Haustbehandling av fleirårig raigras

98 T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) Haustbehandling av fleirårig raigras Tor Lunnan / tor.lunnan@planteforsk.no Planteforsk Løken Samandrag Effekten av ulik haustbehandling på overvintringa av fleirårig raigras er undersøkt under feltforhold i forsøksringar frå Agder til Trøndelag. Eit seint tidspunkt for siste hausting i oktober/november gav negative utslag på avlinga året etter og dårlegare fôrkvalitet på hausten enn tidlegare hausting. Sterk N-gjødsling gav små utslag samla sett. Høg stubbhøgd ved siste slått gav større førsteslått året etter, men avlingstapet ved høg stubbing om hausten var større enn meiravlinga året etter. Innleiing Fleirårig raigras (Lolium perenne L.) har høg fôrkvalitet og toler hausting og beiting godt. Overvintringa er hos oss meir usikker enn for timotei og engsvingel, og faktorar som terrengform, jordart og driftsmåte kan vera like avgjerande som val av rett sort når det gjeld god eller dårleg overvintring (Østrem 1998). Påkjenningane på grasdekket varierer mykje mellom vintrar. Utvintring skuldast ofte fysisk skade etter frost eller isdekke. I innlandet er også soppangrep vanleg, der særleg snømugg (Microdochium nivale) kan gjera stor skade (Hofgaard 2003). Kondisjonen hos plantane kan ha mykje å seie for overvintringa. Ein periode med temperaturar rundt null med gode lysforhold før vinteren set inn gir herdige plantar. Våte, milde haustar med lite lys gir derimot dårleg herding. Fysiologisk stadium hos graset og

T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) 99 nitrogenforsyning har også innverknad. Høg N-tilgang stimulerer til vekst og gir mindre opplagsnæring i graset. Vi ønskte å få meir kunnskap om verknaden av N-gjødsling, stubbhøgd og tidspunkt for siste hausting av raigras, og ein forsøksserie over desse spørsmåla vart starta i 1996 frå innsatsområde Grovfôr i Planteforsk. Materiale og metode Det er lagt ut felt i forsøksringane Fosen, Søre Sunnmøre, Ytre Sogn, Hardanger og Midthordland, Haugaland, Jæren, Ryfylke, Suldal og Sauda, Lyngdal, Aust-Agder, Søndre Østfold, Buskerud, Romerike og på Planteforsk Løken. I det følgjande er felta frå Trøndelag til Agder teke med i utrekningane, felta på Austlandet er utelatne. Felta er lagt etter nest siste hausting (andre- eller tredje slått) i etablert raigraseng, mest i sorten Tove. Forsøksplanen var faktoriell med tre gjentak og følgjande tre faktorar: Tid for siste slått om hausten: Tre tider - tidleg hausting (ca. 15. september), middels hausting (månadsskiftet september-oktober) og sein hausting (oktober-november). Gjødsling til siste slått om hausten: To nivå, 4 og 8 kg N/daa. Stubbhøgd ved siste slått: To stubbhøgder, låg stubb (ca. 5 cm) og høg stubb (ca. 10 cm). Felta vart forsøkshausta ved siste slått på hausten og i førsteslåtten våren etter. Nokre felt gjekk vidare neste haust med ny forsøksbehandling på same måten, og avslutning etter førsteslått året etter. I alt er det teke 20 årshaustingar for felt frå Trøndelag til Agder. 17 av desse er hausta førsteslåtten året etter. Felta er forsøkshausta med avlingsregistrering og uttak av tørkeprøve. Tørkeprøven er vidare brukt til kvalitetsanalyse på NIR, der energiverdi, råprotein, NDF, vassløyseleg karbohydrat og aske er analysert. Det er kjørt variansanalyse over felta, der utslaget av forsøksfaktorane er testa mot sine samspel med felt. I tabellane er resultata presenterte med middelfeil (standardavvik på gjennomsnittstala) og p-verdiar. Ein p-verdi under 0,05 blir ofte rekna som statistisk sikker.

100 T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) Resultat Avling om hausten Avlinga ved siste slått om hausten var lite påverka av haustetida (tab. 1). Tilveksten var liten frå slutten av september og utover. Ein svak nedgang ved siste hausting kan vera påverka av beiting av hjort og andre dyr på nokre felt. Utslaga varierte mykje frå felt til felt, og det er eksempel på både avlingsauke og stor avlingsnedgang utover hausten. Ein auke i gjødslingsstyrken frå 4 til 8 kg N/daa gav ein liten, men statistisk sikker avlingsauke i siste slått. Også her var variasjonen mellom felt stor, frå ingen utslag til ei meiravling over 30 kg tørrstoff/daa. Det moderate avlingsutslaget tyder på god nitrogenforsyning på dei fleste felta. Det var ikkje samspel mellom gjødsling og haustetid, slik at utslaget for gjødsling var om lag like stort ved alle tre haustetidene. Stubbhøgda verka derimot, ikkje uventa, sterkt inn på hausta avling ved siste slått. I middel var det ein nedgang frå 206 til 128 kg tørrstoff pr. daa. Det var ikkje samspel mellom stubbhøgd og N-gjødsling eller stubbhøgd og haustetid, men det var ein tendens til at avlingsnedgangen ved høg stubbing auka utover hausten. Tabell 1. Avlingar, dekningsgrad om våren og plantebestand, middelverdiar for felt frå Agder til Trøndelag. Hovudeffektar av tid for siste hausting, N-gjødsling til siste slått og stubbhøgd for siste slått. Avling, kg tørrst./daa Dekning Sådd sort Haust 1. slått Sum vår, % 1. slått Tal felt 20 17 17 16 15 Tidleg siste slått 168 564 747 78 84 Middels siste slått 179 526 721 68 82 Sein siste slått 154 504 669 61 76 Middelfeil 8,2 9,7 11,5 2,5 2,2 p-verdi 0,12 <0,001 <0,001 <0,001 0,04 4 kg N til siste slått 162 537 714 71 81 8 kg N til siste slått 172 525 711 68 80 Middelfeil 1,7 4,2 4,6 0,4 0,4 p-verdi 0,001 0,04 >0,5 <0,001 0,05 Låg stubb 206 512 734 67 80 Høg stubb 128 550 691 71 81 Middelfeil 5,6 7,8 5,9 1,1 1,0 p-verdi <0,001 0,004 <0,001 0,02 >0,5

T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) 101 Avling året etter Etterverknaden året etter var negativ for sein hausting av siste slått (tab. 1). Dekningsgraden om våren gjekk ned, og det vart også mindre raigras og meir ugras i førsteslåtten. Middels haustetid for sisteslått gav 38 kg tørrstoff mindre enn tidleg slått og sein sisteslått 60 kg mindre enn tidleg slått. I sum for siste slått på hausten og første slått året etter vart det ein klar negativ effekt av utsett haustetid for siste slått om hausten. Sterk N-gjødsling gav også ein negativ ettereffekt, men utslaget her var mykje mindre enn for haustetid. I sum avling haust pluss vår var det ikkje sikkert utslag av gjødsling, slik at det positive utslaget om hausten vart vege opp av negativt utslag i førsteslåtten året etter. Stubbhøgd gav større ettereffekt enn gjødsling, men avlingstapet om hausten ved høg stubbing vart på langt nær vege opp av større avling året etter. Høg stubb gav høgare dekningsgrad om våren, men verka lite inn på raigrasbestanden. Utslaga for gjødsling og stubbhøgd på overvintringa varierte mellom felt, og på nokre felt var det negative utslag for låg stubbing og sterk N-gjødsling. Størst utslag var det på felt i Fosen og Buskerud forsøksring. Når forholda om vinteren er tøffe, kan derfor gjødsling og stubbhøgd vera avgjerande faktorar for å få vellukka overvintring. På dei fleste felta var plantebestanden god også ved låg stubb og sterk N-gjødsling, slik at avlingsnedgangen kom av svakare plantar og ikkje utgang av plantar. Fôrkvalitet Energiinnhaldet i graset gjekk ned utover hausten, og nedgangen var sterkast ved sein siste slått (tab. 2). Proteininnhaldet gjekk også ned, men nivået var jamt over høgt. I middel var PBV-verdien 60, 53 og 40 g/kg tørrstoff ved dei tre haustetidene. Fiberinnhaldet (NDF) gjekk markant opp ved den siste haustetida. Innhaldet av vassløyseleg karbohydrat (mest sukker) var lågast ved den første haustetida, men her var variasjonen stor mellom felt slik at effekten ikkje er statistisk sikker.

102 T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) Tabell 2. Fôrkvalitet ved siste slått om hausten. Hovudeffektar av haustetidspunkt, N-gjødsling og stubbhøgd. Middel av 13 felt frå Agder til Trøndelag. Energiverdi Råprotein NDF Vassl. karbo. Aske Haustbehandling FEm/kg ts % av ts % av ts % av ts % av ts Tidleg siste slått 0,939 20,8 47,4 12,4 9,2 Middels siste slått 0,927 19,9 47,2 14,0 8,7 Sein siste slått 0,888 18,1 49,7 13,9 8,5 Middelfeil 0,007 0,36 0,58 0,88 0,14 p-verdi <0,001 <0,001 0,008 >0,5 0,004 4 kg N til siste slått 0,915 19,0 48,3 13,8 8,8 8 kg N til siste slått 0,922 20,3 47,9 13,0 8,8 Middelfeil 0,003 0,16 0,13 0,20 0,05 p-verdi 0,08 <0,001 0,05 0,01 >0,5 Låg stubb 0,911 18,9 48,5 14,0 8,7 Høg stubb 0,925 20,3 47,7 12,8 8,9 Middelfeil 0,005 0,12 0,28 0,17 0,05 p-verdi 0,06 <0,001 0,08 <0,001 0,05 Effekten av N-gjødsling på fôrkvaliteten om hausten var mindre enn for haustetid. Auka N-gjødsling verka sterkast inn på proteininnhaldet, som auka frå 19,0 til 20,3% av tørrstoffet. Innhaldet av vassløyseleg karbohydrat gjekk ned med aukande gjødsling. Høg stubbing gav høgare energiinnhald enn låg stubbing, men utslaget var ikkje stort. Raigraset har høg energiverdi også i stubbfraksjonen 5-10 cm. Med høgare stubbing får ein med meir bladverk og mindre av stengel og bladslirer. Det er derfor rimeleg at proteininnhaldet aukar og NDF-innhaldet går ned med aukande stubbhøgd. Innhaldet av vassløyseleg karbohydrat gjekk derimot ned, noko som viser at sukkerinnhaldet er høgt i stubbfraksjonen. Etterverknadene av haustbehandlinga på fôrkvaliteten i førsteslåtten året etter var små. Sein sisteslått gav litt høgare energiverdi, meir protein og aske og mindre protein og vassløyselege karbohydrat enn tidleg sisteslått. Noko av forskjellane kan forklarast med lågare avling. Ved lik N-gjødsling og likt N-opptak, blir det høgare N-konsentrasjon i graset og høgare råproteininnhald når avlinga er lågare. Høgare energiverdi kan skuldast seinare vekststart og utvikling frå våren etter dårlegare overvintring. N-gjødsling om hausten og stubbhøgd hadde berre små og usikre utslag på fôrkvaliteten i førsteslåtten året etter.

T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) 103 Diskusjon Forsøksplanen var krevjande, og det var fleire tilfelle der ulike hendingar førte til problem. Vêret på hausten kan vera ustabilt. Tidleg snøfall førte til at siste hausting ikkje kunne takast på eitt felt, og mykje regn gav problem for mange. Raigras er mjukt og vanskeleg å slå, og nøyaktig regulering av stubbhøgda er derfor vanskeleg når graset er blautt og ligg nede. Dette er nok medverkande årsak til at avlinga ved høg stubb har gått ned utover hausten. Beiting med hjort og andre dyr kan også forklare at avlinga har gått ned på nokre av felta. Innstillinga av stubbhøgda er også vanskeleg å få nøyaktig på mange slåmaskinar, slik at kvaliteten på slåtten ved høg stubbing varierte mykje frå felt til felt. Ein annan faktor som ikkje låg inne i planen, er tida frå nest siste hausting til siste hausting. Veksttida er avgjerande for utviklingsstadiet ved siste hausting. På eitt felt på Jæren vart det for lang tid slik at ein valde å hauste alle ledda i slutten av september og ta ein fjerde slått midt i oktober og midt i november for ledd med middels og sein sisteslått. Veksetida etter siste hausting kan også verke inn. Ei kort veksetid der graset brukar av reservane til vekst, men ikkje får bygd opp nivået på reservar før vinteren set inn, er uheldig. På den andre sida kan mykje bladmasse ved innvintring også vera uheldig. Bladverket kan da danne eit tett lag som hindrar luftveksling og aukar farten for soppangrep. Etter skotske erfaringar har ei sein hausting ved vekstavslutning ført til mindre angrep av snømugg og betre overvintring under forhold med snødekke (Halling 1993). Forsøket viser at det er lite å vinne, men mykje å tape, ved å utsette tidspunktet for siste hausting hos raigras. Avlinga aukar lite utover i oktober, og fôrkvaliteten går ned. Risikoen for overvintringsskade aukar, og det var negativ etterverknad på avling og plantebestand året etter. Likevel er fôrkvaliteten høg utover hausten samanlikna med konservert fôr. Det kan derfor vera lønsamt å beite raigraseng seint for å utvide beitesesongen og korte inn på innefôringstida. Det er da viktig å unngå tråkkskade og ikkje beite for hardt. Årsaka til dårlegare resultat ved den seine slåtten heng truleg saman med at ein fekk mindre plantar ved innvintring med mindre opplagsnæring. Svakare plantar om våren førte vidare til seinare vekststart og svakare vårvekst. Men på dei fleste felta tok plantebestanden seg godt opp, slik at ein ikkje fekk varig skade. Raigraset har stor evne til å ta seg opp etter ein vekststart, og ein skal vera forsiktig med å kassere raigraseng tidleg på våren. I

104 T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) svenske forsøk der det var milde vintrar og lite soppangrep var det også negative resultat av ein sein haustslått i månadsskiftet oktober/november (Halling 1993). Etter teorien skulle ein slik sein slått ha liten effekt på overvintringa dersom det ikkje blir brukt av reservane til ny vekst etter slåtten. Små plantar med lite opplagsnæring kan vera ei årsak til dårleg resultat. Ei anna årsak kan vera at ein i nokre tilfelle har fått ein mild periode med ny vekst etter slåtten med nedtapping av reservar og svake plantar ved innvintring. Ein skal likevel ikkje sjå bort frå at ein sein slått kan ha gunstig verknad i innlandsstrok med stor fare for soppangrep, men i forsøka vart det ikkje påvist positiv effekt på nokon av felta, heller ikkje på Austlandet. Ein auke i gjødslingsstyrken frå 4 til 8 kg N/daa til siste slått hadde ingen effekt på avling haust og vår samla. Det var ein liten positiv effekt på hausten og ein liten negativ effekt våren etter. Gjødslinga auka proteininnhaldet, men det var så høgt også ved det lågaste nivået at auken har liten verdi. Det høge proteininnhaldet i sisteslåtten viser at N-forsyninga var god i middel for felta, og det same tyder det låge avlingsutslaget for gjødsling på. Ei måling av innhaldet av mineralsk nitrogen i jorda ved siste slått om hausten hadde gjeve meir nøyaktige opplysningar om nitrogensituasjonen på felta. Det er mogleg at svakare gjødsling (ingen gjødsling til sisteslått) hadde gitt enda betre overvintring på felt med høg nitrogenforsyning. Dårlegare overvintring på torvjord med høg mineralisering av nitrogen enn på moderat gjødsla fastmarkjord kan skuldast verknaden av N på vekstavslutning om hausten (Østrem 1998). Flat torvjord er i tillegg meir utsett for is- og vasskade enn mineraljord med helling. Høg stubbing ved siste slått gav positiv etterverknad på avlinga året etter, men avlingstapet om hausten var større slik at låg stubbing kom best ut samla. På enkeltfelt med overvintringsproblem var høg stubbing positivt også samla sett. Ein får justert stubbhøgda betre med praktisk slåtteutstyr enn med forsøksslåmaskinar, og med betre kvalitet på slåtten er truleg avlingsnedgangen ved høg stubbing mindre i praksis enn i forsøket. I tillegg til faktorane som er drøfta her, kan sortsvalet bety mykje for overvintringa (Halling 1993). Sortane kan ha ulik motstandskraft mot skadar av frost, isdekke og soppangrep (Hofgaard 2003). Italiensk raigras har i felt mykje dårlegare overvintring enn fleirårig raigras (Lunnan og Nesheim 2003).

T. Lunnan / Grønn kunnskap 7(4) 105 Litteratur: Halling, M. 1993. Autumn treatment of perennial ryegrass (Lolium perenne L.). Röbäcksdalen meddelar 1993 (11): 55-64. Hofgaard, I. 2003. Overvintring av gras. Grønn Kunnskap 7 (2): 298-299. Lunnan, T. og L Nesheim 2003. Rettleiingsprøving i italiensk raigras og raisvingel. GrønnKunnskap (in press). Østrem, L. 1998. Fleirårig raigras overvintrar betre ved rett drift. Norsk Landbruk (7): 44-45.