Valdresmusea. Den kulturelle skulesekken 2009 2010. Valdresmusea tilbyr 14 undervisingsprogram i skuleåret 2009 2010

Valdresmusea Den kulturelle skulesekken 2009 2010 Valdresmusea tilbyr 14 undervisingsprogram i skuleåret 2009 2010 1

1 Gardbergfeltet Gardbergfeltet er eit av dei viktigaste gravfelta i Noreg frå jernalderen, med meir enn 900 funn frå romersk jernalder (cirka 300 e.kr.) og vikingtid (cirka 900 e.kr.). Om lag 600 gravrøyser er registrerte i feltet. Her er også ein skålgropstein med 70 skålgroper, kanskje frå Bronsealderen. Einangsteinen frå cirka 300 e.kr. er den eldste runesteinen i Nord-Europa, som enno står på sin opphavlege plass. Steinen har runer frå det eldste runealfabetet: Ek Godagastir runo faihido står det på steinen, og tyder Eg Gudgjest rita runene. Les meir om Gardbergfeltet på www.valdresmusea.no. Omvisinga startar i felt A med Einangsteinen, gravrøyser og kolgrop i tilnærma jernalderlandskap. Omvisinga held fram i felt B. Her finn vi gravrøyser, ei hustuft frå 1600-talet og ein skålgropstein, i skoglandskap frå vår tid. Elevar på besøk i Gardbergfeltet, hausten 2008. Praktiske oppgåver 1. Elevane får innføring i runealfabetet og får risse eigne runer. 2. Ofring ved skålgropsteinen. 3. Utgraving saman med omvisar. Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal arbeide med fortidsleivningar og bli kjent med historiske minnesmerke. Slik skal dei utvikle interesse for fortid og for heimstaden sin. Elevane skal gje att mytar, segner og eventyr med historisk innhald. Elevane skal fortelje korleis jordbruket forandra levemåten i Noreg og dei skal beskrive hovudtrekk ved bronsealderen og jernalderen. 7. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og bruke dei til å vise korleis menneske tenkjer og handlar ut frå samfunnet dei lever i. Elevane skal utforske ulike kjelder, illustrere korleis dei kan gje ulik informasjon om fortida, og forklare korleis historikarar bruker dei til å lage historiske framstillingar Tid på året og lengde på programmet Valdresmusea tilbyr omvising i Gardbergfeltet så lenge det er bart og fritt for snø, dvs frå og med mai, til godt ut i oktober. Omvisinga tilsvarar eit halvdagsopplegg. Rundturen tek cirka 1 ½ time. I tillegg kjem reise og matpause. 3. 7. klasse. Klede og matpakke Varme klede! Hugs at vi skal vere ute heile dagen. Etter omvisinga blir det tid til nistemat. Materiell Mellomalderantrekk til omvisar. Elevane får utdelt skifertavler med kritt. Kroner 50 per elev. Maks 50 personar per gruppe. 2

2 Mat i fortid og framtid Valdres Folkemuseum inviterer alle 6. og 7. klassingane i Valdres til å vera med på Mat i fortid og framtid. Samanhengen mellom natur, levesett og kosthald er hovudtemaet for programmet. Garden Kvie på museet er eit godt utgangspunkt for å lære meir om gamle, norske mattradisjonar. På aktivitetsdagen gjer me ei tidsreise 100 år tilbake i tid. Her er hus, reiskap, åker og eng om lag som det var den gongen. Elevane blir delte inn i grupper som rullerer mellom seks ulike postar. Slik får dei innblikk i korleis folk levde før i tida. Mat i fortid og framtid, hausten 2008. Gamle mattradisjonar mat i vår tid Gamle mattradisjonar og lokalprodusert mat er i vinden som aldri før. Rakfisk, kurv og ost er viktige nisjeprodukt for valdresbøndene, og blir selt som eksklusiv matvare i delikatesseforretningar landet rundt. Under Mat i fortid og framtid får elevane innblikk i sentrale deler av denne matproduksjonen, og dei får vite kvifor slik matvareproduksjon vil utgjere ein stor del av verdiskapinga i Valdres i framtida. Påmelding og frist Mat i fortid og framtid blir arrangert desse dagane: Tysdag 15. september klokka 09.30 13.30. Onsdag 16. september klokka 09.30 13.30. Påmeldingsfristen er 1. september. Program Aktivitetar på seks postar. 30 minutt på kvar post. Bisk klokka 11.15 12.00. Då får elevane servert vassvelling, havresuppe med brunost, smør eller sukker, kokte potetar, forskjellige ostar, flatbrød, surmjølk og søtmjølk. 1. Potethistorie og potetgraving på Kvie og på Frigstadplassen. 2. Kornåkeren på Kvie: a. Hauste korn (skjera, binde og hengekornet på staur). b. Treske korn (treske kornet med tust). c. Korn til turk (demonstrasjon i tørrstova). 3. Kornmaling (med skubbekvern, handkvern og i bekkekverna frå Skattebu). 4. Kvikakesteiking på Kvie. 5. Lompebaking i Dalestogo. 6. Foredrag om kosthald i gamal tid i Flatøydegardsbygningen. Jamfør læreplanen 7. årssteget: Elevane skal lære om naturen som spiskammer ved å hauste inn nyttevekstar som kan etast og som kan brukast som mat. Elevane skal ha kunnskap om måltidsskikkar til kvardag, høgtid og fest, og dei skalkjenne til sentrale emne om norsk tradisjonsmat. Elevane skal vise korleis kjøkkenreiskapar, tillagingsmåtar eller matvanar har endra seg over tid eller flytta seg geografisk, og dei skal forklare korleis dette har verka inn på livet til folk. 3

Lengde Heildagsopplegg. I tillegg kjem reise og matpause. 6. og 7. klasse. Ustyr og klede Alle tilsette på Valdresmusea stiller i varme tidstypiske klede og sko. Me oppmodar elevar og lærarar om å gjera det same. Arbeid før og etter Påmeldte skuler får tilsendt undervisingsheftet Mat i fortid og framtid og Dvd-en Mat nok i morgon?. Kroner 80 per elev (inklusiv mat). Maks 30 personar per gruppe. 4

3 Folkemusikk og folkedans Har du høyrt om musikkmagi? Folkemusikken i Valdres har trollbunde folk i fleire hundre år. Det gjer han framleis. No har du sjansen til å bli betre kjent med tonane frå hardingfela, langeleiken, toradaren og songskatten vår. Folkedansen får du også lære noko om. Springar, bonde og halling er artige dansar som gjev liv til både kropp og sinn. Konsert på Valdres Folkemuseum Valdresmusea forvaltar ei tilskottsordning for profesjonelle folkemusikarar og -dansarar. Bakgrunnen er eit ynskje om å legge til rette for at barn og ungdom skal få høyre og sjå meir folkemusikk og folkedans frå Valdres. I samarbeid med lokale arrangørar (skuler) og utøvarar som får tilskott frå ordninga, ynskjer Valdresmusea å leggje til rette for konsertopplevingar på museet. I tilknyting til eit konsertprogram får ungane tilbod om opplæring i song, go karstykkje og eit besøk på Valdres Folkemusikkarkiv. Vedlagt finn de kontaktinformasjon til aktuelle konsertprodusentar for skuleåret 2009-2010. Dei er ulike i innhald og kostnad og krev forskjellig tilrettelegging på museet. Me håpar de finn pakkeløysinga med konsert, arkivbesøk og go karstykkje interessant og ser fram til eit samarbeid med dykk. Musikk på boks! På Valdres Folkemusikkarkiv arbeider Elisabeth arkivar. Ho tek hand om cirka 9 000 enkeltspor med song, musikk og videoopptak av folkemusikarar og -dansarar. Dei eldste musikkopptaka er frå 1940- talet. Arkivet inneheld viktige kjeldemateriale for alle med interesse for folkemusikk og folkedans. Dei gamle opptaka fortel også om einskildmenneske og samfunnsformer som ikkje lenger finst, men som likevel kan gje oss viktige perspektiv til vår eiga tid. I tillegg til å høyre om musikk og song frå Valdres, får elevane lære enkle songstubbar. Go karstykkje Her har alle gutar og jenter sjansen til å lære dei verdsberømte go karstykkjene. Go karstykkje frå Valdres gjev høve til å byggje laganden, kjenne meistring, arbeide i gruppe eller på eiga hand. Elevane får lære smidige og morosame go karstykkje, og dei får trena rå styrke og balanse. Av eit utval go karstykkje nemner me: Dra kattestrype: for dei som er sterke i nakken. Kjerringlyft: for sterke gutar og jenter. Strekke kalveskinn: for dei med god spenst og stødig landing. 5

Jamfør læreplanen Generelt: I eit fleirkulturelt samfunn kan musikkfaget mederke til positiv identitetsdanning. Faget skal fremje tilhøyre til eigen kultur og kulturarv, toleranse og respekt for andres kultur. Gjennom musikkfaget skal elevane danne seg ei forståing for korleis musikken er kulturberar og verdiskapar lokalt, nasjonalt og internasjonalt. Musikkfaget skal ivareta musikalsk mangfald og sjangerbreidde. Samisk og norsk musikk, og folkemusikk frå andre kulturar inngår i musikkfaget. Sentralt i kroppsøvingsfaget står rørsleleik, allsidig idrett, dans og friluftsliv. Elevane skal ut frå eigne føresetnader skal kunne oppleve meistring og meistringsglede. Faget skal inspirere til rørsle, kreativitet og sjølvstende hos den einskilde. 2. årssteget: Elevane skal delta i leikar med variert repertoar av songar, rim, regler, songleikar og dansar. Elevane skal kjenne att lyden av og kunne namna på nokre instrument. 4. årssteget: Elevane skal kjenne til norsk og samisk folkemusikk og folkemusikk frå andre kulturar. Elevane skal danse norske og internasjonale folkedansar. Elevane skal vere med i songleikar og enkle dansar frå ulike kulturar 7. årssteget: Elevane skal diskutere særtrekk ved kunstmusikk, norsk og samisk folkemusikk, folkemusikk frå andre land og rytmisk musikk. Elevane skal danse enkle dansar frå ulike kulturar. 10. årssteget: Elevane skal gjera greie for korleis musikk speglar trekk ved samfunnsutvikling og ungdomskultur, og korleis dette kjem til uttrykk gjennom ulike formar for rytmisk musikk, kunstmusikk og norsk folkemusikk. Elevane skal danse dansar frå norsk kulturtradisjon og frå andre kulturar. Lengde Konsertane har ulik lengde. Dei fleste er innafor ei tidsramme på 30 til 45 minutt. Danseøkta tek cirka ½ time. Undervisinga i folkemusikkarkivet tek cirka ein time. I tillegg kjem reise og matpause. 1. 10. klasse. Utstyr og klede Gode klede og sko, dersom de ynskjer undervising i go karstykkje. Undervising i folkemusikkarkivet eller go karstykkje kostar kroner 500 per gruppe. Maks 30 personar per gruppe. Konsertkostnadar etter avtale. 6

4 Byggjeskikk Hus er viktige rammer omkring folk sine liv. Dei er solide vern for vær og vind, og dei gjev rom for personlege og kollektive smaksoppfattingar. Dette er viktige dimensjonar ved husbygging i fortid så vel som i vår eiga tid. Likevel har husa endra både stil og form gjennom tidene. Kvifor er det slik? Hus er ikkje berre ein praktisk innretning som menneska kan organisere liva sine i og omkring. Utsjånaden på eit hus kan til dømes fortelja mykje om huseigaren sine smakskjensler, og den kan seia noko om huseigaren sine haldningar til det samfunnet han lever i. Valdresmusea tek elevane med på ei vandring gjennom Fagernes og på Valdres Folkemuseum. Me syner korleis hus vart konstruerte før i tida og korleis dei blir til i vår tid. Me studerer ulike stilartar og me lærer skilnaden mellom arkitektur og byggjeskikk. Husa i Fagernes og på Valdres Folkemuseum er gode døme på korleis arkitekturen og byggjeskikken har endra seg gjennom snart tusen år. Hoveloftet på museet er frå 1200-talet og er eit av dei eldste husa i sitt slag i Valdres. Urban arkitektur i Fagernes og teikningane for nybygget på Valdres Folkemuseum er døme på bygging i vår eiga tid. Forslag til nytt administrasjonsbygg på Valdres Folkemuseum, Lund Hagem Arkitekter, 2001. Barokk, empire, sveitsarstil, jugendstil, modernisme og nostalgi er stikkord for omvisinga, og noko av det elevane lærer meir om under vandringa. Under omvisinga skal elevane utføre skisser og teikningar av hus i Fagernes og på Valdres Folkemuseum. Jamfør læreplanen Kjennskap til kunst, design og arkitektur og medvit omkring kulturarv i eit globalt perspektiv, utgjør sentrale sider ved faget kunst og handverk i grunnskulen. 10. årssteget: I faget kunst og handverk står kunnskap om det fysiske nærmiljøet sentralt. Elevane skal kjenne til korleis bygningskulturen påverkar kvardagen vår. Elevane skal teikne hus og rom ved hjelp av topunktsperspektiv. Gjennom samtale om arkitektteikningar og digitale presentasjonar av byggeprosjekt, skal elevane vurdere tilpassing til omgjevnadane og skissere ulike løysingar. Elevane skal forklare korleis klima, kultur og samfunnsforhold får konsekvensar for konstruksjon, val av materiale, form, uttrykk og symbolfunksjon i eit hus. I den vidaregåande skulen (formgjeving, studiespesialisering) skal programfaget medverke til å utvikle evna til å vurdere ny arkitektur i eit berekraftig miljøperspektiv, og evna til å verne om kulturlandskap og kulturhistoriske miljø. Programfaget skal medverke til å utvikle kunnskap om proporsjonar, 7

målestokk og materiale, som både er ein del av allmenndanninga og eit nødvendig grunnlag for vidare studiar innanfor design og arkitektur. Design og arkitektur 1: Elevane skal teikne rom i plan, oppriss og perspektiv, og dei skal lage skisser og utarbeide arbeidsteikningar. Elevane skal presentere sentrale arbeid i innanfor kunsthandverk, design og arkitektur frå 1900-talet, og dei skal karakterisere særtrekk ved byggjeskikken i regionen. Elevane skal gjere greie for funksjon, form og dekor på bygningar og bruksgjenstandar frå 1900-talet. Design og arkitektur 2: Elevane skal gjere greie for hovudtrekk i vestleg gjenstandskultur fram til 1600-talet og gje døme på korleis arven frå antikken har verka inn på formspråket Design og arkitektur 3: Elevane skal gje døme på kulturpåverknad i arkitektur, byggjeskikk og kulturlandskap fram til 1600-talet. Elevane skal beskrive sentrale materiale og teknikkar i bruksgjenstandar, design og arkitektur fram til 1600-talet, og dei skal gjere greie for korleis arkitektur og ornament speglar religion, filosofi, mytologi og litteratur. Lengde Byggjeskikk er eit heildagsprogram og varar i underkant av fire timar. Rundturen startar klokka 10.00 utanfor Annekset i Fagernes. Klokka 12.00 er det matpause på Valdres Folkemuseum. Programmet er ferdig cirka klokka 14.00. I tillegg kjem reise. 8. 10. klasse og elevar i den vidaregåande skulen. Arbeid før og etter Påmeldte skuler får tilsendt eit lærarhefte om byggjeskikk og arkitektur. Det finst òg ein rekke bøker med innføring i temaet: Arne Lie Christensen 1994: Den norske byggeskikken. Hus og bolig på landsbygda fra middelalderen til vår egen tid. Ragnhild Dietrichson 1996: Gamal byggjeskikk i Nord-Aurdal. Rapport frå registreringa av hus bygde før 1900. Same bøker finst for kommunane Vang, Øystre Slidre, Vestre Slidre, Sør-Aurdal og Etnedal. Kroner 50 per elev. Maks 40 personar per gruppe. 8

5 Adopsjon av kulturminne Adopsjon av kulturminne skal gje barn og unge kunnskap om lokale kulturminne, om historiske føresetnadar og om kulturelle kontekstar. Elevane skal få kjennskap til sentrale problemstillingar i arbeidet med kulturminne, og forståing for viktige utfordringar for kulturminneforvaltinga. Gjennom prosjektet skal elevane arbeide med ulike tilnærmingar til kulturminnearbeid. Undervising i klasserom, teikning, formgjeving, dramatisering, dokumentasjon, registrering, vedlikehald, restaurering og skjøtsel er døme på innfallsvinklar, verkemidel og metodar for prosjektarbeid i Adopsjon av kulturminne. Prosjektet skal vere eit supplement til det generelle formidlingstilbodet ved Valdresmusea, og skal styrke det lokale produksjonstilbodet gjennom formidlingsordninga Den kulturelle skulesekken. Kvifor adopsjon av kulturminne? Dei vestlege samfunna har sidan 1500-talet vore vitne til gjennomgripande endringsprosessar. Opplysningstid, sekularisering, ideologireising og industrialisering førde til store hamskifte med konsekvensar for folk i Valdres, Noreg og Europa. I dag er endringane større enn nokon gong, og globale samfunnsendringar trugar miljø og daglegliv for menneske over heile kloden. Omfattande samfunnsendringar slår gjerne fylgje med eit aukande behov for å kjenne til mangfaldet av eldre samfunnsformer. Dette er bakgrunnen for framveksten av historieinteressa og kulturminnerørsla i moderne tid, og det forklarer kvifor kjennskap til lokalhistorie ofte er eit grunnleggjande behov for menneska. Barn og unge er nysgjerrige, undrande og inkluderande på same tid. Dette er ein fin eigenskap og innfallsvinkel for å lære meir om samfunnsforhold som ikkje lenger finst, eller som er forskjellige frå våre eigne. Det set i tillegg nøkkelorda integrering og integritet i eit spennande perspektiv. Barn og unge fortener å bli kjend med kulturhistorie og kulturminne, som omgrep og som fenomen, lokalt og globalt, i fortid så vel som i eiga samtid. Dersom me ynskjer varig vern av truga kulturminna, er det viktig at barn og unge får høve til å kjenne ansvar og engasjement for kulturminna våre. Kvart år forsvinn 2 % av alle sefrak-registrerte bygningar, og 5 % av alle arkeologiske kulturminne. Tilstanden for freda hus i privat eige er heller ikkje bra nok, skal ein tru tal frå Miljøstatus i Noreg. Dersom offentlege styresmakter ynskjer å nå den nasjonale målsetjinga om at årleg tap ikkje skal overstige 0,5 %, lyt ein starte eit langsiktig, haldningsskapande arbeid, gjerne i grunnskulen. Dette er bakgrunnen for Valdresmusea sitt initiativ til prosjektet Adopsjon av kulturminne, som skal gjera barn og unge til forvaltarar av kulturminne i eige nærmiljø. Forankring til overordna planar Den kulturelle skulesekken ynskjer at barn og unge skal få kjennskap til mangfaldet av kulturelle ytringar i Noreg. I dette mangfaldet høyrer kulturminna heime. Kunnskap om kultur og samfunnsformer, i fortid så vel som i vår eiga tid, er viktig og grunnleggjande for barn og unge i møte eit mangfaldig samfunn. I Stortingsmelding nr. 8 (2007 2008), Kulturell skulesekk for framtida, heiter det at kunnskap og innblikk i kulturarv og tradisjonar skal vere sentrale og viktige element i Den kulturelle skulesekken, og at kulturminne kan vere møteplass mellom skuleelevar og den lokale kulturminneforvaltninga. Gjennomføring i skulene, forankring i læreplanverket I læreplanverket for kunnskapsløftet heiter det for faget samfunnsfag at ein skal stimulere til utvikling av kunnskap om det kulturelle mangfaldet i verda i fortida og samtida, og til forståing av forholdet mellom naturen og dei menneskeskapte omgjevnadene. Faget skal òg medverke til at elevane utviklar medvit om at menneska inngår i ein historisk samanheng, og at ei lang rekkje historiske hendingar gjer at dei er der dei er i dag. 9

Valdresmusea ynskjer mangfaldig representasjon av kulturminneprosjekt i Adopsjon av kulturminne. Dette med bakgrunn i kulturminnelova, som per definisjon opnar for eit kulturminneomgrep av det breie slaget. Kulturminne er i fylgje lova Spor etter menneskelig virksomhet i fysiske miljø, herunder lokaliteter det knytter seg historiske hendelser, tro eller tradisjon til. Vidare heiter det at kulturminne og miljø med eigenart og/eller variasjon, som er ein del av vår kulturarv eller identitet, og som har relevans for vitskapen skal vernast og takast vare på. Lokal forankring Den kulturelle skulesekken er forankra i årlege planar i den enkelte skule og kommune. Lokal forankring sikrar lokal entusiasme, og gjev rom for lokale variantar slik at alle skal kjenne eigarskap til Den kulturelle skulesekken. Dersom ein skal lukkast med Adopsjon av kulturminne er det ein føresetnad at prosjekta veks fram med i den enkelte skule og kommune. Nokre skuler er allereie med i prosjekt retta mot kulturarv- og vern, men treng profesjonalisering, rettleiing og hjelp frå ein kulturverninstitusjon. Adopsjon av kulturminne skal vera til hjelp for allereie eksisterande prosjekt og for nye prosjekt. Gravsta`n døme på adopsjonsprosjekt i Valdres Valdresmusea samarbeider med Etnedal skule, Etnedal kommune og grunneigar Harald Espelien om skjøtsel og vedlikehald av Gravsta`n, ein gamal, privat gravplass på garden Nerre Hestkinn i Etnedal. Gravsta`n vart oppretta i 1815 og teken i bruk siste gong i 1919. Heilt sidan mellomalderen kunne storfolk få grava si under kyrkjegolvet. I 1805 fall denne ordninga bort fordi ein meinte slik gravlegging var uhygienisk. Bygginga av private gravplassar er truleg eit resultat og ein konsekvens av denne forordninga, men ein kan også tolke dei som sosiale markørar for rikfolk med trong til å synleggjere makt og sosial posisjon. Gravsta`n ligg fint oppmura på ei liten knaus, 200 meter frå gardstunet. I 2007 fekk eigaren tilskott frå Etnedal kommune og Norsk Kulturminnefond til eit istandsetjingsprosjekt. Tilstanden i 2007 synte sterk attgroing og samanraste murparti. Hausten 2007 tok elevar ved Etnedal skule del i eit større oppryddingsprosjekt, etter tilråding frå Oppland fylkeskommune og vegetasjonsrådgjevar Tanaquil Enzensberger. Våren 2008 gjekk murar og snikkar Hans Magne Lunde i gang med rekonstruksjon av heile nordre murvegg, samt oppretting av fleire mindre rasskader. Hausten 2008 vil Lunde ferdigstille rekonstruksjon av portstolpe og grind. Etnedal skule har underteikna ei adopsjonsavtale om forvalting og skjøtsel av Gravsta`n i framtida, i samarbeid med grunneigar, kommune og Valdresmusea. Adopsjon av kulturminne passar for skuleelevar i 1. 10. klasse. Kroner 500 per dag. Lengde Kvart kulturminneprosjekt krev ulik innsats. Nokre vil vare i fleire år. Andre fordrar mindre innsats. Valdresmusea tilrår drøfting med museet i forkant av ein kulturminneadopsjon, slik at det blir semje om 10

6 Barnas dag på Valdres Folkemuseum Valdres Folkemuseum er den finaste leikeplassen i heile Valdres. Det er ikkje berre me som jobbar på museet som synest det. Her har ungar leika i over 100 år og kvar sumar kjem ungane tilbake. Det er mykje å undre seg over på Valdres Folkemuseum. Vaksne folk tenkjer nok mest på korleis dei greidde seg, dei som budde i dei gamle husa. Tenk at her budde det folk. Ikkje hadde dei vask og ikkje hadde dei do, seier dei, og traskar frå eitt hus til eit anna. Sjølv om tilhøva har endra seg mykje sidan gamledagar er det ikkje sikkert ungar på den tida var så forskjellige frå oss likevel. Nokre barn arbeidde meir enn andre, dagar var gode og dagar var mindre gode. Mange svalt, medan andre fekk mat fleire gonger om dagen. Før i tida laut barn ta del i hardt arbeid frå dei var ganske små. Ferie og fritid var ukjende begrep både for unge og vaksne, men ungar leika mykje før òg, gøymsle, til dømes. Fleire gøymsleplassar enn på museet skal du leite lenge etter. På Barnas dag får ungane leike og kose seg, og dei får eta stølskost frå Valdres. Aktivitetar 1. Konsert i Rognebygningen. Høyr song og langeleikspel, og syng barnesongar frå Valdres. Mange av dei handlar om dyr, slike som kua, grisen, reven og bjørnen, til dømes. 2. Lappesteiking i Dalestogo og i Flatøydegarden: Marit Aasen og Ingrid Bolstad lagar verdas beste lappar, og dei hjelper ungane å steike sine eigne lappar. 3. På Kvietunet får du kaste hestesko, hoppe i foret og lage gardstun av kvistar, steinar og kongler. 4. Prøv ein strikkbåt: Ved dammen utanfor Tvengestølen kan ungane prøve morosame strikkbåtar. 5. På festplassen får du prøve stylter, leike i sandkassa, huske og sitja i traktoren. Brum brum! Førebuing Påmeldte barnehagar får songtekstar og musikk tilsendt. Alderstrinn Fire- og femåringar. Utstyr og klede Gode klede og sko. Ta med niste. Program 10.00 11.30: Aktivitetar på postane. Cirka 15 minutt per post. Frammøte ved Slidrehuset 09.45. 11.30 12.15: Matpause på museumsplassen. Museet spanderer saft. 12.15 13.45: Aktivitetane held fram. 13.45: Avslutning på museumsplassen. Kroner 50 per unge. Barnehagane blir delte inn i grupper. Maks 30 personar per gruppe. 11

7 Bunad og folkedrakt Bunad- og folkedraktrådet er ein 60 år gamal institusjon som arbeider for å fremje kunnskap om folkedrakt og bunad, gjennom dokumentasjon, forsking og formidling. Bunad- og folkedraktrådet består av eit fagråd oppnemnt av Kultur- og kyrkjedepartementet og eit sekretariat. Les meir på www.bunadraadet.no. Kva er eigentleg bunad? Fenomenet oppsto på midten av 1800-talet og vart brukt som kostyme for overklassa. Sidan vart bunaden eit radikalt uttrykk for norskdomsrørsla på byrjinga av 1900-talet. At bunadene skulle likne kleda folk brukte i før-industriell tid, vart eit ideal fyrst på 1950-tallet. I dag har vi mange ulike bunader, og med ulik tilknyting til dei gamle folkedraktene. Bunad- og folkedraktrådet og Valdresmusea har utvikla to undervisingsopplegg. Desse passar best for skuleelevar i 5. 10. klasse, men kan òg tilpassast yngre elevar. a) Detektiv i arkivet Elevane får ei omvising i draktutstillinga på Valdres Folkemuseum. Her får elevane sjå gamle og nye draktplagg, og dei får ei kort innføring i bunadhistoria. Deretter går vi ned i underetasjen. Her held Bunad- og folkedraktrådet til. Her får elevane ei omvising i arkiva og i magasinet. Etter omvisinga blir elevane delt inn i grupper. Kvar gruppe får utdelt ein eske frå arkivet med ulike spor og kjelder. Ved hjelp av innhaldet i eska (ein draktdel, eit arkivkort, ein gamal reiseskildring, ein draktakvarell og ein dvd) skal elevane svare på ulike spørsmål og løyse ei bestemt oppgåve. Praktiske oppgåver 1. Elevane får ta på og undersøke gamle plagg og tekstilar. Slik kjem dei i nærkontakt med historia. 2. Elevane får innføring i ei viktig periode i norsk historie. Her speler nasjonalromantikken og norskdomsrørsla viktige roller. 3. Elevane skal tolke ulike kjelder og setje dei inn i ein ny samanheng. Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og snakke om skilnader og likskapar før og no. Elevane skal utforske kjelder og bruke dei til å lage etterlikningar av gjenstandar frå fortida. Elevane skal fortelje om sin eigen familie for ein til to menneskealdrar sidan, og om korleis levevis og levekår har endra seg. 12

7. årssteget: Elevane skal samanlikne bruk av teknikkar og virkemiddel innanfor folkekunst og kunsthandverk i ulike kulturar ved hjelp av digitale og andre kjelder. Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og bruke dei til å vise korleis menneskje tenkjer og handlar ut i frå samfunnet dei lever i. Elevane skal utforske ulike kjelder, illustrere korleis dei kan gje ulik informasjon om fortida, og forklare korleis historikarar bruker dei til å lage historiske framstillingar. 10. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida, og vise korleis rammer og verdiar i samfunnet påverkar tankar og handlingar. Elevane skal søke etter og velje ut kjelder, vurdere dei kritisk og vise korleis ulike kjelder kan framstille historia ulikt. Elevane skal presentere viktige utviklingstrekk i norsk historie på 1800-talet og første halvdelen av 1900-tallet, og forklare korleis dei peikar fram mot samfunnet i dag. Lengde Cirka 1,5 time. I tillegg kjem matpause og transport. 5. 10. klasse Materiell Elevane tek med skrivesaker. Papir blir utdelt på Bunad- og folkedraktrådet. Kroner 50 per elev. Maks 30 personar per gruppe. b) På kistebotn I draktutstillinga på Valdres Folkemuseum møter elevane ei ung jente, ei brurekone og ein museumspedagog. Jenta er i ferd med å bli pynta til brud, og brurekona hjelper til med påkledningen. Saman med jenta og brurekona står ei stor, tung kiste, og er fylt med vakre klede som skal brukast i bryllaupet. Noko er gamalt, noko er nytt, noko har jenta lånt. Medan brurekona kler på bruda, får elevane høyre om dei ulike draktdelane, om smykka og om reisten av brurepynten. I samtalen mellom museumspedagogen, brura og brurekona, får elevane høyre om bryllaupstradisjonar i det gamle bondesamfunnet, og om førebuingane som måtte gjørast før bryllaupsfeiringa kunne ta til. Og kven veit, kanskje kjem brudgommen? Gjennom samtalen og påkledinga blir fortida gjort levande, og elevane kjem i nærkontakt med drakttradisjonar frå eige distrikt. Jamfør studieplanen 4. årssteget: Ved hjelp av eventyrforteljing eller dramapedagogiske metodar, skal barna leike seg til kunnskap om norsk kulturhistorie. Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og snakke om skilnader og likskapar før og no. 7. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og bruke dei til å vise korleis menneskje tenkjer og handlar ut i frå samfunnet dei lever i. Elevane skal utforske ulike kjelder, illustrere korleis dei kan gje ulik informasjon om fortida, og forklare korleis historikarar brukar dei til å lage historiske framstilingar. Lengde Cirka 1 time. I tillegg kjem matpause og transport 1. 7. klasse Kroner 50 per elev. Maks 30 personar per gruppe. 13

8 Per Spelemann/Pierre le Ménetrier Museale forstyrrelser Dei norske friluftsmusea vart stifta i den nasjonale rusen på byrjinga 1900-talet. I kjølevatnet av veksande nasjonalt medvit søkte samfunnsbyggjarane på 1800-talet legitimitet for nasjonsbygginga, i dei norske kulturuttrykka. Modernisering, samfunnsbygging og sivilisasjonskritikk er gjerne to sider av same sak. Etableringa av dei norske friluftsmusea kan sjåast på som ein reaksjon på kulturendring, modernisering og samfunnsoppløysing på 1800-talet. Formidlinga av den norske kulturhistoria har ikkje alltid korrespondert med samfunnsutvikling elles, frå 1850 og langt ut på 1900-talet. Friluftsmusea rommar dermed ei mengd romantiserte framtillingar av den norske kulturrøyndomen. Kva tenkjer norske kunstnarar om desse problemstillingane? Kva val gjer vi i arbeidet med formidling av norsk kulturhistorie? Museale forstyrrelser inviterer kunstnarar og publikum til refleksjon omkring norsk kulturhistorie, historieforståing og museumsformidling i vår tid. Pierre Lionel Matte er biletkunstnar og arbeider mykje med installasjonar i form av foto, lyd, tekst og kjente objekt. Matte tek i bruk humor og satire for å rette søkjelyset på idealiserte framstillingar av norsk kulturhistorie. I videoframsyninga Per Spelemann/Pierre le Ménetrier skapar Matte sin eigen versjon av den kjende folkemelodien Per Spelemann. Pierre Lionel Matte har tidlegare arbeidd med spørsmål som nasjonalisme, lokalpatriotisme og førestillinga om det framande som trussel mot vår eigenart. Filmen Per Spelemann/Pierre le Ménetrier varar i ti minutt og blir vist heile sumaren 2008. Utstillinga blir til i samarbeid mellom Valdresmusea og Norsk Kulturråd. Per Spelemann/Pierre le Ménetrier inngår i Valdresmusea sitt undervisningstilbod, og kan tingast som spesialframsyning på skulen eller på Valdres Folkemuseum. Filmen passar best for elevar i ungdomsskulen og i den vidaregåande skulen. Jamfør læreplanen 10. årssteget: Faget samfunnsfag skal stimulere til utvikling av kunnskap om det kulturelle mangfaldet i verda i fortida og samtida. Faget skal medverke til at elevane utviklar medvit om at menneska inngår i ein historisk samanheng, og at ei lang rekkje historiske hendingar gjer at dei er der dei er i dag. Faget samfunnsfag skal gje djupare forståing av forholdet mellom samfunnslivet og det personlege livet, og stimulere til erkjenning av mangfaldet i samfunnsformer og levevis. På denne bakgrunnen skal faget gje elevane større evne til å tenkje fritt, perspektivrikt, kritisk og tolerant. 14

Lengde Cirka 1 time. 7. 10. klasse og elevar i den vidaregåande skulen. Kroner 30 per elev. 15

9 Kvikako, lappar og lompe Dei fleste forbrukarar veit lite om dei historiske og samfunnsmessige tilhøva omkring norsk tradisjonskost, og tilverkinga av den. Korleis blir kaffimat som kvikako, lappar og lompe til, og kvifor var speka og salta kjøt vanlegare enn fersk kjøt? Kvifor vart fersk kjøt berre brukt i slaktetida i månadsskiftet november/ desember? Kva er eigentleg husmannskost og kvifor blir dette oppfatta som festmat i dag? Måltida i gamledagar Måltida var styrd av rytmen av ein arbeidsdag. Fyrste måltidet om dagen vart kalla ferebisk. Dette var kaffi, lams eller brødskive med smør, sirup, brim og stundom syltetøy. Bisk var det andre måltidet om dagen. Dette kunne vera vassvelling, mjølkevelling, havrevelling eller graut med brim eller surost. Flatbrød av potet og bygg var alltid med. Potet, spekekjøt eller steikt flesk kunne også vera del av bisk-måltidet. Tredje måltidet om dagen var dugurd (12.00). Dette var vassgraut med surmjølk eller søtmjølk. Mellommåltidet etter dugurd kunne vera kaffi og biteti (lams). Ved 16.00-tida var det non. Om sumaren var dette helst spekemat, kokt eller steikt flesk, kurv, søll og kokt potet. I regnvêr og på kalde dagar var det vanleg med majel (suppe av salt kjøt, erter, kål og gryn). Til kvelds (20.00) åt ein gjerne vassgraut med surmjølk eller surbrim, nykokte potetar med sur mjølk eller smør. Bygg viktigaste matplanta Bygg var viktigaste matplanta i Valdres, og av bygg framstilte ein mellom anna kvikako. Men dei dyrka ikkje berre bygg her. Sorenskrivar Wisleff skriv at desse plantane var i bruk i Valdres i 1743: bygg, rug, blandkorn (blanding av havre og bygg), havre (eller harve som mange seier i Valdres), grå og kvite erter, hamp, lin og neper. Kvardagsflatbrødet vart baka av grovt byggmjøl og potet, steikt på vedfyra takke i eldhuset. Der vart også ertebrød, finbrød (med finsikta bygg- eller rugmjøl) feittbrød, lompe og lefse baka. Elles vart goro steikt i gorojern i peisen, som festmat. Bakaromn fanst ikkje i Valdres før den vart innført med vedkomfyren. Med den kom også gjærbaksten. Tradisjonskost blir til Undervisingsopplegget gjev innføring i mattradisjonar frå Valdres, og elevane får vera med i framstillinga av kaffimat som lappar, lompe og kvikako. Undervisinga skjer på skulen eller i Slidrehuset på Valdres Folkemuseum. Jamfør læreplanen I eit fleirkulturelt samfunn er det viktig med medvit om norsk matkultur og det særeigne for samisk mattradisjon, og ha kunnskap om og respekt for mattradisjonar i andre kulturar. Større mangfald på matvaremarknaden stiller større krav til kompetanse hos forbrukaren, slik at ein kan gjere medvitne val som gjeld eiga helse og eige miljø. 16

7. og 10. årssteget: Innanfor hovudområdet mat og kultur er måltidsskikkar til kvardag, høgtid og fest og kunnskap om norsk tradisjonsmat og mat i ulike kulturar og religionar sentrale emne. Maten skal vere innbydande. Lengde Halvdagsopplegg. Cirka 2,5 timar (inkl. førebuing og etterarbeid). 5. 10. klasse. Kroner 30 per elev. 17

10 Tilbod ved Bagn Bygdesamling Valdresmusea AS vart stifta i 2007 og er den konsoliderte driftsorganisasjonen for Bautahaugen Samlinger, Valdres Folkemuseum og Bagn Bygdesamling. Bagn Bygdesamling er museum i Sør-Aurdal kommune og har lang tradisjon med formidling av liv- og samfunnsforhold i sørre delen av Valdres. Samlinga legg vekt på skogs- og tømmertradisjonane, 2. verdskrigen og arven etter komponisten Sigurd Islandsmoen. Bagn Bygdesamling tilbyr fire undervisingsopplegg i skuleåret 2009 2010. a) Frå skog til tømmer Bagn Bygdesamling har ei utstilling om tømmerdrift i gamle dagar. Utstillinga viser reiskap og utstyr som var vanleg i skogsdrifta for 60-70 år sidan. Sidan den gong har modernismering, sentralisering og nedlegging av tømmerfløtinga endra heile skogsdrifta. Ved Islandsmo-elva er det sett opp ein kopi av ei gamal skogskoie med inventar og utstyr som var vanleg i slike hus. Omvisinga startar i Telthuset, der skogsutstillinga held til. Elevane får høyre om korleis det var å vera tømmerhoggar i gamle dagar og dei får vite namna på utstyret som vart brukt. I skogskoia får vi høyre korleis dagleglivet var for skogskarane. Kanskje blir det høve til å smaka på ekte tømmerhoggarkost? Praktiske oppgåver 1. Elevane får prøve utstyret i utstillinga. 2. Elevane får vera med å barke ei gran. Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal presentere historiske emne ved hjelp av skrift, teikningar, bilete, film, modellar og digitale verktøy. Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og snakke om skilnader og likskapar før og no. 7. årssteget: Elevane skal forklare samanhengar mellom naturressursar, næringar og busetnad. Elevane skal forklare korleis produksjon og forbruk kan øydeleggje økosystem og forureine jord, vatn og luft, og dei skal drøfte korleis dette kan hindrast og reparerast. 10. årssteget: Elevane skal beskrive og forklare natur- og kulturlandskapet i lokalsamfunnet. Dei skal forklare korleis menneske gjer seg nytte av naturgrunnlaget, andre ressursar og teknologi, i Noreg og i andre land i verda. Lengde Cirka 2 timar. Opplegget passar best for elevar i 5. 7. klasse, men kan òg tilpassast elevar i 1. 4. klasse og elevar i ungdomsskulen. Kroner 30 per elev. 18

b) Seterdrift Ved Bagn Bygdesamling står det fleire hus med tilknyting til gards- og seterdrift i Sør-Aurdal: Islandsmostugu, Smettbakbua og ei gamal seterbu frå 1796. Her får du lære meir om korleis gards- og seterdrifta var i Sør-Aurdal for over 100 år sidan. Praktiske oppgåver Elevane blir delte inn i grupper som rullerer mellom tre forskjellige postar: 1. Gamle mattradisjonar, i Islandsmostugu. 2. Setertradisjonar, i Smettbakbua. 3. Om korn- og mølledrift, ved mølla og korntørka ved Islandsmo-elva. Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal fortelje om ei utvald råvare og korleis ho inngår i matvaresystemet, frå produksjon til forbruk 7. årssteget: Elevane skal lære om naturen som spiskammer ved å hauste inn nyttevekstar som kan etast og som kan brukast som mat. Elevane skal skaffe seg kunnskap om måltidsskikkar til kvardag, høgtid og fest, og dei skal kjenne til sentrale emne om norsk tradisjonsmat. 10. årssteget: Elevane skal gje døme på korleis kjøkkenreiskapar, tillagingsmåtar eller matvanar har endra seg over tid eller flytta seg geografisk, og forklare korleis det har verka inn på livet til folk. Matpause I matpausen får elevane servert vassvelling og havresuppe med brunost, smør eller sukker. Lengde Cirka 2 timar, inklusiv matpause. I tillegg kjem reise. Opplegget passar best for elevar i 5. 7. klasse, men kan òg tilpassast elevar i 1. 4. klasse og elevar i ungdomsskulen. Kroner 30 per elev. 19

c) Gamle jakt- og fangstreiskapar Jakt og fangst var ein viktig del av ressursgrunnlaget for folk i eldre tid. På Bagn Bygdesamling har vi ei stor samling med gamle fangstreiskap. Elevane får høyre korleis ein brukte reiskapane og kva slags dyr ein jakta på. Elevane får elles sjå utstoppa dyr langs naturstigen og ein film om eit bjørnehi i Vassfaret. Praktiske oppgåver Elevane blir delte inn i grupper som rullerer mellom tre forskjellige postar (30 minutt per post): 1. Film frå Vassfaret, i administrasjonsbygningen. 2. Utstoppa dyr, utstilling langs naturstigen. 3. Utstilling av reiskapane Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal samle og systematisere informasjon og beskrive utdøydde dyreartar og dyregrupper. Elevane skal fortelje om dyr og dyrevelferd, og argumentere for forsvarlig framferd i naturen. 7. årssteget: Elevane skal skildre kjenneteikn ved nokre plante-, sopp- og dyreartar og fortelje korleis desse er ordna systematisk. 10. årssteget: Elevane skal observere og gje døme på korleis menneska sine aktivitetar påverkar eit naturområde. Elevane skal identifisere korleis ulike interessegrupper ser på si eiga påverking, og foreslå tiltak som kan verne naturen for framtidige generasjonar. Lengde Cirka 2 timar, inklusiv matpause. I tillegg kjem reise. Opplegget passar best for elevar i 5. 7. klasse, men kan òg tilpassast elevar i 1. 4. klasse og elevar i ungdomsskulen. Kroner 30 per elev. 20

d) Ein skuledag for 60 år sidan I 1966 fekk Bagn Bygdesamling gamle Dølven skule i gåve frå Sør-Aurdal kommune. Det vart eit verdfullt tilskot til samlingane. I fyrste høgda er det samla skulemateriell frå omgangsskuletida og heilt fram til sentraliseringa av skulen i 1966. Tinga er kome frå fleire skular i Sør-Aurdal og gjev eit bilete av utviklinga innan skuleverket gjennom meir enn hundre år. Skulemuseet vert mykje brukt av skuleelevar på barnetrinnet. I andre høgda står lærarbustaden akkurat slik som då den siste læraren Ingvar Koppervik, som var lærar ved skulen i 42 år, flytte frå skulen. Dottrene hans gav alle eignelutar etter far sin til bygdesamlinga, mot at alt skulle takast vare på for ettertida. Leikeplassen ligg der som før og utedoane står der dei alltid har gjort. Alt dette skapar eit levande bilete av korleis skuletida var før i tida. Praktiske oppgåver 1. Elevane får vera med på ein skuletime der læraren stiller i tidsriktige klede. Undervisinga er slik den var for om lag 60 år sidan. 2. Elevane får kome på besøk til lærarane i andre høgda. Her får dei høyre om den siste læraren som budde der, Ingvar Koppervik. Jamfør læreplanen 4. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og snakke om skilnader og likskapar før og no. Elevane skal fortelje om sin eigen familie for ein til to menneskealdrar sidan, og om korleis levevis og levekår har endra seg. Elevane skal kjenne att historiske spor i sitt eige lokalmiljø og undersøkje lokale samlingar og minnesmerke. 7. årssteget: Elevane skal skape forteljingar om menneske i fortida og bruke dei til å vise korleis menneske tenkjer og handlar ut frå samfunnet dei lever i. Lengde Cirka 1,5 timar, inklusiv matpause. I tillegg kjem reise. Opplegget passar best for elevar i 1. 7. klasse. Kroner 20 per elev. 21