Språklig infrastruktur for samiske og andre nasjonale minoritetsspråk Trond Trosterud Giellatekno Senter for samisk språkteknologi Institutt for språkvitskap UiT Noregs arktiske universitet Stockholm, 29. august 2014
Innhald Innleiing Deklarasjonens mål Er det desse verkemidla som skal til? I kor stor grad oppnådde vi målet? Utfordringar for samisk og grønlandsk Konklusjon
Innleiing Innleiing Föredraget dryftar hur samerna och de nationella minoriteterna kan skapa en användbar språklig infrastruktur för samiska och andra nationella minoritetsspråk med hänvisning till den nordiska språkdeklarationen. En central poäng är att vi behöver säkra att åtgärderna faktisk ger användbara resultat, och inte förblir på symbolnivån.
Deklarasjonens mål s mål nr. 1 (av 5): En nordisk språkpolitikk bør (...) sikte mot at alle nordboere kan lese og skrive det eller de språk som fungerer som samfunnsbærende i området hvor de bor med Nordens samfunnsbærende språk menes dansk, finsk, færøysk, grønlandsk, islandsk, norsk, samisk (i ulike varianter) og svensk.
Deklarasjonens mål Dette er kloke mål Ikkje berre skal samar og grønlandingar lese og skrive grønlandsk og samisk Men nordbuarar i samiske og grønlandske område skal også gjere det Språkdeklarasjonen tar her opp i seg det beste frå den finske språkpolitikken Som finlandssvenskane skal også danskar på Grønland og skandinavar i Sameland kunne vere ein del av samfunnet dei bur i Men som i Finland trengst det gode og målretta tiltak for å nå måla
Deklarasjonens mål Språkdeklarasjonen 1 For å oppnå målene bør Nordens samfunnsbærende språk være godt synlige i det offentlige liv, for eksempel på tv og film tilgjengeligheten til bøker på Nordens samfunnsbærende språk oppmuntres internordiske ordbøker i papirformat og elektronisk format utarbeides maskinoversettelsesprogrammer for Nordens samfunnsbærende språk og programmer for flerspråklig søking i nordiske databaser utvikles
Deklarasjonens mål Tre spørsmål til 1: 1. (= synleg på TV, bøker, internordiske ordbøker, MT/info-søk) 2. Er det desse verkemidla som skal til for å nå målet?... eller burde vi ha gjort noko anna? 3. Har vi nådd målet språkdeklarasjonen sette opp? (= lese og skrive det eller de språk som fungerer som samfunnsbærende i området hvor de bor)
(1)
Den mest synlege arenaen: TV Berre tre urfolksspråk har TV-redaksjonar samisk grønlandsk maori
Kalaallit Nunaata Radioa (KNR) Dansk Wikipedia kan fortelje at: «Tv-kanalen leverer materiale primært på dansk, En gruppe programmer, især nyhedsprogrammer, er på grønlandsk. Radiokanalen har et noget mere grønlandsksproget indhold.»
Språklig infrastruktur for samiske og andre nasjonale minoritetsspråk Grønlandske TV-nyhende: Qanorooq
NRK SR ỸLE Sápmi Radio 5 timar/dag på (nord)samisk TV-nytt 15 min/dag Samisk barne-tv
Språklig infrastruktur for samiske og andre nasjonale minoritetsspråk Samisk TV: Ođđasat
Teksting på grønlandsk og nordsamisk Tre måtar å handsame majoritetsspråk i minoritetsspråklege program: 1. Tekste dansk på dansk 2. Dubbe dansk til grønlandsk, og tekste dubbinga på dansk 3. Tekste dansk på grønlandsk, og grønlandsk på dansk Magasinprogram blir ofte teksta symmetrisk, i alle fall for grønlandsk (alt. 3) Nyhendeprogram blir berre teksta på majoritetsspråket (alt. 1, 2)
Vurdering Manglande samisk og grønlandsk teksting av TV-program er ein språkpolitisk skandale TV-teksting er ein svært viktig språkarena SR Uutiset og YLE TV-nytt viser korleis det skal gjerast (3) Dagens språkpolitikk sviktar på oppløpssida Men positivt: Ingen urfolksspråk har TV-kanalar der språket står så sterkt som for samisk og grønlandsk
Bøker på grønlandsk og nordsamisk Tabell : Titlar i Bibsys, før og etter ny rettskriving, 1973 (grl) og 1979 (nords.) 1800-197X 197X -2014 Utvikling Grønlandsk 90 160 Dobling Nordsamisk 1170 10297 Tidobling
Vurdering Feilkjelde: Norsk Bibsys kjøper kanskje ikkje nok grønlandske bøker :-) Relativt sett er framgangen sterkare for samiske språk
Er det dei riktige tekstane som blir omsett? Studentavisa Utropia sitt spesialnummer for nye studentar har ein artikkel på samisk... ein informativ tekst om samane Referat frå møta i dei ulike sametingskomitéane blir omsett til samisk... men vi manglar Veien til førerprøven og Jegerprøveboka Det er så dyrt å omsetje tekst at kvar omsette tekst helst må vere viktig, og vare lenge
Ordbøker I Ordbøker mellom dei fleste nordiske minoritetsspråk og språket i landet dei blir snakka Ein del termsamlingar for grønlandsk X og nordsamisk X
Ordbøker II Ingen norsk-samiske ordbøker for norskspråklege Ingen moderne ordbøker mellom samisk/grønlandsk og engelsk Leksikografien er framleis ikkje basert på korpussamlingar Jf.: bane, streng, tilbakemelding, bygg, innspill, henvendelse, satsing, nestleder, bærbar, høydepunkt, valgportal, lærestoff, stivkrampe, midtbane, musling, bekymringsmelding, kaffetrakter... Ingen leksikografiske fagmiljø (berre einskildpersonar)
Ordbøker III Svensk-nordsamisk-svensk ordbok for svenskspråklege Ordbøker mellom finsk samisk
Ordbøker IV Sjølvstendige ordbøker for samisk og grønlandsk? Ingen einspråklege ordbøker for samisk eller grønlandsk Ingen ordbøker mellom samiske språk Ingen ordbøker mellom inuit-språk Ordbøkene peiker bort frå minoritetsspråka, ikkje til dei (med visse unntak)
E-ordbøker Oqaasileriffik: Grønlandsk dansk: Ordbogit Davvi Girji: Nordsamisk norsk: 533.davvi.no Giellatekno: Nordsamisk norsk, finsk: sanit.oahpa.no Sørsamisk norsk: baakoeh.oahpa.no Skoltesamisk X: saan.oahpa.no Divvun: Terminologi sør- lule- og nordsamisk X: satni.org Det svenske sametinget: Sør-, lule-, nordsamisk svensk: ordbok.sametinget.se Nordisk ministerråd: Miniordbok nordsamisk, grønlandsk X: miniordbok.org
E-ordbøker II Giellatekno sine ordbøker blir publisert med opne lisensar Samisk leksikografi er no del av både den opne og den reklamedrivne leksikografien sv.wiktionary.org, fr.wiktionary.org www.dinordbok.com/, glosbe.com/se/en/
Vurdering Samanlikna med andre språk med 50000, 20000 og 5000 talarar er ordbokssituasjonen eksepsjonelt god Svake punkt Det manglar ordbøker til minoritetsspråket (jf. språkdeklarasjonen) Manglande terminologiarbeid Ingen leksikografiske institutt for samisk eller grønlandsk E-leksikografi: Gode tekniske løysingar, men langt fram til godt ordboksinnhald
Maskinomsetjingsprogram Maskinomsetjingsprogram har to bruksområde: Hjelp til å forstå tekst Hjelp til å produsere tekst
Eksempel: Samisk norsk, grønlandsk dansk Til den nordiske språkpolitikken den angående første erklæringens en bakgrunn er behov få den nye nordiske språkpolitikken. gtweb.uit.no/mt Davviriikkalaš giellapolitihkkii guoskevaš vuosttaš julggaštusa duogáš lea dárbu oažžut ođđa davviriikkalaš giellapolitihka. De nordiske folk ord sprog går af led kundgørelse den første denne én der bor i Nordvestgrønland ny har det er nødvendigt det at har plejer de nordiske folk... beta.visl.sdu.dk/visl/gl/tools/ Avannaamioqatigiit oqaatsit pillugit politikimik nalunaarutaanni siullermi matumani tunuliaqutaammat...
Tverrspråkleg informasjonssøk Norske styresmakter har hatt planar for tverrspråkleg informasjonssøk der samisk er med Det lingvistiske grunnarbeidet blir betre... men det finst ikkje tverrspråkleg informasjonssøk der samisk og grønlandsk er med i dag
Vurdering MT for å forstå minoritetsspråket er viktig Lærarar kan skrive vekeplen på samisk Leiarskribenten i den samiskspråklege avisa Ávvir veit at dokker her i salen kan lese kva han skriv Grønlandsk har enno ikkje eit brukbart MT-system MT for å produsere grønlandsk og samisk? Det er ikkje mogleg i dag Vi bør ikkje lage det heller
Er det desse verkemidla som skal til? Var det desse verkemidla vi hadde bruk for? Målet: Alle skal kunne lese og skrive det samfunnsbærende språket... Ja, godt gjennomført er verkemidla gode: Synleg tekst er viktig... vi treng teksting på samisk og grønlandsk Ordbøker er viktige... dei må vere funksjonelle og dekkande Tekstproduksjon er viktig... men må bli meir målretta MT gjev fridom til å bruke samisk Men dette er ikkje nok
Er det desse verkemidla som skal til? Andre verkemiddel Læremiddel ut over elementærnivå... basert på ein pedagogikk tilpassa språket det gjeld Avanserte språkkurs for vaksne Eit skoleverk som tilbyr god andrespråksundervisning læreplanar med mål om å skape funksjonell språkkunnskap læremateriell som lever opp til dette målet Arbeidsplassar med samisk og grønlandsk som arbeidsspråk... og konkrete tiltak for å sikre at arbeidsspråket blir brukt Språkteknologiske verkty som gjer det mogleg å bruke samisk og grønlandsk
I kor stor grad oppnådde vi målet? Vurdering Målet var (...) at alle nordboere kan lese og skrive det eller de språk som fungerer som samfunnsbærende i området hvor de bor Er målet nådd?
I kor stor grad oppnådde vi målet? Samisk og grønlandsk språkkunnskap blant skandinavar På Grønland er erfaringane etter 1953 dårlege Danskar lærer ikkje grønlandsk I Sápmi er det litt betre Det finst andrespråkstalarar av samisk I ein del samanhengar er nordsamisk einaste felles språk Problema er ein kombinasjon av ideologi og pedagogikk Ideologi: «Desse språka er vanskelege, unyttige» Pedagogikk: For mykje bruk av generell (engelsk) L2-metodikk, («Ordbogen er din fjende, grammatikken er din ven») For mykje symbolsk undervisning («kunne litt»)
I kor stor grad oppnådde vi målet? Grønland Arbeidslivet Danskane skriv på dansk, og blir omsett til grønlandsk Grønlendarane skriv på grønlandsk Men: journalistar skriv på dansk, og blir omsett til grønlandsk Privatlivet Grønlendarane skriv: 15% ortografiske feil på Facebook, 6% i pressa (N = 50, 300)... men språket er i bruk!
I kor stor grad oppnådde vi målet? Sápmi Arbeidslivet Blanda praksis, men publisert tekst er som regel skrive av språkkonsulentar Privatlivet Nordsamane skriv: 14,5% ortografiske feil på Facebook, 3,5% i pressa (N = 300, 300)
I kor stor grad oppnådde vi målet? Wikipedia på færøyisk, nordsamisk og grønlandsk Tabell : Spontan tekstproduksjon: Wikipedia ord teikn Færøysk 994 969 6 781 189 Nordsamisk 172 258 1 470 071 Grønlandsk 30 432 342 654
Utfordringar for samisk og grønlandsk Samisk møtar ulike prioriteringar i ulike land Spissformulert: Noreg satsar mykje (men ikkje alltid målretta) Sverige satsar lite Finland satsar målretta (men lite!)
Utfordringar for samisk og grønlandsk Normeringsarbeidet står på grunn Normering Det nye nordiske organet for samisk språknormering, Giellagáldu, vart lagt ned i mai i år Terminologi Arbeid i sakte fart
Utfordringar for samisk og grønlandsk Grønland har svært høge ambisjonar for grønlandsk sett fingeren på eit sårt punkt: Det er ein språkleg asymmetri i det grønlandske samfunnet ei språkleg lagdeling som også kan slå attende på grønlandsk (ein stabil diglossisituasjon må vere symmetrisk) Tiltaka deklarasjonen tilrår er ikkje tilstrekkeleg for å rette på dette
Utfordringar for samisk og grønlandsk Språkteknologi Vi har: Grunnleggande grammatisk analyse og stavekontroll Gode og avanserte e-læringsprogram Ein del tekstkorpora Det trengst: Fleire og betre stavekontrollar, grammatikkontroll Vidareutvikling av grammatisk analyse Talesyntese, taleattkjenning Større tekstsamlingar Nettsider for samisk og grønlandsk språkteknologi: giellatekno.uit.no oqaaserpassualeriffik.org
Utfordringar for samisk og grønlandsk Massemedia sin språkpolitikk Noreg: Aviser: avvir.no, sagat.no Tidsskrift, t.d.: Gába, Sámi dieđalaš áigečála Sverige samefolket.se Finland Samiskspråklege sider i Enontekiön sanomat og Lapin Kansa enontekionsanomat.fi, lapinkansa.fi Grønland Avisene er tospråklege Eit par einspråklege tidsskrift Utfordring: Få samfunnsdebatten inn i samiskspråklege fora
Konklusjon Konklusjon I Målet om balanserte grønlandsk- og samiskspråklege samfunn er ikkje nådd Grønlandsk språkpolitikk klarer ikkje å lære danskane grønlandsk For få skandinavar lærer samisk, og mange samar klarer ikkje å ta språket attende Verkemidla deklarasjonen reknar opp er berre delvis oppfylt og heller ikkje tilstrekkelege
Konklusjon Konklusjon II Språkkonvensjonen seier også: Norden kan (...) i en globalisert verden bli et språkpolitisk forbilde for andre regioner. Det har vi klart: Minortetsspråkspolitikken i Norden er trass i visse svakheiter verkeleg eit slikt forbilete Språkkonvensjonen sitt mål om balanserte grønlandske og samiske språksamfunn er ein viktig del av denne politikken Til slutt eit sitat av tidlegare statssekretær Raimo Valle: «Uten fine formuleringer vil ingenting bli gjort»