Norwegian VeterfriItçIute Kontaktpersonar for rådyrinnsamlinga 2002 RISOR KOMMUNE fjjli LO/"'H- 2 8 JUL 2011 Oslo Ullevålsveien 68 Postboks 750 Sentrum - 0106 Osto albord 23 21 60 00 - Faks 23 21 60 01 K_ff 2),31 Ref: Var ref. HOP-rådyr2002-resultat2 Dato 22.07.2011 LTÀT AV A LEN, Lic IKA k2=kpi SAIVILA 1INN HAUSTEN 2002. I regi av Helseovervakingsprogrammet for hjortevilt (HOP) blei det i 2002 samla inn materiale (lever, øyre og avføring) ifrå rådyr felt under jakt. No er resultata av sporstoffanalysane av lever endeleg oppsummert, sjå vedlegg. Vi orsakar at det har teke så lang tid før de har fått tilbakemelding om desse resultata. Vi viser elles til brev av 12. mai 2003 der resultatet av innsamlinga og granskingsresultat av øyre var presentert. Resultata er sendt til kontaktpersonar som har forddt prøvetakingsutstyr og til viltforvaltinga i involverte kommunar, Fylkeskommunen og Fylkesmannen. Vi vil takka alle som har delteke i innsamlingsarbeidet! Ta gjerne kontakt på telefon 23216351 dersom det er spørsmål eller det er ynskjeleg med meir informasj on. Med helsing ) Letaf t--- Turid Vikøren veterinær/forskar Helseovervakingsprogrammet for hjortevilt (HOP) Kjell Handeland Fagansvarleg vilthelse Vedlegg: Oppsummering resultat sporstoffanalysar Kopi: Kommunal viltforvalting (dersom ikkje kontaktperson) Fylkeskommunen Miljøvernavdelinga hjå Fylkesmannen www.vetinst.no Fakturaadresse Postboks 1509, 7435 Trondheim Bank 7694 05 12030 Organisas3onsnr. 970 955 623 MVA
11P) 10 I for hjottevilt uij Norwevan Veterinary Snstitute Sporstoff i lever frå elg, rådyr og villrein samla inn i 2002 og 2003 - hovudfunn Kva vart undersøkt: 422 elg frå 8 kommunar: Grue, Etnedal, Lardal, Bamble, Tvedestrand, Marnardal, Åfjord og Vefsn. 280 rådyr frå 23 kommunar, inndelt i regionane Trondelag (Hitra, Levanger-Ytterøya, Snåsa), indre Austlandet (Ringsaker-Helgøya), Austlandet (Horten, Holmestrand, Trøgstad, Eidsberg, Vestby, Ås), Sørlandet (Mamardal, Audnedal, Kristiansand, Mandal. Far.3und, Søgne, Sngda1en.1 vedestrand, Risør, Lillesand, Amli) og Vestlandet (Molde). Tal dyr frå kvar kommune varierte frå 1 til 41. 73 villrein frå Forollhogna villreinområde. Leverprøvar frå desse dyra vart analysert for dei essensielle sporstoffa kopar, selen, molybden, kobolt, sink og mangan. Lever er eit viktig lagringsorgan for dei fleste av desse sporstoffa og mengda i lever seier noko om sporstoffstatus til dyret. Litt om sporstoff: Essensielle sporstoff er grunnstoff som er heilt nødvendige for normale biokjemiske vevsfunksjonar, men som berre trengst i små mengder. Både for mykje og for lite av eit sporstoff kan føra til sjukdom og/eller nedsett funksjon. Ein har lite/ingen kunnskap om kva som er "mangelnivå" og kva som er "toksisk (giftig) nivå" for ulike sporstoff for viltlevande dyr difor har vi samanlikna nivåa vi finn hjå vilt med grenseverdiar som er sett for husdyr og oppdrettshjort. Erfaringar frå oppdrettshjort her i landet viser at mangel på kopar kan gi utrivnad og dårleg tilvekst, og i einskilde høve 6g utløysa sjukdom i skjelett- og nervesystem. Kopartilskot blir no nytta for å førebyggja mangel. Hjå viltlevande hjort har vi funne indikasjonar på låg status av kopar og selen i fleire populasjonar, men så langt er det ikkje påvist sjukdom knytt til dette. Sjukdom årsaka av mangel på selen, kopar og kobolt og koparforgifting er kjent frå husdyr her i landet. Generelle funn: Analyseresultata for dei ulike sporstoffa er vist for alle dei tre artane i tabell 1, for elgkommunane i tabell 2 og for rådyr-regionane i tabell 3. Sporstoffnivåa viste svært stor variasjon mellom enkelte individ (sjå min-maks i tabellane), særleg for elg og for sporstoffa kopar, selen og molybden (tabell 1). Det var tydelege geografiske skilnader for fleire av sporstoffa (tabell 2 og 3). For alle sporstoffa unnateke mangan, vart det funne skilnader i nivå mellom artane (tabell 1). 1
Norwegian Veterinary Institute Selen: Rådyr hadde lågare selennivå enn elg og villrein (tabell 1), men alle dei tre artane hadde høgare nivå enn det vi fann hjå viltlevande hjort undersøkt i 2001. Hjå rådyr var selennivået lågare enn det som er rapportert frå andre delar av Europa. Elg hadde høgare selennivå enn det som er rapportert frå Sverige, truleg delvis på grunn av større tilførsel av selen frå havet langs den v'erharde og regnfulle norskekysten. Berggrunnen i Skandinavia er selenfattig og havet er difor ei viktig kjelde for selen. Elg frå Åfjord og Vefsn, to kystkommunar med mykje nedbør og pålandsvind, hadde mykje høgare selennivå enn elg frå dei andre kommunane (tabell 2). Statistisk modellering viste at selennivået var lågast hjå elg frå Tvedestrand og rådyr frå indre Austlandet (Ringsaker-Helgøya). Del fleste undersøkte dyr, deriblant alle villrein, hadde tilfredstillande nivå av selen, men 28% av rådyra og 8,5% av elgen hadde eit nivå som var lågare enn mangelverdien for husdyr. Elg med "mangelnivå" vart funne i alle kommunar unnateke Vefsn og Åfjord. Rådyr med "mangelnivå" vart påvist i alle regionar: flest på indre Austlandet (Ringsaker- Helgøya: 78%) og færrast på Sørlandet. Kopar: Elg hadde høgare koparnivå enn rådyr og villrein (tabell 1). Koparnivået hjå elg, rådyr og villrein var høgare enn det vi fann hjå viltlevande hjort i 2001. Koparnivået hjå elg og rådyr i Noreg var blant det høgaste som er rapportert i Europa. Koparstatus var tilfredstillande for dei fleste dyra. Ti dyr (5 rådyr, 3 elg, 2 villrein) hadde koparnivå som var under mangelgrensa som er sett for oppdrettshjort. Statistisk modellering viste at koparnivået var lågast hjå elg frå Tvedestrand og Åfjord og høgast hjå elg frå Lardal. Koparnivået hjå rådyr i Trøndelag og indre Austlandet (Ringsaker-Helgøya) var lågare enn i dei andre regionane. Mange av rådyrprøvane frå Trøndelag var samla inn på Hitra (41/73) og koparnivået var lågare på Hitra (median: 66 mikrogram/gram) enn for heile Trøndelag (tabell 3). Andre undersøkte sporstoff: Det var varierande grad av artsskilnader i levernivå av kobolt, molybden og sink (tabell 1). Villrein hadde lågare nivå av molybden enn elg og rådyr. Median-verdiane for kobolt, mangan, molybden og sink var innanfor normalverdiar som er kjent for husdyr. Hjå elg og villrein var levernivået av sink om lag på same nivå som tidlegare rapportert i Noreg og det vart funne relativt lite geografiske skilnader. Dei andre sporstoffa er i liten grad undersøkt hjå hjortedyr. 2
[HOP)) for hj~ilt Norweyan Veterinary Institute Konklusjon: Nivået av eit sporstoff kan variera mykje mellom ulike individ av same art. Det var til dels stor geografisk variasjon, spesielt for selen og kopar. Det var artsskilnader i nivå for alle sporstoff unnateke mangan. Nivået av selen og kopar varierte frå det som vert rekna som mangelnivå for husdyr til det som vert rekna som giftig. Sidan dei undersøkte dyra var normale individ skotne under jakt, så tyder dette på at hjortedyr har stor variasjonsbredde når det gjeld sporstoffnivå - truleg ei tilpassing til varierande tilzang gjennom året. Resultata kan tyda på at i enkelte populasjonar er status av selen (og kopar) relativt låg t.d. hjå elg i Tvedestrand og rådyr frå Helgøya i Ringsaker. Om desse er representative for andre populasjonar i nærliggjande område er førebels ukjent. Sluttkommentar: HOP sine granskingar av sporstoffnivå i norske hjorteviltpopulasjonar viser at det er stor variasjon i nivå og at det er skilnader mellom artane. Viltlevande hjortedyr er truleg tilpassa variasjon i sporstoffnivå, men det kan tenkjast at den pågåande populasjonsveksten med tilhøyrande press på næringsgrunnlaget, kan påverka tilgangen på sporstoff i enkelte område. Svært låge sporstoffnivå hjå eit dyr kan ha negative effektar som er lite spesifikke og vanskeleg å registrera, til dømes i form av utrivnad og redusert tilvekst. Dette ynskjer vi å undersøka nærmare i det vidare forskingsarbeidet på dette feltet. Oslo, 22. juli 2011 Turid Vikøren Helseovervakingsprogrammet for hjortevilt (HOP) vilthelse(dvetinst.no -14 r Kjell Handeland Fagansvarleg vilthelse Vedlegg: tabell 1-3 3
ff-hop)) j 3(-fforhjottrvilt ---- - VeterinærinstiLtuttzte Tabell 1. Nivå av sporstoffa kobolt (Co), kopar (Cu), mangan (Mn), molybden (Mo), selen (Se) og sink (Zn) i lever frå elg, rådyr og villrein samla inn under ordinær jakt i 2002 og 2003. Konsentrasjonen (mikrogram/gram turrvekt) er gitt som middelverdi (median) og lågaste (min) og høgaste (maks) nivå. Co Cu Mn Mo Se Zn Art tal Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Elg 422 0,32 <DL*-0,75 222 2,1-1309 14 0,9-54 3,7 <DL-6,9 0,77 <DL-23,3 90 17-453 Rådyr 280 0,23 0,004-1,10 112 1,7-695 14 0,3-37 3,3 <DL-5,0 0,51 0,10-4,2 111 14-502 Villrein 73 0,38 0,02-0,55 105 2,3-289 15 0,4-39 1,4 <DL-2,6 0,85 0,44-1,9 100 18-279 * DL: Nivå under analysen si deteksjonsgrense Turid Vikøren, HOP, 26.07.2011
HOP) Ir I for hjottevilt Norwegian Vetertnary Institute Tabell 2. Nivå av sporstoffa kobolt (Co), kopar (Cu), mangan (Mn), molybden (Mo), selen (Se) og sink (Zn) i lever frå 422 elg samla inn under ordinær jakt i 2002 og 2003 i 8 ulike kommunar. Konsentrasjonen (mikrogram/gram turrvekt) er gitt som middelverdi (median) og lågaste (min) og høgaste (maks) nivå. Co Cu Mn Mo Se Zn Kommune tal Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median m in-maks Median min-maks Grue 69 0.29 0.14-0.51 252 83-1309 16.0 5.9-45 2.9 1.6-4.3 0.67 0.22-4.22 97 62-393 Etnedal 48 0.31 0.11-0.54 182 73-772 17.9 3.3-32 3.8 1.9-5.1 0.46 0.21-1.07 85 41-230 Lardal 60 0.22 0.08-0.48 276 54-771 14.6 3.5-54 4.1 1.6-5.4 0.51 0.18-1.55 102 58-453 Bamble 52 0.38 0.04-0.59 240 4.5-682 13.4 1.1-25 4.1 <DL-6.6 0.62 0.22-8.13 105 68-415 Tvedestrand 38 0.40 <DL-0.70 182 2.1-445 13.9 0.9-18 4.2 0.03-6.9 0.59 <DL-1.47 99 17-237 Marnardal 37 0.23 0.09-0.35 225 93-511 11.4 4.3-15 3.9 2.0-5.0 0.98 0.30-3.38 88 62-342 Åfjord 62 0.36 0.09-0.70 161 38-832 15.8 2.9-29 3.6 1.4-4.6 4.07 0.39-16.1 79 37-281 Vefsn 55 0.36 0.10-0.75 230 40-1284 14.1 2.5-23 3.5 0.9-5.0 3.54 0.43-23.3 78 37-230 Turid Vikøren, HOP, 26.07.2011
!ll)) I for hørterilt Norwegion Veterinory Institute Tabell 3. Nivå av sporstoffa kobolt (Co), kopar (Cu), mangan (Mn), molybden (Mo), selen (Se) og sink (Zn) i lever frå 279* rådyr samla inn under ordinær jakt i 2002 i 23 kommunar, og gruppert i fem regionar. Konsentrasjonen (mikrogram/gram turrvekt) er gitt som middelverdi (median) og lågaste (min) og høgaste (maks) nivå. CoI Cu Mn Mo Se Zn Region tal Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Median min-maks Trønde lag 73 0.25 0.03-0.42 76 3.2-342 13.0 0.9-25 3.2 0.08-4.2 0.52 0.10-2.00 108 78-502 Indre Austlandet 24 0.18 0.02-0.27 102 3.4-251 11.0 0.6-14 3.1 0.2-4.1 0.24 0.12-0.84 101 83-188 Austlandet 97 0.22 0.004-0.57 125 1.7-695 14.2 0.3-34 3.4 <DL-4.7 0.40 0.11-1.21 116 14-390 Sørlandet 79 0.26 0.10-1.1 128 18-542 16.3 11-37 3.2 1.7-5.0 0.90 0.22-4.01 111 80-458 Vestlandet 6 0.18 0.14-0.21 193 21-487 13.9 12-17 2.7 2.1-4.3 1.16 0.23-4.20 109 67-136 * For eitt rådyr var ikkje lokalitet oppgitt. Turid Vikøren, HOP, 26.07.2011