Talemål Stort valemne: 10 studiepoeng (NOSP110-F/120-F) Fjernord vårsemesteret 2006 (3.1.06, IU) 1
Kurset er sett saman av tre delar: Delkurs 1: Fonologi Delkurs 2: Talemålsvariasjon (sosial og geografisk) Delkurs 3: Påbygging i talemål (ufullstendig tekst) 2
Delkurs 1: Fonologi Innhald Fonologien er studiet av lydsystemet i talemålet, dvs. korleis språklydane går inn i faste strukturar når dei blir stilt saman for å lage ord. Studieråd Kurset føreset forprøva i fonetikk og lingvistikk. Fonologikurset blir eitt av grunnlaga for å arbeide med delkurset Talemålsvariasjon. Etter å ha lese innleiingskapittelet bør ein begynne med å sjå på videoen. Deretter kan ein gå laus på kapittel 2 i læreboka. Kapittel 3 går lettare om ein alt har begynt å arbeide med morfologipensum og norrønpensum. Ver merksam på at audioforelesingane utdjupar delar av dei enkelte kapitla. Mål Når du er ferdig med dette kurset, skal du kunne gjere greie for sentrale omgrep innafor ein modell for fonologisk analyse og beskriving gjere greie for korleis fonologien står i forhold til andre komponentar av ei språkbeskriving, dvs. morfologi, syntaks og leksikon. Når ein har arbeidd med kurset, har ein grunnlag for sjølv å finne fonemsystem og regelsystem innafor eit talemål, først og fremst sitt eige. Pensum Helge Sandøy: Talemål. 2. utg. Oslo 1996. Kapitla 1, 2 og 3. NB! Resten av boka er oppført som pensum under delkurset Talemålsvariasjon. Læremiddel Video 18 Audio 61 Audio 62 Audio 63 Audio 64 Audio 65 Audio 66 Fonologi Fonetikk og fonologi Fonologiske reglar Å finne fonemsystemet i sin eigen dialekt Morfofonologi Syntaks og fonologi Grammatikkskissa ein modell for språkproduksjon Læreboka Talemål kap 1, 2 og 3 3
Videoforelesing Video 18: Fonologi Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Videogrammet er meint som ei innleiing til fonologikurset. Det tar utgangspunkt i at studieobjektet vårt er den menneskelige språkevna, og at målet er å beskrive strukturen i språket for å få betre innsikt i denne språkevna. Språkstrukturen er ikkje noe ein kan observere direkte; vi må beskrive han med å lage oss ein modell. Denne forelesinga er i hovudsak brukt til ei framstilling av den modellen som blir brukt i læreboka. Det er prøvd å vise kva som er tankegangen eller "filosofien" bak modellen, og med enkle eksempel blir det illustrert korleis ein må organisere opplysningane om språkstrukturen på ulike nivå slik at dei til saman utgjør "eit rasjonelt maskineri". Grafikken som er lagt inn i forelesinga, skal visualisere korleis dette maskineriet, dvs. fonologimodellen, fungerer. Videoforelesinga gir ein forenkla versjon av kapittel 2 og 3 i læreboka. Derfor kan ein godt gå igjennom forelesinga før ein studerer kapitla i pensum. Dersom ein synes læreboka gir for mange detaljar, kan ein repetere "filosofien" i stoffet med å sjå videoforelesinga ein gong til. Øvingsoppgåve: På slutten av forelesinga blir det nemnt at ordet trøkk vil bli til [ trøçi] i b.f. eintal i Hols-målet. Still opp eit slikt flytdiagram som er brukt i forelesinga, og teikn inn den prosessen som gir [ trøçi] som resultat. Audioforelesingar Audio 61: Fonetikk og fonologi Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Denne forelesinga går igjennom dei fonetiske omgrepa ein treng i dei to delkursa som går på talemålet, dvs. Fonologi og Talemålsvariasjon. Første delen av forelesinga blir ein repetisjon av mye du har lært i forprøva i språkvitskap, men her er stoffet retta mot norske dialektar og korleis ein skal beskrive artikulatorisk dei lydane ein finn i norsk. Det er nyttig å ha tilgang til ei fyldigare beskriving i fonetikk f. eks. pensumboka du brukte til forprøva dersom du er usikker på kva termane står for. Læreboka Talemål tar for gitt at studenten har kjennskap til fonetikk og fonetiske teikn. Andre delen av forelesinga går inn på kva forskjellen er mellom disiplinane fonetikk og fonologi. Eit stikkord er at fonologien gjeld organiseringa av lydane. Dette er hovudemnet i kapittel 2 i læreboka. 4
1. Beskriv med fonetiske termar dei lydane du meiner du har i ditt talemål. Finn rette lydskriftteikna for desse lydane, og set dei inn i eit oppsett for vokalar og konsonantar som tilsvarer det du finn i lydskriftvedlegget bak i læreboka. 2. Kva ord er det mulig å lage på norsk av lydane i, k, k, r, s? Audio 62: Fonologiske reglar Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Organiseringa av lydane føreset avgrensingar på korleis lydane blir kombinert. Desse avgrensingane blir beskrivne som fonologiske reglar, som fortel om korleis fonema må uttalas på ein spesiell måte under gitte vilkår. Her blir omgrepa fonem og allofonar viktige. Korleis fonologiske reglar verkar, blir diskutert gjennom fleire konkrete eksempel henta frå dialektprøvene frå Lyngdal og Gildeskål, som du finn i tekstvedlegget i boka. Det er nødvendig å ha arbeidd med kapittel 2 i læreboka for å kunne få fullt utbyte av denne forelesinga. Det kan òg vere nyttig å studere dette kapittelet éin gong til etter at du har lytta på forelesinga. Kapittel 2 er grunnleggande for å få grep om resten av pensumet. Oppgåve: Gå igjennom dei fonologiske reglane du møter i læreboka og i denne forelesinga, og finn ut om dei også gjeld for ditt talemål. Audio 63: Å finne fonemsystemet i sin eigen dialekt Forelesar: førsteamanuensis Arne Torp, Universitetet i Oslo Først ser vi på prinsippet for fonemisk analyse: bruken av minimale par. Ettersom analysen føreset at ein skriv ned transkriberer dei fonema ein finn, må vi drøfte kva for teikn ein har bruk for i transkripsjonen. Deretter ser vi på kva for ulike fonemsystem som finst i norske dialektar, både konsonantar og vokalar, og kvar i landet ein kan vente å finne dei ulike systema. To målprøver er også lagde inn som illustrasjon av ulike fonemsystem. Dernest ser vi litt på forholdet mellom lokal dialekt og standardtalemål og kva for konsekvensar det har for fonemsystemet. Til slutt blir dei prosodiske trekka tonem og trykk omtala. Forelesinga utdjupar stoff frå kap. 2 i læreboka. 5
Tilleggslesnad: Haugen, E. 1982: Oppdalsmålet. Oslo (s. 34-44: "Lydskrift") Lie, S. 1987: "Lydlære". I Johnsen, E.B. (red.) : Vårt eget språk, bind 3 s. 349-353. (Finst òg i eittbandsutgåva av same verk. Oslo 2002.) 1. Kva er eit minimalt par? 2. Kor i landet finn vi dei dialektane som har det enklaste konsonantsystemet, og kor i landet har målet flest konsonantfonem? 3. Finn argument for og mot å rekne retrofleksane som eigne fonem. Audio 64: Morfofonologi Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Heile denne forelesinga er vigd eitt dialektdrag: palatalisering av velarar, som er omtalt i kap. 3 i læreboka. Fenomenet blir forklart historisk; men viktigast er det å vise korleis det kan beskrivas synkront i språket. I ei slik beskriving representerer det eit interessant tilfelle av kva nytte ein har av å kombinere den morfologiske beskrivinga med den fonologiske beskrivinga. Palataliseringa blir beskriven med eksempel frå dialektprøva frå Gildeskål, som står i tekstvedlegget. Dessutan er det med ein informant frå Fauske i studio. Palatalisering av velarar er òg eit godt eksempel på korleis ei regelbeskriving kan vere opplysande når ein skal forstå korleis språkutviklinga skjer. I dag er dette dialektdraget på vikande front mangstad; vi er altså vitne til ei historisk språkendring! Forelesinga utdjupar stoff frå kapittel 3 i læreboka. 1. Finn fram til dei bøyingskateogoriane og bøyingsklassane som får palatalisering av velarar i ein dialekt du kjenner, eller som du finn ei tekstprøve på i pensum. 2. Korfor blir ikkje palatalen i eit ord som ei bikkje beskriven som resultat av ein regel om palatalisering av velarar? 6
Audio 65: Syntaks og fonologi Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Utgangspunktet for denne forelesinga er at dialektane representerer eigne språksystem, dei har sin grammatikk. Ein kan altså ikkje seie at eit dialektdrag er ukorrekt. Når mange seier det, tar dei utgangspunkt i grammatikken for skriftmålet. Denne påminninga om at talemålet har sin sjølvstendige "korrekte" grammatikk, viser seg stadig å vere nødvendig. Med ein del særdrag frå norsk talemål blir det sjølvstendige i talemålsgrammatikken diskutert. Desse særdraga følgjer tydelig grammatiske reglar, og ofte uttrykker dei nyansar som skriftmålet vantar. Ein del av dei syntaktiske fenomena som blir gjennomgått, skiftar frå dialekt til dialekt i Noreg. Andre fenomen er felles for alt norsk talemål og representerer ein forskjell på skriftmål og talemål generelt. I siste delen blir det vist korleis ein i visse tilfelle må vise til syntaktiske samanhengar for å gi vilkåra for at visse fonologiske reglar skal verke. Denne forelesinga tar opp og utfyller stoff som elles er drøfta i kapittel 3 i læreboka og bruker eksempel frå dialektteksten frå Vålerenga i Oslo (jf. tekstvedlegget i læreboka). 1. Er bruken av dei personlige pronomena i ditt talemål i fullt samsvar med skriftmålsgrammatikken? Kan du beskrive ev. avvik grammatisk? 2. Lag eksempel i ditt talemål på at trykklett e i slutten av ord dett bort framom ord som begynner på vokal. Audio 66: Grammatikkskissa ein modell for språkproduksjon. Eksempel: Hols-målet Forelesar: amanuensis Ivar Utne, Universitetet i Bergen Gjest i studio: Liv Marit Dahlen I denne forelesinga viser vi korleis ein kan bruke grammatikkskissa i læreboka som ein mogleg modell til å beskrive språkproduksjon. Språkproduksjon vil her seie prosessen frå bodskap til ytring. Vi tek for oss leksikon og grammatikk. Leksikon vil seie ordforrådet, og grammatikk vil seie syntaks-, morfologi og fonologireglar. Dette blir vist med to eksempel: eitt skriftspråkseksempel med grunnlag i Nynorskordboka og same bodskapen som i lærebokeksemplet "Skal du hjelpe gutane dine med songen?". eitt talemålseksempel der ein dialektbrukar frå Hol lagar ei språkleg ytring av bodskapen "Ungen følgde kjerringa til myra". 7
Vidare lesnad: Hols-målet er det gjort greie for i Kjell Venås: Hallingmålet, Oslo 1977. Samlaget. Gå gjennom tilsvarande prosessar for ditt eige talemål. Bruk gjerne eksempel med: samsvarsbøying der adjektiv eller determinativ er underordna substantiv bøyingsendinga -en eller -ene i posisjonar der den blir redusert til syllabisk /n/, f eks åsen ord som anten bøygde eller ubøygde har fonemkombinasjonar med r eller tjukk l framfor ein alveolar, f eks fjorden, gjort, hjort, åkeren, sommeren. Eksempelsetningar kan vere: Den store hjorten kjem over jordet. Ungane (barna) gøymde seg i kjellaren. 8
Delkurs 2: Talemålsvariasjon (sosial og geografisk) Innhald Mens vi i kapittel 2 og 3 i læreboka Talemål avgrensa perspektivet til å sjå på talemålet som ein språklig struktur, vil dette kurset (og kap. 4, 5 og 6 i læreboka) ha språket i samfunnet som felles innfallsvinkel. Emnet for kapittel 4 er språklig variasjon beskriven i forhold til sosiale storleikar, og det er grunnleggande å sjå individa som medlemmer i sosiale grupper. Sosiale krefter kan òg verke inn på språkendringar. Slike krefter blir drøfta i kapittel 5 saman med spørsmålet om reine språklige påverknadsfaktorar. Ei slik drøfting av årsaker til ei språkendring blir òg ein tråd i kapittel 6 om dialektgeografien. Studieråd Kurset føreset fonologikurset. Det føreset òg ein del kunnskapar om norrønt språk, og at ein har lese den strukturelle delen av Torp og Vikør: Hovuddrag i norsk språkhistorie, og dessutan lytta til audio 21. Mål Gjennom studiet av dette kurset skal studentane lære å kjenne hovuddraga som skil norske dialektar geografisk, særdraga for sosial variasjon innafor norsk språk. Studentane skal bli i stand til å setje drag ifrå norsk talemålsvariasjon inn i den geografiske og sosiale samanhengen dei står i, og gjere greie for korleis ein kan analysere og tolke denne variasjonen som f.eks. resultat av språkkontakt og sosiale mekanismar. Studiet skal gi innsikt i korleis ein kan sjå på variasjon i språket som 'normaltilfellet', dvs. noko som den menneskelege språkkompetansen meistrar. Pensum Helge Sandøy: Talemål. 2. utg. Oslo 1996. Kapitla 4, 5 og 6. Tekstprøver: Sju talemålstekstar i lydskrift skal studerast nøye. Talemålstekstane står i læreboka. 9
Læremiddel Video 22 Video 23 Audio 71 Audio 72 Audio 73 Audio 74 Audio 75 Audio 76 Talemål: Geografisk variasjon Talemål: Sosial variasjon Analyse av stilvariasjon Analyse av gruppevariasjon Språkholdninger Geografisk variasjon i fonologien og morfologien Kva er årsakene til geografisk variasjon? Dialektinndeling. Korfor og korleis? Læreboka Talemål kap. 4, 5 og 6 Videomagasin Video 22: Geografisk variasjon Fagansvarleg og gjest i studio: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Intervjuobjekt: ordførar Hans Arvid Hanssen (Nordkapp), ordførar Ansgar Gabrielsen (Lindesnes), Karl P. Høgset og Mass Blø (Midøya), museumsstyrar Harald Grytten, førsteamanuensis Britt Mæhlum, forfattaren Arne Lyngås (Målselv) Opplegg og regi: Arnt Øyvind Siem Programleiar: Linda Vågenes Videoen tar utgangspunkt i spørsmålet om det er store dialektforskjellar i Noreg. At det ikkje er store forskjellar sett i forhold til geografisk avstand, blir demonstrert med eit besøk på Nordkapp og eit på Lindesnes. Om det er eit årsaksforhold mellom geografisk avstand og språkforskjellar, er eit spørsmål vi tar opp til grundig drøfting i videoen. Hovudmålet er å forstå dialektkartet vårt som eit resultat av språk- og kulturhistoria. Pensumgrunnlaget er kapittel 5 og 6 i læreboka Framlegg til tilleggslesnad: Helleland & Papazian: Norsk talemål. Oslo 1982 (NRK Skoleradioen 12/81) Arne Torp: Nokre tankar om inndelinga av folkemåla i Skandinavia. I: Folkemålsstudier (1983) 28: 45 92. Helge Sandøy: Dialektane våre, s. 60 119, i: Egil Børre Johnsen (red.): Vårt eget språk, 2. Oslo 1987. (Finst òg i eittbandsutgåva av same verk. Oslo 2002.) 10
1. Still opp ei liste over forskjellar og likskapar mellom dialekten på Lindesnes og på Nordkapp med utgangspunkt i dialektkarta i læreboka. 2. Kjenner du til at eldre admininstrive grenser avspeglar seg i dialektgrenser i det distriktet du kjem frå? Video 23: Sosial variasjon Fagansvarleg og gjest i studio: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Intervjuobjekt: finansminister Sigbjørn Johnsen, førsteamanuensis Arnold Dalen, Skodespelar Jacob Margido Esp, Judith Haugdahl, Kjetil Rismark, Hallvard Flatland. Opplegg og regi: Arnt Øyvind Siem Programleiar: Linda Vågenes Videoen tar opp korleis vi reagerer på språklig variasjon, dvs. kva språkholdningar som er utbreidd. Det blir gitt eksempel på korleis folk varierer og ikkje varierer språket sitt etter situasjonen. Viktigaste temaet som blir drøfta, er normene for variasjon i språket og korleis dei fungerer og blir innlært. Pensumgrunnlaget er kapittel 4 i læreboka. Framlegg til tilleggslesnad: Kjell Venås: Mål og miljø. Oslo 1991. (Novus.) Helge Omdal: Språkholdningar, i Mål og makt 1982/4 s. 2 25. Helge Sandøy: Dialektane våre, s. 119.173, i Egil Børre Johnsen (red.): Vårt eget språk, 2. Oslo 1987. (Aschehoug) (Finst òg i eittbandsutgåva av same verk. Oslo 2002.) 1. Korleis trur du folk ville reagere om ein frå din heimstad blei statsminister og heldt fast på dialekten sin når han eller ho snakka offentlig? 2. Korfor vil slike reaksjonar på talemåle åt folk skifte med kvar dialekten kjem frå? Dei tre figurane på neste side blir brukte i audio 71 og 72, omtalt på dei neste sidene. 11
12 Talemål, NOSP110/120-F, Fjernord våren 2006
Audioforelesingar Audio 71: Analyse av stilvariasjon Forelesar: førsteamanuensis Gunnstein Akselberg, Universitetet i Bergen I dei to førelesingane Analyse av stilvariasjon og Analyse av gruppevariasjon tar førelesaren opp emnet språkleg variasjon i høve til sosiale faktorar. I den første førelesinga, Analyse av stilvariasjon, er temaet individuell språkleg variasjon. Her vert det gjort greie for korleis einskildindividet varierer språkbruken i høve til språkbrukssituasjon. Einskildindividet vel stilnivå frå eit språkleg register alt etter mottakar, emne og kva rolle språkbrukaren er i. Slike val, som kan vera medvitne eller umedvitne, vert styrte av språklege normer. Dei språklege normene, som både styrer kva stilnivå som finst i det språklege registeret, og kva stilnivå ein skal nytta i ein bestemt språkbrukssituasjon, er knytte til den sosiale gruppa ein høyrer til. Det vert òg gjort greie for kva funksjon språklege normbrot har. I førelesinga vert problemstillingane illustrerte med opptak av ein person som nyttar forskjellige stilnivå i formell og uformell situasjon. Hovudtanken i førelesinga er at sosiale tilhøve eller sosiale faktorar styrer språkleg variasjon. Referansar og framlegg til vidare lesing: Førelesinga byggjer først og fremst på kap 4 i Helge Sandøy 1993: Talemål. Oslo: Novus, og Lesley Milroy 1987: Language and Social Networks. 2. utgåve. Oxford: Blackwell. I Helge Sandøy 1987: Norsk dialektkunnskap. 2. utgåve. Oslo: Novus, og i Kjell Venås 1991: Mål og miljø. 3. utgåve. Oslo: Novus, kan du finna meir stoff om emne som blir tatt opp i førelesinga. 1. Lytt gjennom dei to opptaka med rektor ved Universitetet i Bergen på lydkassetten. Prøv å finna andre språklege trekk som varierer systematisk i dei to språkbrukssituasjonane enn dei som er kommenterte i førelesinga. 2. Kor medviten er du din eigen stilvariasjon? Prøv å notéra systematiske variasjonar mellom den lokale og formelle stilen i ditt eige språklege register. Få ein nær venn som kjenner språkvariasjonane dine godt til å kommentera dine eigne notatar. 3. Det er relativt vanleg at personar som har ein dialekt som ligg nær opp til standard austnorsk uttale eller eit bytalemål, sjeldnare enn personar med ein annan dialektal bakgrunn skifter mellom ulike stilnivå i det språklege registeret. Gjer greie for kvifor dei to gruppene av talemålsbrukarar har ulike typar av språklege register, og kvifor dei nyttar det språklege registeret sitt ulikt. 13
Audio 72: Analyse av gruppevariasjon Forelesar: førsteamanuensis Gunnstein Akselberg, Universitetet i Bergen I dei to førelesingane Analyse av stilvariasjon og Analyse av gruppevariasjon tar førelesaren opp emnet språkleg variasjon i høve til sosiale faktorar. I den andre førelesinga, Analyse av gruppevariasjon, er temaet språkleg variasjon mellom ulike sosiale grupper. Her vert det gjort greie for korleis talemålet til personar frå ulike sosiale grupper varierer, og korleis den språkleg variasjonen samsvarar med sosiale grupper som kjønn, alder, sosial status og region. Det vert også gjort greie for fenomenet registervarisajon, dvs. korleis språket mellom sosiale grupper varierer m.o.t. til stilnivå i det språklege registeret. Normene som styrer val av gruppevariasjon og registervariasjon er knytte til sosial gruppe. Også denne førelesinga byggjer på at sosiale tilhøve eller sosiale faktorar styrer språkleg variasjon. Referansar og framlegg til vidare lesing: Førelesinga byggjer først og fremst på kap 4 i Helge Sandøy 1993: Talemål. Oslo: Novus, og Lesley Milroy 1987: Language and Social Networks. 2. utgåve. Oxford: Blackwell. I Helge Sandøy 1987: Norsk dialektkunnskap. 2. utgåve. Oslo: Novus forlag, i Kjell Venås 1991: Mål og miljø. 3. utgåve. Oslo: Novus, i Eskil Hanssen m. fl. (red.) 1978: Oslomål. Oslo: Novus, i Eskil Hanssen m. fl. (red) 1986: Artikler 1 4. Talemålsunderøkelsen i Oslo (TAUS). Oslo: Novus, og i Knut Fintoft og Per Egil Mjaavatn 1980: Språksosiale forhold i Trondheim bymål. Trondheim: Tapir, kan du finna meir stoff om emne som som blir tatt opp i førelesinga. 1. Les gjennom dei to talemålstekstane frå Vålerenga og Frogner som du finn bak i læreboka. Prøv å finna andre språklege trekk som varierer systematisk mellom dei to tekstane enn dei som er kommenterte i førelesinga. 2. Finst det språklege gruppevariasjonar og registervariasjonar på den staden der du er ifrå? Gjer greie for kvifor slike variasjonar finst eller manglar, og skissér eventuelle gruppe- eller registervariasjonar. 3. I førelesinga vert det sagt at den formelle stilen i det språklege registeret til informanten frå Vålerenga og gjennonsnitts-vossingen vil nærma seg respektive talemålet til informaten frå Frogner og rektor ved Universitet i Bergen. Gjer greie for kvifor det vil vera slik. 14
Audio 73: Språkholdninger Forelesar: førsteamanuensis Helge Omdal, Agder distriktshøgskole I dette audiogrammet blir først enkelte sentrale begreper som holdninger, stereotypi, fordom, skjulte og åpne holdninger definert, og spesielle forhold ved språkholdninger blir diskutert, særlig spørsmålet om sammenhengen mellom holdninger til sjølve språket og til brukerne av språket. En kommer inn på grunnlaget for vurdering av språktrekk og språkvarianter, og det blir gitt eksempler på motstridende og inskonsekvent "argumentasjon" for bestemte oppfatninger av språk, slik at det subjektive grunnlaget for språkholdninger blir åpenbart. Det blir også gitt en kort omtale av et par metoder for undersøkelse av språkholdninger, og ulikheter i mønsteret av holdningsfaktorer (holdningsprofil) understrekes. Videre kommer en inn på urimelige konsekvenser av å vurdere personer på basis av språkholdninger. Enkelte endringer i språkholdninger og språklig "klima" i Norge de siste tiåra blir omtalt og illustrert med eksempler. Til slutt kommer en inn på spørsmålet om hvorfor det kan være viktig å avdekke språkholdninger, hvordan en kan redusere enkelte uheldige virkninger av språkholdninger og f.eks. unngå at folk holder seg borte fra offentlig debatt og deltakelse i den demokratiske beslutningsprosessen på grunn av følelsen av at språket deres ikke er "godt nok". Pensumgrunnlag for audiogrammet er kap 4 i læreboka. Referanser og forslag til videre lesing: Venås, Kjell (1991): Mål og miljø. Innføring i sosiolingvistikk eller språksosiologi (kapitlet "Språkhaldningar", s. 242 264). Oslo: Novus. Omdal, Helge (1982): Språkholdningar. Mål og Makt 1982/4, s. 2 25. Omdal, Helge (1982): Språkholdninger og massemedier. Språknytt 10/1, s. 31 37. Sandøy, Helge (1989). Holdningar til bydialektar i Noreg. Tijdschrift voor Skandinavistiek 10/1 2, s. 59 81. Kleiven, Jo (1975): Stereotypiar omkring dialektbruk nokre døme frå Bergen. I: Steinset, Åge/Kleiven, Jo (red.): Språk og identitet, s. 120 128. Oslo: Det Norske Samlaget. Giles, Howard/Powesland, Peter F. (1975): Speech Style and Social Evaluation (= European Monographs in Social Psychology 7). London: Academic Press. Omdal, Helge (1995): Attitudes toward spoken and written Norwegian. I: Ernst Håkon Jahr (ed.): Sociolinguistics in Norway (= International Journal of the Sociology of Language 115). Berlin New York: Mouton de Gruyter 1995, s. 85 117. Oppgaver: 1. Hva er grunnen til at vurdering av talemål ikke gir sikker informasjon om personlige egenskaper hos en person? 2. Diskuter om språkpolitiske synspunkt i nyere norsk språkhistorie (fra ca. 1850) kan ha sammenheng med enkelte "nasjonale stereotypier" om norske dialekter/sosiolekter. (flere oppgaver på neste side) 15
3. Nevn noen uheldige virkninger av negative holdninger til/stigmatisering av talespråks- og skriftspråksvarianter. 4. Finn egne eksempler (fra talespråk og skriftspråk) på endring i det språklige "klimaet" de siste par tiåra. Audio 74: Geografisk variasjon i fonologien og morfologien Forelesar: amanuensis Roger Lockertsen, Høgskolen i Stavanger Samandrag. Emnet for førelesinga er "Geografisk variasjon i fonologien og morfologien". Når vi studerer dialektar, studerer vi både språk og geografi. Førelesinga tar derfor føre seg viktige språkdrag og viser koss vi kan sirkle inn ein målføreprøve ved hjelp av kunnskapar om dei kryssande grensene mellom språkdraga. Det blir vist til isoglossar som er oppteikna i målførekarta i læreboka, og målføreprøven frå Gildeskål i Nordland blir heimefesta ved hjelp av slike kryssane isoglossar. I heimfestinga blir det først vist til dei språkdraga som trengst for å plassere målføret, deretter blir andre viktige språkdrag i norsk kommentert. Pensumgrunnlag for førelesinga er kap 6 i læreboka. Referansar og framlegg til vidare lesing: Elstad, Kåre 1981: "Nordnorske dialektar" i Bull/Jetne (red.): Nordnorsk, Oslo Helleland og Papazian 1981: Norsk talemål, Oslo Jahr, Ernst Håkon 1986: Har det på tunga 1. Lag ei lista over dei språkdraga som er brukte til å heimfeste målføreprøven til Gildeskål, og del dei i morfologiske og fonologiske språkdrag. 2. Koss er palataliseringa av velarar og alveolarar gjennomført i målføreprøven? 3. I prøven finn vi fleire eksempel på apokope. Gjør greie for korfor apokopen i dette målet ikkje er trøndersk. Audio 75: Kva er årsakene til geografisk variasjon? Forelesar: professor Helge Sandøy, Universitetet i Bergen Geografisk variasjon er aller oftast eit resultat av språkendringar og av at desse endringane har fått ulik geografisk utbreiing. Skal vi forstå kva årsakene til endring er, er ikkje stikkordet isolasjon rette utgangspunktet. Sosial kontakt er eit nyttigare stikkord. I forelesinga blir det drøfta korleis ein kan nærme seg ei forklaring på språkendring. Slike forklaringar må ta omsyn til den sosiale situasjonen for språkbrukaren på mikroplanet og dei må ta 16
omsyn til at språket sjølv kan ha indre drivkrefter som pressar fram endringar, og indre restriksjonar på kva som kan skje i språkstrukturen. Dei språkforskjellane vi ser i dag, tar vi som produkt av avslutta historiske prosessar. Skal vi komme nærare kva som eigentlig har skjedd for fleire hundre år sia, kan det vere tenlig å studere endringar som skjer nett i dag. I forelesinga tar vi utgangspunkt i eit par slike, nemlig samanfallet av sj- og kj-lyden og spreiinga av skarre-r. Denne forelesinga utdjupar stoffet i kapittel 5 om språkendring i Talemål. Øvingsoppgåve: Noter ned dialektforskjellar frå din landsdel, og tenk over kvar heimstaden din har fått mest språkpåverknad ifrå, dvs. i kva retning du finn flest likskapar. Audio 76: Dialektinndeling. Korfor og korleis? Forelesar: førsteamanuensis Arne Torp, Universitetet i Oslo Vi startar med å drøfte kva som "vanlege folk" plar leggje merke til når dei driv med uformell heimfesting av dialektar. På bakgrunn av i alt fire målprøver munnar drøftinga ut i ei vesentleg prosodisk basert todeling av dei norske dialektane, som geografisk svarar rimeleg bra til den tradisjonelle hovudinndelinga i austnorsk vestnorsk, trass i at denne inndelinga er basert på andre målmerke enn tonegang. Problemet med at det vestnorske området fell i to geografisk skilde delar (vestlandsk og nordnorsk) blir drøfta og forsøkt forklart. Vidare blir det presisert at austnorsk og vestnorsk ikkje er absolutte storleikar, men at dialektar kan vere meir og mindre typisk austnorske eller vestnorske, alt etter kor mange av dei "typisk austnorske" eller "typisk vestnorske" målmerka ein finn i den enkelte dialekten. Mot slutten ser vi på ein del målmerke som går på tvers av todelinga i austnorsk og vestnorsk, og forholdet til det tradisjonelle hovudkriteriet for denne inndelinga, jamvektsregelen, blir også drøfta. Pensumgrunnlag er kap. 6 i læreboka. Tilleggslesnad: Sandøy, H. 1987: "Dialektane våre". I Johnsen, E.B. (red.) Vårt eget språk, bind 2, s. 60 173. (Finst òg i eittbandsutgåva av same verk. Oslo 2002.) Vigeland, B. 1981: Dialekter i Norge Oslo/Bergen/Tromsø 1. Nemn nokre hovudskiljemerke mellom austnorsk og vestnorsk. 2. Nemn døme på overgangsmål mellom typisk austnorske og typiske vestnorske mål, og forklar korfor dei bør reknast som overgangsmål. 3. Korfor er kløyvd infinitiv ikkje noko høveleg hovudmålmerke for austnorsk? 17
Delkurs 3: Påbygging i talemål (ufullstendig tekst) NB! Meir informasjon om delkurs 3 kjem elektronisk etter har kurset har starta opp. Heile pensumet er med nedanfor. Innhald Denne delen dekkjer halvparten av emnet NOSP110-F/120-F Talemål i endring. Delkurset omfattar endringar i nyaere norsk talemål. Pensum Pensumet er samla i kompendiet NOSP120 Talemål i endring. Vår 2004, ev. seinare. Det inneheld: Haugen, Ragnhild.1999. Variasjon og endring av sogndalsdialekten. I: Målbryting 2. 120-133. (ISBN: 82-91987-01-7) Hernes, Reidunn. 1999. Målbryting hjå ungdomar i Os. I: Målbryting 2. 133-149. (ISBN: 82-91987-01-7) Johannesen, Stig Helge. 1983. Om skjendisar og chipsreiarar. Bruken av sje-lyd og kje-lyd i bergensmålet. I: Talemål i Bergen 1/83.(ISBN: 5-28. 82-90500-04-1) Sandøy, Helge. 2000. Utviklingslinjer i moderne norske dialektar. I: Folkmålsstudier 39. 345-384. (ISSN: 0356-1771) Sølvberg, Ola. 1999. Endringar i førdedialekten. I: Målbryting 2. 149-154. (ISBN: 82-91987-01-7) Torp, Arne. Skarre-r ingen talefeil likevel? Teorier om opphavet til skarring og hvor langt skarringa vil gå. I: Målbryting 4. 63-88. (ISBN: 82-91987-03-3) Læremiddel Det er ikkje læremiddel til denne delen av kurset. Vi viser til oppfølging i Kark og på helgesamlinga. 18