulet, det vanvits-ropet, som truleg òg etter døden held fram og høgg og detter mot avgrunns-dypter (Uppdal 1920, denne utgåva 1978:123) 10

11 Uppdal var òg psykiatrisk pasient ein lang periode. 3 Hos Hauge er den andre mannen kontrast til det meir kvardagslege eget hans, det kallar han ugrashakkaren (ibid: 246). Den andre mannen er han som står for det kunstnarlege, men ein må ikkje i for stor grad sleppa han fram i kvardagen. Men det er ikkje slik at Hauge ser på denne andre sida av eget som noko negativt. Slik han ser det, er ikkje galskap sjukdom. Eg vil ikkje bruka sjukdom um slike tilstandar, eg vil ikkje sjå på dei som folk flest gjer, men ta vanvit som den store nåde det er, og takka for det ein fekk sjå og høyra (Dagboka september 1952, frå Hauge 2000 band 1:341). Mange folk er slik, dei ser det slik. Det er ikkje vitskapeleg, veit du, snarare tvert um. Det er noko primitivt, veit du. Animistisk. Som kjem fram der. Du veit, dei gamle trudde no at alt levde, veit du. Ja. Men det er folk som ikkje ser slike bilete og symbol i naturi, det veit eg. Eller kanskje slike som er litt litt nervøse, ute av psykisk balanse. For dei er det kanskje heilt vanleg, naturlegvis, at dei ser alt spøkjer. Dette seier Hauge i samtale med Jan Erik Vold i 1988 (Vold 1996:121). Her dreiar det seg om å sjå naturen som noko anna enn han eigentleg er, og då meiner altså Hauge at desse eigenskapane kan vera gode å ha, sjølv om dei kan innebera at ein er psykisk ustabil. Mange år tidlegare skriv han i dagboka si: Eg kjenner godt den andre mannen, men eg har ikkje late han tala. For det er gut som kan tala det. Han trivlar ikkje etter ordi. Alt er absolutt og avgjort, for han veit, som Dante visste. Uppdal let honom sleppa til stundom, ja ofte, og det er gut som har syner og dikt. Eg har vore altfor redd. Eg skynar ein må læra å lita på den andre. For kjem han til ords so. Her er mykje å gjera. For i grunnen er det ikkje noko å vera redd, den andre. Han er vill og umsynslaus, og kan skræma folk. Tid er ikkje til for han; ikkje avstandar heller; døden er ikkje til for han heller, han har vore til og veit at han vert til, han diskuterar aldri den sak. Han er i alt og eitt motsetnaden til den stakkars uslingen som heiter eg, denne kvardagspuslingen, denne skrælingen. Difor gjeng du å ottast for han, til kvardags, når du er normal, ottast han skal ta ordet, syngja upp, gjera seg myndig. Du ottast han, men inst du er samstundes huga at han skal ta ordet, gjera seg til herre, for du er på ein måte sæl under hans vald. Eit terribelt valt, eit skrekkvelde. Men herleg, like vel. For det er gut som regjerar på. [ ] Det spørst om um han ikkje skulde koma til ords oftare, so meir i kvardagsleg, so vorte han ikkje so vill og galen når han tek velde. Her er noko gale. Her har du skuld sjølv. (Dagboka , frå Hauge 2000 band 2:216) Eg seier seinare i oppgåva noko om Jan Erik Vold og det han skriv om den personlege Hauge. Det som kan vera verd å merka seg, er at det tek lang tid før han skriv noko som helst om at Hauge har vore psykisk sjuk. Han har heilt sikkert visst det, det ser ein mellom anna i samtalen frå 1988 som eg allereie har referert frå. Endå tydelegare vert det i minneordet han skreiv i Klassekampen etter at Hauge var død i Uppdal vart innlagt ved Gaustad sjukehus i 1926, og var der i fleire år. Kona hadde vorte psykisk sjuk nokre år tidlegare (Andersen 2001:358). 11

12 Livskampen for Hauge gikk ut på å temme hans stridbare gemytt, forsone den sorg han var havnet i, gi ord til den følsomhet og virkelighetssans som brakte han inn i mørket det mørket som gir en slik enorm klangbunn i all hans dikting, ikke minst hans alders lette vers, som manifisterte seg for godt i diktsamlingen Dropar i austavind fra 1966, med selve hverdagsligheten bokstavert: det gjeng an å leva/i kvardagen òg/den grå stille dagen/setja potetor, raka lauv/og bera ris,/det er so mangt å tenkja på her i verdi/eit manneliv strekk ikkje til (Vold 1996:78) Den einaste staden eg har funne at Vold har nemnd Valen ved namn, er i ein kommentar til eit av breva Hauge sendte han. Desse er samla i eit eige kapittel som heiter Sendar: Olav H. Hauge, 5730 Ulvik, Noreg i boka Under Hauges ord. Der skriv Vold at Hauge var innlagt på Valen for nerveproblemer og ramsar opp dei ulike datoane. Dette skriv Vold fordi han i eit par setningar nemnde Hauge sine psykiske problem i eit foredrag om Rolf Jacobsen. I foredraget, som etterpå vart trykt mellom anna i boka Frøkorn av ild. Om Rolf Jacobsens forfatterskap, trekkjer Vold linjer mellom Hauge og Jacobsen sine dikt, og skriv mellom anna at Slik opplever jeg Rolf Jacobsen. Han har gått gjennom lidelsen og kommet ut på den andre siden, from. Hos Olav H. Hauge har det foregått på en litt annen måte han har hatt spenningene inne i seg, det har ført til isolering og innleggelse og flere år på asyl, i ulike omganger (Vold 1993:173). Hadle Oftedal Andersen er derimot ikkje redd for å skriva at Hauge har vore innlagt på Valen. Han er ein av dei første som skriv ope om det, og seier mellom anna at det er vel ikkje nokon av dei som les Hauge sine dikt som får inntrykk av at han har levd på solsida. Denne innsirklinga av lidinga får ein ekstra dimensjon i høve til Hauge på grunn av ei side ved livssoga hans som er velkjend i såkalla litterære krinsar, men som ein har gått i ganske vide sirklar rundt når ein har skrive om dikta hans: at han i lange periodar var psykiatrisk pasient. Dette har ein nok dels gjort fordi det tidlegare har vore knytt ei viss skam til denne forma for utanforskap. Dessutan har ein truleg hatt eit ønske om å fokusere på dei litterære kvalitetane og dei allmennmenneskelege poenga ved dikta, og ikkje redusera dei til personlege vitnemål. Når eg trass i desse gode argumenta vel å skriva om dette, så er det fordi eg meiner dei ikkje lenger er gyldige. Hauges posisjon som vismann og poet er uomtvisteleg, og openheita kring slike lidingar er i dag så stor at det ikkje lenger bør blokkera for lesnaden av tekstane hans. (Oftedal Andersen 2002:56-57) 4 4 Eit lite apropos i denne samanhengen er Gunvor Hofmo. Eg som gjekk på gymnaset i siste halvdel av 1990-åra, fekk vita der at Gunvor Hofmo ( ) var lesbisk, og at det var mogleg å lesa mellom anna diktet Det er ingen hverdag mer som eit dikt til den kvinnelege, jødiske kjærasten hennar som døydde i ein konsentrasjonsleir. I diktet, som er henta frå samlinga Jeg vil hjem til menneskene (1948) heiter det i dei første strofene at Gud hvis du ennå ser/det er ingen hverdag mer./det er bare stumme skrik/det er bare sorte lik/som henger i røde trær!/hør hvor stille det er (Hofmo 1948, her frå Stegane, Vinje, Aarseth 1998:568). Hofmo sin bakgrunn trudde eg var noko alle kjende til, men eg har i ettertid fått vita at dette vart kjend om lag på denne tida. No veit ein òg at same Hofmo var innlagd ved ein psykiatrisk institusjon, nærare bestemt Gaustad sykehus, stort sett heile tida mellom 1955 og 1971 (Andersen 2001:442). Det var heller ikkje noko ein snakka om. 12

13 Etter at Dropar i austavind vart gitt ut, verka det som om livet vart betre for Hauge. Han reiste meir, trefte andre som hadde greie på litteratur, og han begynte å setja om utanlandske dikt til norsk i større grad og meir systematisk enn før. I 1970, då han var knappe 62 år, kom Bodil som sende meg ei plate av Bach og Händel 5 inn i livet hans. Bodil Cappelen var tekstilkunstnar, og har hatt teppe på Haustutstillinga i Oslo fleire gonger. Det første brevet ho sende Hauge, verkar å vera ei impulshandling etter å ha lese nokre av dikta hans. Dei brevveksla til Det var ein ting eg skulde ha sagt (Kanskje du forstod det) fyrr du reiste: Vil du flytta hit, so er det greidt det ( , henta frå Hauge/Cappelen 1996:255). Året etter at han vart kjend med Bodil Cappelen, kom Spør vinden ut. Hauge sjølv skriv i eit brev at han ikkje er nøgd. [ ] det er fyrst når eg ser dei på prent at eg tek til å sjå kva som kunde verta av dei. Ein skulde ha fenge ti korrekturar ( , henta frå Hauge/Cappelen 1996:65). Liknande sitat finn ein i dagboka kvar gong det kom ut ei ny diktsamling. Spør vinden vart den siste skikkelege samlinga. Den siste, Janglestrå, kom som tillegg i Dikt i samling i Dei unge lesarane Heile tida var dei unge lesarane der. Dei vart sjølvsagt eldre dei òg, men det var stort sett dei som oppdaga Hauge då dei var unge som jobba vidare med diktinga hans, og som oppmoda han til å skriva meir. Det var stadig eit tidsskrift eller ein antologi som kunne trengja nokre Hauge-dikt. Hypotesen min er altså at det finst noko anna og meir i diktinga til Hauge enn dei unge Profil-forfattarane fekk fram eller såg (eventuelt ville sjå). Profil og deira poetikk kjem eg i hovudsak attende til i teorikapittelet. Men det er likevel interessant å sjå litt på kva som skjedde då dei unge mennene tok over redaksjonen i tidsskriftet Profil i Redaksjonsstaben i studenttidsskriftet vart utvida og fornya før det første nummeret dette året, nærare bestemt i februar, vart gitt ut. Dei åtte mennene var stort sett nærare 20 enn 30 år, og eit par av dei hadde fått gitt ut sine litterære debutar. Einar Økland omtalar, som eg nemner seinare, overtakinga av redaksjonen som eit kupp. Willy Dahl, som har skrive eit band i litteraturhistoria Edvard Beyer redigerte på 1970-talet, er ikkje samd. I virkeligheten hadde opprøret vært i emning lenge. Bak Profil-suksessen lå et sammentreff av omstendigheter: Modernismen var blitt så selvfølgelig, rent internasjonalt, at det ikke lenger var mulig å 5 Sitat frå diktet Til Bodil som sende meg ei plate med Bach og Händel, Janglestrå (1980) 13

14 oppdrive noen intelligent motstand mot den i Norge. I prosaen hadde det imidlertid ikke skjedd noe oppsiktsvekkende i begynnelsen av 60-årene, og litterære kretser ventet faktisk på noe nytt (Dahl 1975a: ). Dahl viser at fleire av dei nye redaksjonsmedlemmene hadde vore innom bladet tidlegare. Dei som var bidragsytarar i dei siste nummera av det som framleis heitte Filologen, var òg unge menneske som hadde langt på veg det same synet, mellom andre Stein Mehren og Kate Næss. Dahl kallar første fase av opprøret for det litterære, og skriv mellom anna om litteratursynet dei unge hadde. Andre del av opprøret vert kalla det politiske, for både bladet og fleire av dei som tok over i 1966 gjekk nokre år etter inn i AKP (m-l) (ibid: ). Dette galdt både Dag Solstad, Tor Obrestad og Espen Haavardsholm. Overgangen til AKP er noko eg ikkje kjem til å legga vekt på. Som me skal sjå seinare, skreiv både Solstad og Haavardsholm tekstar som er viktige når ein vil seia noko om kva poetikk profilistane støtta. Men seinare var det i første rekke Jan Erik Vold og i rekka etter han Einar Økland som vart viktige for Hauge og for å draga dikta hans fram i lyset. Men 1966 var uansett eit viktig år. Dahl skriv at 1966 peikar seg ut som eit av dei viktigaste åra i litteraturhistoria. Ein ser eit tydeleg omskifte denne hausten var det profilistane som ruva i bokhausten. I tillegg førte omskiftet til at grensene mellom sjangrane vart brotne ned. Skillet mellom prosa og lyrikk er ikke lenger klart, tekstsamling er mange ganger et bedre ord enn dikt- eller novellesamling. Også skillet mellom kunstartene blir mindre tydelig; man snakker om lydskulpturer og bileddikt (ibid:300). Fleire av profilistane seier sjølve at dei ikkje hadde nokon generasjon å ta over etter. I minneordet til Hauge skriv Jan Erik Vold: Denne boken fra 1966 kom på en merkelig måte som bestilt for en ny forfattergenerasjon som nettopp følte nødvendigheten i å ta ned de store reisverkene omkring litteraturen og virkeligheten det pompøse, det bombastiske, det anspente som hadde fått slik dominans ikke minst i den norske lyrikken fra Olaf Bulls kamp med den formalistiske diktnings strenge verseregler, over Wildenweys tøysete gemytt, Øverlands selvmotsigende varselrop, fram til mange frie versemakeres tungsindighet og evige angst blant norske sen-symbolister. Olav H. Hauge, som forvandlet sin tungsindighet til noe kinesisk lett, ble den selvfølgelige læremester, den givne helt, den ikke-autoritære fader for Profil-generasjonens poeter. (Vold 1996:78) Med dette sitatet frå Vold er det på tide å gå i gang for alvor. I det første kapittelet vil eg sjå nærare på resepsjonen av Hauge. Neste kapittel har fått namnet teori. Der tek eg føre meg både modernismen som fenomen, eg seier noko om nykritikk og resepsjonteori, som var viktige retningar innan litteraturvitskapen på 1960-talet, og eg skisserer opp kven Profil-gruppa var og kva poetikk dei hadde. Eg seier òg noko om kva andre forfattarar dei såg opp til. Deretter går eg laus på hovudanalysen. Eg ser spesielt på 14

15 Dropar i austavind, men tek òg føre meg dikt frå dei andre samlingane. Til slutt kjem eit avsluttande kapittel der eg prøver å samla trådane og oppsummera. 15

16 KAPITTEL 2: RESEPSJON Det såg lenge ut til at Olav H. Hauge skulle få rom mellom dei norske lyrikarane som dei dominerande litterære krinsar ikkje la merke til eller ikkje forstod å verdsetje i samtida, skriv Idar Stegane i innleiinga til si magisteravhandling Olav H. Hauge si dikting (Stegane 1974:11). Det kunne vera mange grunnar til dette målforma, diktsamlingane vart gitt ut på eit lite, fattig forlag, ein forfattar som budde i rurale strøk på Vestlandet (ibid.). Willy Dahl er inne på det same i avsnittet om Hauge i det bandet han skreiv av Edvard Beyer si litteraturhistorie. Det kan ta tid før bøker og diktere kommer i det rette lys, og det kan ta tid for diktere å finne seg selv. Blant de mange som debuterte i flomåret 1946, var det også en 38-årig småbruker og gartner fra Hardanger. Få kritikere utover de spesielt nynorsk-motiverte la merke til Olav H. Hauges Glør i oska, og det samme var tilfellet med Under bergfallet i 1951 (Dahl 1975a: ). Den same utviklinga ser ein òg i det som vart skrive om han. Det begynte i det små med bokmeldingar i avisene, og då gjennombrotet hans kom på talet, vart det skrive fleire artiklar om han. [ ]og da han fylte 60, stod han som den ubestridte nestor blant norske lyrikere og som en av de yngste: ungdommen tok han til seg som sin egen og laget et stort festskrift til og om han, skriv Dahl vidare (ibid.).dette festskriftet var redigert av Einar Bjorvand og Knut Johansen. Det kom òg festskrift til 70- årsdagen til Hauge, og etterkvart fleire større akademiske arbeid. I 2004 kom den store biografien om Hauge, ført i pennen av Knut Olav Åmås. Å koma inn på alt dette, vert for omfattande. Eg har difor vore nøydd til å gjera eit utval. Det eg har valt vekk, er i første rekke biografien. Eg har sjølvsagt lese han, og kjem til å bruka han fleire gonger i oppgåva, men å gå gjennom han i dette resepsjonskapittelet er det verken plass til eller behov for. Eg vil fokusera på arbeida som går meir inn på Hauge sine tekstar, og vil først og fremst gå gjennom ein god del av det medlemmene i Profil-gruppa har skrive om Hauge. I tillegg vil eg ta føre meg Idar Stegane si magisteravhandling, Olav H. Hauge si dikting, som kom i bokform i Eit av dei andre store vitskaplege arbeida, Ole Karlsen si doktoravhandling der han legg vekt på metapoesien hos Hauge, har eg valt heilt vekk, men eg kjem inn på andre arbeid Karlsen har gjort seinare i oppgåva. I resepsjonsdelen har eg heller valt å legga vekt på to nyare arbeid som er kritiske til ein del av det som er gjort tidlegare, og som opnar opp for nye perspektiv. 16

17 Dei tidlege tilbakemeldingane Då Hauge debuterte i 1946 med Glør i oska fekk diktsamlinga stort sett gode meldingar. Johannes A. Dale melde henne i både Bergens Arbeiderblad og Norsk Tidend, og var begeistra. Rolv Thesen som skreiv om henne i Arbeiderbladet eit halvt år seinare var ikkje like positiv, men meinte at enkeltdikt er gode. Så gjekk det enno ei tid, faktisk nesten to år, før forfattaren Knut Horvei skreiv i avisa Hordaland. Ein skald stig fram mogen og mannsleg, frisk og uredd som ein Sivle, med ei ordhegd som minner um Nygard, målmeister, tenkjar, eg trur me har rett til å venta oss mykje av han (Horvei , sitert i Åmås 2004:133). Sameleis gjekk det med dei neste diktsamlingane til Hauge. Dei vart etterkvart melde, og dei fleste meldarane var positive. Men Paal Brekke i Dagbladet var heller kjølig. Felles for samlingane til og med Seint rodnar skog i djuvet er at det tek ei stund før meldingane kjem på trykk. Dessutan er dei største avisene på Vestlandet, og spesielt Bergens Tidende, lite interesserte i diktaren frå Hardanger. Dei nemner han ikkje før Seint rodnar skog i djuvet vert gitt ut, og heller ikkje då får han meir plass enn ein einspaltar. Willy Dahl er blant dei første som ser at det er noko nytt i Hauge si dikting. I Arbeiderbladet skriv han ei melding der han utropar Seint rodnar skog i djuvet til haustens beste diktsamling. Ordknapt og frasefritt gir han uttrykk for den tilkjempete ro i et sinn som har vært med på å storme de gamle himler og drive på flukt skuggar og skrynt som skremde men som også har fått røyne at dårskapen i verdi er berg av diamant som trygt tolde dine horn, skriv han, og konkluderer med at her er dikt som vil stå sin prøve lenge etter at det meningsløse pratet fra visse kafé-modernister er glemt (Dahl , referert i Åmås 2004:197). Profil-gruppa skriv om Hauge Ti år seinare hadde Hauge gitt ut si fjerde diktsamling, og den femte var rett rundt hjørnet. For På Ørnetuva (1961) fekk han Norsk Kritikerlags pris. Dette var Ragnvald Skrede sitt verk. Det var òg han som redigerte og skreiv etterord til den første utgåva av Dikt i utval som kom i Eg kjem attende til Skrede seinare. Det er med bakgrunn i nettopp På Ørnetuva at Hauge for alvor vart oppdaga. Den unge Profil-gruppa, som besto av studentar og unge forfattarar og hadde base ved Universitetet i Oslo, via eit heilt nummer av tidsskriftet til lyrikk generelt og til Hauge spesielt. Vi kjem også i dette nummeret med ein breid presentasjon av ein norsk diktar som synest å vere mykje 17

18 mindre påakta enn han fortener, nemleg Olav H. Hauge. I ei årrekke har han stått for eit djupt originalt og alltid uroande forfattarskap som hittil nådde sitt høgdepunkt i diktsamlinga På Ørnetuva i 1961, ei bok som han elles fekk Norsk kritikerlags pris for, skriv Tor Obrestad i leiaren i dette nummeret (Obrestad 1966:2). Det er Obrestad sjølv som har skrive artikkelen om Hauge i dette nummeret, med den enkle tittelen Olav H. Hauge. Obrestad er begeistra for diktaren frå Ulvik, og skriv ein rosande artikkel der han konkluderer med at Olav H. Hauge er lite kjend her i landet, endå blant dei som sjølve puslar med dikting. Dette fortel lite om Olav H. Hauge, mest om halvferdig norsk dikting (ibid:17). I eit brev til Hauge er han endå meir rosande, og skriv at det er mi meining at du har skrive noko av det beste vi har på norsk, og derfor er det rett og godt at vi kan få presentere deg litt breiare i tidsskriftet vårt (brev frå Obrestad til Hauge ). 6 I artikkelen elles tek han føre seg den utviklinga han finn i Hauge si dikting, han peikar på at frå konvensjonell poesi både når det galdt form og innhald, har Hauge utvikla ei dikting der han arbeider seg fri frå desse skjemaa og går over til andre poetiske verkemiddel. Spesielt er Obrestad imponert over naturbileta til Hauge, og han meiner desse både talar på eiga hand, men òg seier noko meir. Mellom anna finn Obrestad at fjell/berg og ørn er bilete som ofte vert brukt, og meiner desse får ein symbolfunksjon i diktinga hans. Likevel er det ikkje all natursymbolikken Obrestad har skjønt fullt ut. Om diktet Kornåkeren nøyer han seg med å seia at dette er eit botnlaust bilete av sotete tårn og ein åker som ikkje er åker og som ingen ser (ibid:15). Dette diktet er, slik eg les det, og slik mellom anna Hadle Oftedal Andersen les det (Oftedal Andersen 2002:57-58), eit av få dikt som tek direkte utgangspunkt i Hauge sine opphald på Valen og skildrar periodar der han var den andre mannen. Obrestad skriv òg om Hauge sine tingdikt. Ofte tar han ting som han kjenner frå si daglege ferd og yrke sitt og legg fram for oss i ein ny samanheng, gjer dei antropomorfe, og spenningsdirrande. Heilt enkle ting som øks, tømmermannsbile, sagkrakk, krusbrot, femstein, ongular, er det som talar (Obrestad 1966:15). Ein annan som tek føre seg det han kallar Hauge si tingdikting, er Jan Erik Vold. I artikkelen Det går an å leve i hverdagen òg (første gong prenta i Samtiden i 1967), skriv han om Hauge og hans forhold til tinga. Vold brukar diktet Skaldebøn frå Glør i oska til å peika på utviklinga i forfattarskapen slik han ser henne. Vold finn at i første del av forfattarskapen har Hauge ei sterk ekspresjonistisk haldning til diktinga og prøver å uttrykka oppfattinga si av verda. Dette meiner Vold har vore den rådande norske måten å skriva dikt på sidan Wergeland debuterte. Likevel finn han dikt han 6 Brevet er henta frå Universitetsbiblioteket i Bergen si Olav H.Hauge-brevsamling 18

19 likar i dei første diktsamlingane, men er meir begeistra for diktsamlingane På Ørnetuva og Dropar i austavind. Her er det tinga i seg sjølv som er underet, meiner Vold (Vold 1996:22), og viser med dette attende til Skaldebøn 7, der det heiter Opn mine augo, Herre/so eg betre kan sjå/underet, ikkje berre/avglansen utanpå (Hauge 2004:71). Tingdikta til Hauge bygger på en ytre registrering av tings utseende, som regel menneskegjorte ting, men iblant også fra naturen, gjengitt med presise detaljer, men tingen alene: her er ikke noe menneske med, meiner Vold ( Vold 1996:25). Han finn likevel spor av den gamle Hauge i fleire av dikta i dei siste samlingane. Med det meiner han at det ikkje er alltid lyrikaren berre let tinga tala på eiga hand og let lesaren sjølv lesa inn ei djupare meining, men det kjem ei stemme inn og leier lesaren i ei bestemt retning. Denne artikkelen stod som sagt på trykk i Samtiden i Hauge, som elles ikkje var ein mann av store ord, las det Vold hadde skrive og vart så nøgd at han sende han eit brev for å takka for artikkelen. Eg tarv vel ikkje segja at eg er mykje takksam for at [ein] ung kritikar skriv um arbeidet mitt, serleg når han skriv så skynsamt som De gjer, skriv Hauge i brevet (Vold 1996:215), og noterer dessutan i dagboka si først 17. oktober 1967: Eg vart reint yvergjeven. Ein grundig, skynsam artikkel (Hauge 2000 band 3:191), og deretter 21. oktober same år: Eg ser atter yver Volds artikkel i Samtiden. Og vert stolt! (ibid:195) Artikkelen Vold skreiv, vart slik starten på ein lang vennskap. Dei to forfattarane trefte kvarandre ikkje så ofte, men dei brevveksla jamt og sende kvarandre bøker og kommenterte det den andre hadde skrive. Når det gjeld diktet Automaten, vart den siste strofa som Vold ikkje likte fjerna i neste utgåve av Dikt i samling. Vold er også ein av dei som har skrive mest om Hauge. I boka Under Hauges ord, har han samla artiklane han har skrive om Hauge og om dei han kallar dikterbrødre, Stephen Crane, Rolf Jacobsen og Kristofer Uppdal, dei dikta han sjølv har skrive til Hauge og breva han har fått frå Hauge. Vold sine brev til Hauge er ikkje i denne boka, men Vold kommenterer breva han har fått og set dei slik inn i ein samanheng. Vold skriv ein ny artikkel etter at neste diktsamling, Spør vinden (1971), har kome ut. Her held han fram med den raude tråden og tingdikting og om endringa i Hauge sin forfattarskap. Det nye med Hauges siste bok i forhold til de tidligere er at verden så utvetydig finnes, med en helt annen selvfølgelighet enn før, verden har meldt sin ankomst og det skjer altså ikkje uten ja, politiske implikasjoner. For hva er den umiddelbare verden i Hauges del av verden? Ja, det er bl.a vassdragsregulering med uttørkede elver og nedsenkede innsjøer, reklame i posten, romferd i TV og epletre som hugges ned bl.a. fordi Gartnerhallen ikke lenger vil ha flaskeepler 7 I seinare utgåver har diktet fått tittelen Bøn. 19

20 forsimpling, forsøpling og asfaltering åpenbar for alle og enhver: Det er ikkje berre soli og Vårherre som ser kva som skjer/rundt på jordkula som et dikt åpner. (Vold 1996:40) Og det er ikkje tvil om at ein finn dikt som er annleis enn før i denne samlinga, mellom anna to korte dikt som raskt vender tankane mot Vietnam-krigen. I Desembermånen 1969 heiter det Han løyner stålet/i ei slire av sylv./det er blod på eggi., og i Nyåret 1970 Ei svart prestekone/er uventa komi til gards./ Og ein gul ulv (Hauge 2004:280). Hauge skreiv mange brev, og fekk mange brev. Mange tilbakemeldingar på lyrikken hans, kom nettopp i brevform, gjerne ved at avsendar sa seg svært nøgd med samlinga og deretter sa at dei ville skriva om diktsamlinga i ei avis ved eit seinare høve. Konsulent Odd Solumsmoen skreiv då På Ørnetuva vert gitt ut at for en som leser så mange diktsamlinger som jeg faktisk må gjøre i løpet av et år, er det en opplevelse å komme over noe virkelig godt, noe av virkelig kvalitet. På Ørnetuva er nok den av årets mange diktsamlinger jeg nødigst ville unnvært (Solumsmoen i brev til Hauge ). Det var ei fantastisk bok du sende. Det dirrar i den jord eg har mine røter i når eg les boka, skriv Einar Økland etter at Dropar i austavind er utgitt (Økland i brev til Hauge ), og Atle Kittang er ikkje mindre nøgd med Spør vinden då den kom i [ ] Etter mi meining er det truleg den beste samlinga di. Mange av dikta er rett og slett ypparlege, tykkjer eg, og desutan har eg ein følelse av at denne samlinga dannar ein større heilskap enn Dropar i austavind (Kittang i brev til Hauge ). 8 Boka til 60-årsdagen I 1968 fylte Olav H. Hauge 60 år. I høve den store dagen, vart det gitt ut ei bok om lyrikaren, med den enkle tittelen Olav H. Hauge. Boka var redigert av Einar Bjorvand og Knut Johansen. Dette var to år etter at samlinga som for alvor gjorde Hauge kjent, Dropar i austavind, vart gitt ut, og fleire av dei som var viktige kritikarar og lesarar den gong (og mange av dei er det framleis) hadde med bidrag i denne boka. Eg legg difor litt ekstra vekt på henne. Ein del av artiklane hadde vore prenta før, men mykje er nyskrive til dette høvet. Torbjørn Ljones skriv i si hovudoppgåve frå 1983 at det ikkje er tilfeldig valde forfattarar og kritikarar som er representerte i denne boka. Han seier boka er redigert ut i frå ei litterær norm ein kjenner att frå Profil, og ein del av forfattarane Profil-gruppa ikkje likte, 8 Alle desse breva er henta frå Universitetsbiblioteket i Bergen si samling av Hauge-brev. 20