Førebyggande tiltak mot rovviltskade på sau og rein Evaluering av tiltak og verkemiddelbruk i fylka (1998-2001)

Førebyggande tiltak mot rovviltskade på sau og rein Evaluering av tiltak og verkemiddelbruk i fylka (1998-2001) Rapport til Direktoratet for naturforvaltning

Førebyggande tiltak mot rovviltskade på sau og rein Evaluering av tiltak og verkemiddelbruk i fylka (1998-2001) Prevention of depredation on sheep and reindeer from carnivores. Evaluation of preventive measures and policy instruments in the counties of Norway (1998-2001) Ronald Bjøru, Dordi Kjersti Mogstad og Einar Jetne Grønn forskning 40/2002 ISBN 82-479-0337-7 ISSN 0809-1757 2002 Pris: NOK 200,- For bestilling kontakt: Planteforsk Tjøtta, 8860 Tjøtta Tlf.: 75 04 66 00 Faks.: 75 04 66 28 tjotta@planteforsk.no

Forord I St.meld. nr. 35 (1996-97) Om rovviltforvaltning låg det to hovudmål; å sikre levedyktige bestandar av dei store rovviltartane i Norge, og å oppretthalde eit aktivt jordbruk med omsyn til å utnytte beiteressursane i utmark med sau og rein. Ut frå dette vart det lagt føringar for forvaltninga med ei differensiert rovdyrforvaltning i fylka, lokal medverknad, og ein meir samla struktur på bruken av midla til førebyggande tiltak mot rovdyrskade på sau og rein. Direktoratet for naturforvaltning (DN) har det operative ansvaret i høve til rovviltforvaltning og midlar til førebyggande tiltak. I førekant av ny rovviltmelding har DN gjeve Planteforsk Tjøtta fagsenter i oppdrag å evaluere verkemiddelordninga for førebyggande tiltak som har vore nytta i tida etter noverande rovviltmelding, det vil seia i åra 1998-2001. Arbeidet omfattar systematisering av bruken av midla i dei ulike fylka i høve til regelverk, tilrådingar (tildelingsbrev o.a.) og FoU/ny kunnskap. I dette ligg og ei evaluering av dei ulike tiltaka, og evaluering av regional administrering av ordninga, sakshandsaming, rovviltutvala sin funksjon, samt oppfølging og kontroll frå fylka si side med bruken av midla. Utredninga vil gje grunnlag for å prioritere dei førebyggande tiltaka som skal førast vidare, framtidig FoU-verksemd og informasjons-/rådgjevingsbehovet for beitedyrnæringa og forvaltninga. Utredninga omfattar ikkje omstillingstiltak eller midlar tildelt direkte frå sentralt hald. I rapporten er det brukt nokre forkortingar. Namna er første gongen dei er brukt skrivne fullt ut, med forkortingar i klamme. For ordens skuld viser vi her dei mest brukt forkortingane: DN Direktoratet for naturforvaltning FoU Forsking og utvikling NB Norges Bondelag NINA Norsk institutt for naturforskning NBS Norges Bonde og Småbrukarlag Nsg Norsk sau- og geitalslag RRU Regionalt (eller i nokre høve Rådgjevande) rovviltutval. Nemninga RUR er i nokre høve brukt om same utval (Rådgjevande utval for rovviltforvaltning) Når nemninga fylkesmannen er brukt viser det til forvaltningsorganet, medan Fylkesmannen er nemning på øvste leiar av fylkesmannsembetet. I dei aller fleste høva er det forvaltningsorganet (fylkesmannsembetet), og dei som representerar miljøvern- og/eller landbruksavdelinga, som er meint. Rapporten er skrive av Ronald Bjøru, Dordi Kjersti Mogstad og Einar Jetne ved Planteforsk Tjøtta fagsenter. Vi takkar for den hjelp vi har fått i arbeidet, først og fremst hos miljøvern- og landbruksavdelingane hos fylkesmennene som har hjelpt oss med opplysningar under besøka våre. Planteforsk, ved forfattarane, står ansvarleg for eventuelle feil i rapporten. Planteforsk Tjøtta fagsenter 15.01.2003 Håkon Sund dagleg leiar (sign.)

Innhald Kapittel Overskrift Side Samandrag 1 Innleiing og bakgrunn 1 2 Sau og tamrein i Norge dei siste åra 2 3 Førekomst og forvaltning av freda rovvilt 3 4 Tapsutvikling for beitedyr i Norge 6 5 Førebyggande tiltak og føresetnader for verkemiddelbruken 10 6 Midlar til førebyggande tiltak i fylka 16 7 Opplegg og avgrensingar i den fylkesvise evalueringa 17 8 Hedmark 20 9 Oppland 32 10 Oslo og Akershus 40 11 Østfold 48 12 Buskerud 53 13 Vestfold 63 14 Telemark 67 15 Aust-Agder 76 16 Vest-Agder 81 17 Rogaland 85 18 Hordaland 88 19 Sogn og Fjordane 92 20 Møre og Romsdal 100 21 Sør-Trøndelag 110 22 Nord-Trøndelag 121 23 Nordland 132 24 Troms 142 25 Finnmark 150 26 Oversikt over førebyggande tiltak i fylka 159 27 Oversikt over praktisering av ordninga 171 28 Konklusjonar og tilrådingar 175 Litteraturoversikt Vedlegg 1: Regelverket for ordninga (1998) Vedlegg 2: Spørreskjema til medlemmer av fylkesvise rovviltutval

Samandrag I kapitla 1-7 tek ein kort opp dei bakgrunnsdokumenta, regelverk og andre føringar ein har for tilskotsordninga. Kapitla syner tal på landbasis for sau og rein, tap av desse dei siste åra, oversyn over dei midla som er gått til fylka, mål for rovviltforvaltninga og den differensierte rovviltforvaltninga, samt opplegg/metode for den fylkesvise evalueringa. Kapitla 8-25 omhandlar det einskilde fylke, dei tiltaka som er nytta og vurderingar av verknad av tiltaka, samt organisering og administrasjon av ordninga. Kapitla 26-28 er ei oppsummering av dei tiltaka som er prøvd ut i fylka, ei evaluering og gruppering av desse etter tapsreduserande verknad, administrasjon og synspunkt på ordninga frå aktørane på fylkesplan, samt konklusjon og tilråding. I starten av perioden (1998-2001) som er evaluert var bruken av midlane noko prega av utprøving av tiltak over ein breiare skala, vidareføring av tiltak som var nytta før, og med mindre omsyn til dei føringar som låg i regelverk og tildelingsbrev for verkemiddelordninga. Utover i perioden er hovudbiletet at bruk av midlane er vorte meir målretta, og konsentrert om dei tiltak ein veit har effekt, og i langt større grad vorte nytta til fellestiltak eller tiltak over større område. For dei aller fleste fylka har regelverk og andre føringar vorte følgd, og fylka har vorte meir medvetne i høve til bruk av midlane. Også samarbeidstilhøve mellom RRU og forvaltninga, og internt i RRU, har i perioden endra seg i ei meir positiv retning. Dei fleste regionale rovviltutval har akseptert dei rammene som ligg for bruken av midlane. I fylka der det er brukt store midlar og lagt ned mykje arbeid i dette, synest det som det er ei meir positiv haldning til førebygging av tap enn før. Det synest dels som tapsomfanget i fylka har mindre å seie for kor store midlar fylka får, enn kor dei særskilte verne-/forvaltningsområda for bjørn og ulv ligg. Det meste av midlane er brukt i høve til desse to artane, og mindre til jerv og gaupe som i røynda er årsak til dei største tapa. Dette heng og dels saman med at bjørn og ulv krev tyngre og meir kostnadskrevande tiltak for å redusera eller unngå tap. Kva for tiltak ein skal satse på heng både saman med rovviltart, og den rovviltforvaltninga ein har. For næringane er sikre rammetilhøve framover det viktigaste, og det krev eit forutsigeleg forvaltningsregime for rovviltet. I rovdyrområde som skal ha fast tilhald av bjørn og ulv må ein ta i bruk dei tunge tiltaka som best muleg skiljer beitedyr og rovdyr. Desse tiltaka vil og ha verknad i høve til jerv og gaupe. Med spreidde stammar elles av gaupe og jerv, som i dag, kan ein der i stor mon ta i bruk mindre omfattande tiltak, og ha ei beitedyrdrift omlag som no. Rovviltforvaltninga må vere konsekvent i uttak av rovdyr, særleg bjørn og ulv, i område dei ikkje har eit særskilt vern, og om dei forserer dei omfattande tiltaka som er sett i verk. Kost/nytte-faktoren for næringane må vektleggast i tiltak, ein må ha driftsendringar og ta i bruk tiltak som har ei positiv verknad både på sauehaldet og reindrifta. Ein styrka lokal medverknad gjennom lokal organisering i kommunane har synt positiv verknad både på effekt av tiltak, konfliktdemping, og endra haldningar til tiltaka. Den differensierte rovviltforvaltninga må og ta omsyn til viktige beiteområde i landet, slik at ein og får ein differensiert verkemiddelbruk med omsyn til førebyggande tiltak. FoU og rådgjeving/ informasjon må styrkast for begge næringane, men kanskje mest for reindrifta

1 Innleiing og bakgrunn Stortinget har sidan slutten av 1980-tallet årleg løyvd midlar over statsbudsjettet til førebyggande tiltak mot rovdyrskade på bufe og tamrein. Midla til slike tiltak er tildelt fylka, eller i nokre høve kommunar, og er løyvd av Stortinget over kap. 1427, post 73.3 i statsbudsjettet. Ansvaret for tildeling av midla til fylkes/lokalplanet er lagt til Direktoratet for naturforvaltning (DN). I denne rapporten er bruken av desse midla til gjennomføring av praktiske, førebyggande tiltak mot skade på bufe og tamrein i alle fylke i Norge i perioden 1998-2001 evaluert. Evalueringa omhandlar ikkje midlar til sentrale tiltak, forskings- og utviklingsprosjekt (også innafor post 73.3) og omstillingstiltak (post 73.4). Noverande ordning kom med St. meld. nr. 35 (1996-97) Om rovviltforvaltning og Innst.S.nr. 301 (1996-97) Om rovviltmelding nr. 35. Hovudpunkta i verkemiddelbruken som blei vedteke av Stortinget var som følgjer: Ei opptrapping av tapsreduserande førebyggande tiltak, særleg i dei mest sentrale leveområda for freda rovdyr Midla til førebyggande tiltak skulle løyvast over miljøverdepartementet sitt budsjett, og ikkje som før frå både miljøvern- og landbruksdepartementet. Opplegg for ei differensiert forvaltning av rovdyrartane, gjennom fylkesvise forvaltningsplanar for rovvilt. Til forvaltningsplanen burde det knytast ein handlingsplan med 1-2 års tidshorisont, og som rullerast kvart år. Forvaltningsplanen skulle m.a. syne nærings- og andre brukarinteresser, med særleg vekt på konfliktgrad og konfliktpotensialet med bufe/reinnæring. Auka medverknad på regionalt og lokalt nivå, ved mellom anna å etablere rådgjevande rovviltutval (RRU) i dei fylka som i særleg grad er råka av rovviltproblematikken. RRU skulle vere eit partsamansett utval av representantar frå næringsorganisasjonar, naturvernorganisasjonar og kommunane/fylkeskommunen. RRU skulle først og fremst ha ei rådgjevande rolle, men ha avgjerande mynde i fordeling av midlar til førebyggande tiltak. Fylkesmannens miljøvern- og landbruksavdeling skulle delta i utvalet, og ivareta sekretærfunksjonane, men ikkje sjølv vere medlem av utvalet. Eit mellombels regelverk for ordninga kom i 1998 (sjå vedlegg 1). Etter ein høyringsrunde vart det endelege regelverket fastset av miljøverndepartementet i april 2001. Midla er tildelt fylka ut frå innmelde behov. Saman med tildeling av midlar har tildelingsbrevet frå DN lagt ein del føringar på bruken av midla i tillegg til regelverket. Nokre fylke har enkelte år fått tildelt ektraordinære midlar. I tillegg har DN kvar haust gått gjennom tildelingane og omfordelt midlar mellom fylke der ein har sett det tenleg. Endeleg har særskilde område fått midlar direkte frå DN til kommunane, utan at dette har gått via Fylkesmannen. Dette gjeld til dømes Rendalen i Hedmark. Andre sentrale dokument nytta som bakgrunn for evalueringa er: Regjeringens miljøvernpolitikk og rikets miljøtilstand (St.meld. nr. 8 (1999-2000) og St.meld. nr. 24 (2000-2001)), Forskrift om forvaltning av bjørn, jerv, ulv og gaupe, fastsett ved Kgl.res. av 30.juni 2000, Forskrift om forsøk med regionale rovviltnemnder og om lisensjakt på jerv, fastsett 7.november 1997. 1

2 Sau og tamrein i Norge dei siste åra Sau Ved utgangen av 2001 var det registrert nærare 20 800 bruk som til saman held 1,1 millionar vinterfora sau i Norge. Med dette følgjer at 2,1 millionar sau går på beite i Norge, i all hovudsak i utmark. Det er stor skilnad i landet på kvar desse sauene går. Ei fylkesvis oversikt over sau på beite i Norge viser at dei største beitefylka i landet er Oppland, Rogaland. Hordaland, Sogn og Fjordane og Nordland (sjå figur nedanfor). Sau på beite i 1999 260000 240000 220000 200000 180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 Figur 2.1. Tal sau på beite frå dei ulike fylka i landet, basert på kvar sauen høyrer heime (tal frå Statens Landbruksforvaltning). Ein god del sau går på beite i andre fylke enn der dei høyrer heime. Størst omfang har dette på sørvestlandet, der ein stor del sau som høyrer heime i Rogaland beiter i Agder-fylka. Rein I dei fire nordlegaste fylka i Norge er reindrifta sterkt representert. Den sørsamiske reindrifta i Sør-Trøndelag/Hedmark reinbeiteområde er og vesentleg. I tillegg til dette har ein fire tamreinlag i Sør-Norge, hovudsakeleg innafor Oppland fylke. I alt var det innafor den samiske reindrifta i Norge i driftsåret 2000/2001 registrert i underkant av 149 000 rein i Norge. Reknar ein med reinen innafor tamreinlaga, kjem talet opp i 161 000 rein. Innafor den samiske reindrifta representerer dette 577 aktive driftseiningar dette året. 2

3 Førekomst og forvaltning av freda rovvilt 3.1 Rovvilt i Norge Opplysningane om førekomst og talet på store rovdyr i dette kapittelet er henta frå Nasjonalt overvåkningsprogram for store rovdyr. Førekomst av bjørn i Norge er knytt opp mot dei tettare stammane i våre naboland, og det meste av aktivitet av bjørn på norsk side blir registrert innafor dei 5 kjerneområda for bjørn som er etablert i dag. Dei fleste norske bjørnane oppheld seg på begge sider av riksgrensene. Det finst i dag ikkje nyare vurderingar av den norske stamma enn det som låg føre for St.meld. 35 (1996-97). Jerv i Norge er i dag i to delbestandar. Jervstamma i nord har ein samanhengande utbreiing frå Nord-Trøndelag og nordover, mens jervstamma i sør er utbreidd frå Sør-Trøndelag og sørover. Granskingar tyder på at det skjer lite utveksling av individ mellom stamma på Nordkalotten og den meir fåtallige stamma i Sør-Norge. I Sør-Norge har det vore jamn auke i talet på ynglehi frå 1990, og ein reknar sist vinter med ei stamme på minimum 64 individ som er eit år eller meir. I Nord-Norge reknar ein med ein jamn stamme frå 1994, med omlag 30 ynglehi, og for sist vinter minimum 181 individ. Aktivitet av ulv i Norge blir i all hovudsak registrert frå Sør-Trøndelag og sørover. Dei siste år har det vore meir eller mindre fast førekomst av ulv innanfor fylka Hedmark, Oppland, Østfold og Akershus, medan aktiviteten er meir sporadisk i andre delar av Sør-Norge. Ulven er med i det felles-skandinaviske overvakingsprogrammet SKANDULV. I Norge har talet på dyr auka frå minimum 10 individ vinteren 1998-99, til minimum 28 individ vinteren 2000-01. Sist vinter var talet lågare ut frå sporingsresultata. Dårlege sporingstilhøve denne vinteren kan ha verka noko inn på dette resultatet. Den fellesskandinaviske stamma har hatt ein jamn auke i talet på ulv frå 62-78 dyr vinteren 1998-99 til 98-114 dyr vinteren 2001-02. Utanom delar av Vestlandet og delar av Finnmark finst gaupe meir eller mindre fast over heile landet. Bestanden er sparsam i enkelte område. Talet på dyr vart i 1996-97 rekna for å vere 500-600 for heile landet. Det har vore ein generell nedgang i stamma dei siste åra. Kongeørn er utbreidd over heile landet, og det er påvist hekking i 15 av fylka i Norge. Dei største bestandane finst i Nordland og Troms. I 1998 estimerte ein totalbestanden til 800-1100 hekkande par kongeørn i Norge. 3

3.2 Nasjonale mål for forvaltning av store rovdyr I St.meld. nr. 35 (1996-97) Om rovviltforvaltning, og som Stortinget slutta seg til, ligg følgjande hovudmålsetjing : Det skal sikres levedyktige bestander av alle de store rovviltartene i Norge. Samtidig har Regjeringen som mål å opprettholde et aktivt jordbruk med hensyn til å utnytte beiteressursene i utmark med sau og rein Vidare er følgjande mål sett for forvaltninga av dei einskilde rovdyrartane: Ulv: Etablere minst 8-10 familiegrupper av ulv i Sør-Skandinavia av dette nokre i Norge. Bjørn: Leggje til rette for etablering av ynglande binner slik at ein på sikt kan sikre levedyktige stammar innanfor kjerneområda. Gaupe: Oppretthalde samanhengande stammar og yngling over store areal. Bestandstettleiken må kunne regulerast i høve til skadeomfanget i einskilde område. Jerv: Sikre samanhengande yngling av stamma på Nordkalotten. Jerv i Sør-Norge skal forvaltast ut frå eit bestandsmål på minst 10-15 årlege ynglingar i heile Sør-Norge. 3.3 Differensiert rovviltforvaltning I handsaminga av St.meld.nr.27 (1991-92) slutta Stortinget seg til prinsippet om ei differensiert rovviltforvaltning og oppretting av kjerneområde for bjørn og jerv. Administrative grenser for kjerneområda for bjørn og jerv vart første gong sett fast av miljøverndepartementet i 1994. Samtidig avgjorde ein at det skulle utarbeidast forvaltningsplanar for kjerneområda. Allereie før handsaminga av St. meld. nr. 35 (1996-97) Om rovviltforvaltning, låg det difor føre regionale forvaltningsplanar i nokre av dei fylka som hadde kjerneområde for bjørn eller jerv. Ved handsaming av St. meld. nr. 35 (1996-97) føresette Stortinget ei vidareføring av arbeidet med forvaltningsplanar, med sikte på å utarbeide regionale mål og tiltak. Stortinget føresette og at forvaltningsplanane ikkje skulle gjelde berre kjerneområda, men omfatte heile fylke og alle aktuelle rovdyrartar. I Forskrift om forvaltning av bjørn, jerv, ulv og gaupe, fastsett ved Kgl.res. 30. juni 2000, vart prinsippet om differensiert forvaltning innarbeidd i formålsparagrafen, samt i det regelverk som omhandla felling av rovdyr. I 2001 fastsette ein administrative grenser for ei ulvesone der ein tillet ulv etablert i par og familiegrupper. Desse føringane er grunnlaget og rammene for dei fylkesvise forvaltningsplanane for store rovdyr. Dei fem kjerneområda for bjørn vart lagt inn mot grensa til Sverige, Finland og Russland, og dei bjørnestammane ein der hadde. Det vil seia i austre delar av Hedmark, i austre delar av Nord-Trøndelag, samt Grane og Hattfjelldal i Nordland, indre delar av Troms (Dividal), og i Finmark i Anarjokka (indre delar av Karasjok og Kautokeino) og i Pasvik i Sør-Varanger. For jerv vart det fastsett eit kjerneområde i Dovre/Rondane i Sør-Norge som omfatta delar av fylka Oppland, Møre og Romsdal, Sør-Trøndelag og Hedmark. Dette kjerneområde vart oppheva frå 1.april 2002. Utanom kjerneområde for jerv i Sør-Norge vart det frå 1997 opna for lisensjakt på jerv. Avgjerde om fellingskvote, område for jakt og fordeling av kvota på desse områda vart tillagt jervenemndene, ei for Sør-Norge, og ei for Nord-Norge. Vedtak i nemnda skal bygge på kunnskap om stamma og skadesituasjonen. Fylkesmannen skal administrere lisensjakta ut frå nemnda sine vedtak og dei føresetnader Stortinget har lagt til 4

grunn. Der lisensjaktområdet omfattar areal i fleire fylke skal den fylkesmannen med størst areal innafor området administrera lisensjakta. Dei administrative grensene for ulvesona vart fastsett ved kgl.res. 2.februar 2001 og omfattar Østfold, Oslo/Akershus, Vestfold og delar av fylka Hedmark, Oppland, Buskerud, Telemark og Aust-Agder. Ulv skal ikkje få etablere seg i dei delane av landet som har kvotefri jakt på gaupe, og skal haldast utanfor dei samiske tamreinområda. Det er kvotefri jakt på gaupe i fylka på sør- og vestlandet frå og med Vest-Agder til og med søre og ytre del av Møre og Romsdal, samt Lofoten, Vesterålen, ytre delar av Troms, og Finmark unnateke Alta og Sør-Varanger kommunar. I desse område skal det ikkje etablera seg stammar av gaupe som ynglar. I dei andre fylka er det kvotejakt. Frå jaktåret 1997/98 og fram til jaktåret 2001 har Nord-Trøndelag med Fosen og Hedmark hatt ei prøveordning med regionale gaupenemnder. Desse har hatt mynde til å fastsetje kvote, kor det skal jaktast og fatte vedtak med omsyn til førebyggande tiltak mot gaupeskadar. Desse midla går av rammeløyvinga som fylka har fått til desse formåla. Fylkesvise forvaltningsplanar for rovvilt Utkast til forvaltningsplan for dei einskilde fylka skal utarbeidast hos Fylkesmannen i samarbeid med det regionale rovviltutvalget (RRU). Etter handsaming i RRU skal utkastet til fagleg gjennomsyn hos Direktoratet for naturforvaltning. Ved årsskiftet 2000/2001 vart godkjenningsprosedyren revidert og forenkla. I følgje denne prosedyren blir no det reviderte utkastet etter gjennomsyn i DN sendt på høyring til alle kommunar i fylket og gjeldande organisasjonar, før Fylkesmannen sjølv stadfestar den endelege plana. Forvaltningsplana skulle etter Stortingets føresetnad vere eit instrument for å utvikle regionale mål og tiltak i høve til nasjonal rovviltpolitikk. Forvaltningsplana skulle mellom anna innehalde bestandssituasjonen for rovdyr, framstille nærings- og andre brukarinteresser med særleg vekt på konfliktgrad og konfliktpotensial med bufe/reinnæring, ha operative mål, og prioritere tiltak og verkemiddel for å nå måla. Den skulle og gje retningsliner for forvaltninga. Dei fleste fylka har no arbeidd fram forvaltningsplanar, sjølv om det er stor variasjon mellom fylka i kor langt arbeidet er kome. Der ein har meir sporadisk førekomst av store rovdyr, som til dømes Vestfold, er det i staden for forvaltningsplan laga ei beredskapsplan for store rovdyr ( Rutiner i forbindelse med opptreden av store rovdyr i Vestfold ). 5

4 Tapsutvikling for beitedyr i Norge Tap av dyr på utmarksbeite skuldast ulike årsakar. I denne delen blir det gjeve ei oversikt over dei samla tapa av sau og rein på beite uavhengig av årsak. I tillegg blir kjente tap til freda rovvilt presentert. For andre grupper av beitedyr, som geit og storfe, er tapstala langt lågare, sjølv om det også førekjem tap av desse på utmarksbeite, både til rovvilt og av andre årsakar. I dei fleste tilgjengelege statistikkar er likevel ikkje slike tal rekna med. Ein har også her vald å ikkje presentere tapstal for desse gruppene like omfattande som for sau og rein. 4.1 Totaltap Sau Beitelaga rapporterer årleg om drifta, og det finst derfor statistikk som kan fortelje korleis utviklinga har vore over tid når det gjeld tap av dyr på utmarksbeite. Totaltapet av sau på utmarksbeite gjekk gradvis nedover til 3,7 % fram til midten av 1980-talet. Truleg er aukande organisering av beitelag og tiltaka innafor ordninga Organisert beitebruk hovudgrunnen til denne nedgangen. I åra etter dette snudde utviklinga, og ein har sett ein gradvis auke i tapa igjen. Dei siste åra har gjennomsnittleg tapsprosent innafor Organisert beitebruk på landsbasis vore på rundt 6 %. I reine tal utgjorde i 1999 dei samla tapa av sau og lam på beite i Norge 137 329 dyr, fordelt på 29 328 vaksne sau og 108 011 lam. Samla tapsprosent over heile landet, inkludert både organiserte og ikkje organiserte besetningar, var da på 3,5 % for sau og 8,8 % for lam. Tapsprosenten varierer ein del mellom fylka (sjå figur nedanfor). Det er og skilnader i tapa innafor og utanfor ordninga Organisert beitebruk. I 1999 låg tapsprosenten for sau innafor ordninga 0,4 % under tapsprosent for sau elles, og tilsvarande forskjell for lam var 0,9 %. Fylkesvis tapsprosent, sau og lam i 1999 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 % sauetap % lammetap Oslo og Akershus Hedmark Oppland Buskerud Vestfold Telemark Austagder Vestagder Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Nordland Troms Finnmark Figur 4.1. Tapsprosent i dei ulike fylka i landet i 1999, rekna ut frå opplysningar om tap av dyr på beite (tal frå Statens landbruksforvaltning 2002) Storfe og geit 6

Opplysningar frå Organisert beitebruk (Rapport TF75) frå 2001 fortel at av 43 586 storfe sleppt på beite i regi av ordninga gjekk 268 tapt. Dette gir ein tapsprosent på 0,61%. Tala var tilsvarande også året før. 10 259 geit vart slepp på beite i regi av ordninga i 2001, og 331 av desse gjekk tapt. Dette tilsvarar ein tapsprosent på 3,2 %. Året før var tapsprosenten høgare, på knapt 4 %. Sogn og Fjordane er det største geitefylket innafor ordninga, og trekkjer også tapsprosenten vesentleg opp i forhold til andre delar av landet. I 2001 var tapsprosenten for geit i Sogn og Fjordane på 8,4%, samanlikna med 2,6 % tap i nabofylket Møre og Romsdal, som har det nest største talet i landet når ein talar om geit organisert innafor Organisert beitebruk. Ein har ikkje statistikk for tap av storfe eller geit til rovvilt. Rein Rein går tapt gjennom året av ulike årsakar. Ein deler ofte inn i fire kategoriar rovdyrtap, sjukdom, ulykker og andre tap (tidlegtap av kalv, tap som følgje av ugunstige ver- og beiteforhold med vidare). Ressursregnskapet for reindriftsnæringa (Februar 2002) gir ei nærmare oversikt over tapsomfanget for reindriftsnæringa dei tre driftsåra 1998/1999,1999/2000 og 2000/2001, vist i følgjande tabell: Tabell 4.1. Tapsomfang innafor reindrifta i Norge i driftsåra 1998/99-2000/01, fordelt på vaksne dyr og kalvar. *Prosentvis tap er for vaksne dyr berekna i forhold til talet på rein ved byrjinga av driftsåret, tilsvarande for kalvetap er med utgangspunkt i talet på fødde kalvar (utdrag frå Ressursregnskap for reindriftsnæringa, 2002). Rein Tapte vaksne dyr Tapte kalvar 1998/1999 1999/2000 2000/2001 1998/1999 1999/2000 2000/2001 Tapstal 19 500 22 550 22 750 35 250 45 350 49 600 Tapsprosent* 10 % 12 % 13 % 33 % 42 % 48 % Tapstala er vesentleg lågare i Sør-Trøndelag/Hedmark enn i resten av landet, med kalvetap på 14-16 % og tap av vaksne dyr på 4-6 % i dei tre åra. Nord-Trøndelag ligg noko høgare, men det er i dei tre nordlegaste fylka at spesielt kalvetapa er svært høge. Eit unntak her er Pomak/Varanger med vesentleg lågare tapsprosentar både på kalvar og vaksne dyr enn i resten av Nord-Norge. 4.2 Tap til freda rovvilt Det er i dei fleste tilfelle vanskeleg å få eksakt og fullverdig dokumentasjon på rovviltskadar på småfe og rein på utmarksbeite. Dette er eit gjennomgåande bilde i alle delar av landet. Erstatningsoppgjør for tap til freda rovvilt er i stor grad basert på sannsynleggjering og skjønnsmessige vurderingar ut frå den kunnskap ein sit med, samt det regelverket erstatningsoppgjøra blir rekna ut frå. Dersom ein er merksam å dei klare begrensningane 1 tala frå erstatningsoppgjøret har når det gjeld å beskrive det reelle skadeomfanget av rovvilt på bufe, kan dei likevel gi ein peikepinn på omfang og utvikling av rovviltskadar i landet. 1 Eksempel: Dokumentasjonsprosenten på jerveskadde dyr i Møre og Romsdal i forhold til samla tal erstatta dyr har i perioden 1991-1999 vore på rundt 11 % i gjennomsnitt (høgast i 1991 med 25,4 % og lågast i 1999 med 5,1 %). For gaupe er tilsvarande dokumentasjonsandel 8,7 % (høgast i 1994 med 25 %, lågast i 1999 med 1,1%) (Basert på tal frå Utkast til forvaltningsplan for store rovdyr i Møre og Romsdal, s. 15). 7

Sau Utviklinga i totale tap av sau på utmarksbeite har utan tvil stor samanheng med auken i rovviltbestandane. Talet sau og lam omsøkt og erstatta for rovviltskade indikerer ein auke i tapa utover 1990-talet fram til 1999, med ein påfølgjande nedgang i 2000 og 2001. 60000 50000 40000 Tal omsøkt og erstatta sau og lam, heile landet Omsøkt Erstatta 30000 20000 10000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Figur 4.2. Tal sau og lam omsøkt og erstatta som tapt grunna skade frå freda rovvilt 1992-2002, heile landet. (ROVBASEN 2002) På landsbasis viser erstatningstala jerv som den største skadevaldaren, følgd av gaupe, bjørn, ulv og kongeørn. Tal sau og lam erstatta for rovviltskade, heile landet 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1999 2000 2001 2002 Jerv Gaupe Bjørn Ulv Kongeørn Uspesif isert Figur 4.3. Tal sau og lam erstatta som tapt grunna rovviltskade,1999-2002, heile landet (ROVBASEN 2002) Opplysningane i tabellen nedanfor er henta frå ROVBASEN og viser talet på kadaver av sau kontrollert av Statens naturoppsyn og dokumentert eller antatt drepne av gaupe, jerv, bjørn, ulv, kongeørn eller uspesifisert freda rovvilt i perioden 01.01.-01.11 i åra 2000-2002 (DN/Statens naturoppsyn 2002). 8

Desse opplysningane viser ein reduksjon i omfanget av påviste rovviltskadar i heile landet. Største reduksjonen er i Trøndelag og Nord-Norge. I sørlege og austlege delar av landet har det likevel vore ein markert auke i skadar på grunn av ulv. Tabell 4.2. Utvikling i talet på påviste rovviltskadar på sau kontrollert av Statens naturoppsyn pr 4.november i perioden 2000-2002 (henta frå Oversikt over utvikling i antall påviste rovviltskader på sau pr 1. november i perioden 2000 2002, DN/Statens naturoppsyn 2002) 2000 2001 2002 Endring 2000-2002 Gaupe 680 582 425-38% Jerv 1112 1100 880-21% Bjørn 888 732 633-29% Ulv 373 185 597 + 60% Kongeørn 204 188 122-40% Uspesifisert freda rovvilt 68 86 63-7% Sum påviste rovviltskadar 3325 2873 2720-18% Rein Dokumenstasjonsgrunnlaget for tap av rein til rovdyr er svært lite, og ein har derfor ingen påliteleg statistikk for å vurdere tapsutviklinga hos rein i forhold til store rovdyr. Ein er likevel kjent med at jerv er ein vesentleg skadevaldar på rein i alle reinbeiteområda her i landet. Kongeørn er kjent som den største skadevaldar i delar av landet, først og fremst ved at han gjer skade i kalvingstida. Også gaupe står for noko skade i enkelte område, utan at omfanget av gaupeskadar er særleg godt dokumentert. 9

5 Førebyggande tiltak og føresetnader for verkemiddelbruken 5.1 Førebyggande tiltak omfatta av regelverk og føringar Føringar i regelverket for ordninga Eit førebels regelverk for tilskot til førebyggande tiltak mot rovdyrskadar vart utarbeidd i 1998. Her heiter det at formålet med ordninga var...å sikre iverksettelse av best mulig effektive forebyggende tiltak for å begrense rovviltskader på sau og rein. Paragraf 3 ( 3) i dette regelverket listar opp dei tiltaka ein forventa hadde ein direkte tapsreduserande verknad, og som det kunne gis tilskott til gjennom dei fylkesvise budsjetta for ordninga. For sau var følgjande tiltak rekna med: Tidleg sanking av sau Utsett slepp på beite Flytting av sau Overgang til andre sauerasar eller anna småfehald Tidleg lamming og tidleg slakting Intensiv gjeting av sau, t.d. saman med bruk av gjetarhund og nattkve Bruk av vaktarhund Styrt områdebruk ved bruk av gjerde Bruk av tekniske tiltak som t.d. halsklavar og luktbingar Ekstraordinært tilsyn. Med dette er det her meint å setje i verk intensivt tilsyn/gjeting straks det vart oppdaga rovdyrskadar, og at dette vart utført kveld, natt og morgon Kombinasjonar av dei tiltaka nemnd ovafor Andre tiltak som fell innafor formålet med ordninga Føresetnaden om at tiltaket måtte forventast å vere direkte tapsreduserande innebar at tiltak som til dømes berre omfatta utvida tilsyn ikkje kunne tildelast midlar gjennom denne ordninga. For rein var desse tiltaka nemnd: Kartlegging av tap og strukturforhold i reinbeitedistrikt med særleg store tap Fôring av rein vår og vinter i områder med store rovvilttap Mellombels flytting av reinflokken til beiteområde med mindre påverknad av rovdyr Meir intensiv gjeting i periodar med store rovvilttap Mellombels inngjerding med utvida kantgjeting i kalvingsområde Utprøving av halsklavar Andre tiltak som fell inn under formålet med ordninga Elles viste regelverket til St.meld. nr. 36 (1996-97), kapittel 7.2.1 og 7.2.2, med omsyn til verknad og prioriteringar av dei ulike førebyggande tiltak. Regelverket frå 1998 har sidan vore modifisert noko. I 1999 kom utvida tilsyn med som tiltak i tilfelle der det gjekk inn som ein del av ei kombinasjonsløysing. Ein føresetnad var at tilsynet fungerte på ein måte som gav dokumentert tapsreduserande verknad. Etter ein høringsrunde vart endeleg regelverk sett fast i april 2001. Det nye regelverket la dermed premissane for tildelingane frå 2001, men dei tiltak som kunne støttast var i all hovudsak dei same som før. Til forskjell frå tidlegare regelverk omfatta det endelege regelverket særskilde 10

reglar for handsaming av søknader, kunngjering av ordninga, krav til søknader og informasjon til søkarar, plan for utbetaling og krav til rapportering m.m. Tildelingsbrev frå DN i perioden 1998-2001 Søknad frå fylka har, med nokre unntak, vore basert på ei oppsummering av innkomne søknader (frå brukarar, organisasjonar, beitelag m.fl.). Tildeling av midlar er basert på søknad om midlar som er kome frå fylka, og rapport om bruken av midla året før. Nokre år er det og gitt tilleggsløyvingar ut frå særlege behov som har oppstått, samt omfordelt midlar mellom fylka på slutten av året. Midla til fylkesmannen er ikkje mogleg å føre over til neste år. I breva som følgjer dei årlege løyvingane av midlar har DN lagt inn allmenne føringar for bruk av midla. Det fyrste året (1998) etter nyordninga var og omstillingsmidlar og i nokre høve midlar til bestandsovervaking og dokumentasjon av skadar lagt inn i midla. Tidligare føringar om at det ikkje skulle løyvast midlar til utvida tilsyn er sterkt presisert i tildelingsbrevet. Unntaka var prosjekt der utvida tilsyn var ein naudsynt del av ei kombinasjonsløysing, men utgjorde ein liten del av prosjektet, og der det tapsreduserande tiltaket utgjorde hovuddelen. DN gav klåre signal at dei framover ville prioritere dei fylka som satsa på tiltak med dokumentert tapsreduserande verknad framfor fylka som hadde ein høg del reine tilsynsprosjekt og kombinasjonsløysingar med stort innslag av tilsyn. I same brev følgde ei tilråding frå det sentrale rovviltutval (SRU) til dei regionale rovviltutvala (RRU) om at dei skulle avgjere kor stor del av midla i fylket ein skulle halde att til akutte tiltak i beitesesongen. Særskilde retningsliner vart laga for bruk av denne reserven. Det er mykje dei same generelle føringane som går att i alle tildelingsbreva frå DN i perioden. Gjentekne gonger har det vorte presisert at det overordna mål med ordninga var å få i gang førebyggande tiltak som skulle verke tapsreduserande. I tildelingsbrev for sesongen 1999 viste DN til at tiltak som ikkje var omfatta av regelverket vart løyvd midlar i 1998. Ein peika og på misforhold hos enkelte fylke mellom prioriterte prosjekt i søknadene og det som faktisk vart vedteke av RRU. DN krevde eit sterkare samsvar her, og at søknaden gjekk om RRU. Samtidig peika ein på at søknader frå fleire av fylka synte berre til tiltak som Fylkesmannen/RRU ville sette i verk, utan grunnlag i konkrete søknadar frå brukarane. DN bad derfor om ei oversikt over dei tiltaka som var omsøkt av brukarane, og dei tiltaka RRU prioriterte. Tildelingsbrevet inneheldt og nokre justeringar og presiseringar av regelverket, mellom anna om bruk av midlar til ektraordinært tilsyn og utvida tilsyn. I tildelingsbrevet for 2000 peika igjen DN på uheldig løyving av midlar til tiltak som ikkje var omfatta av regelverket, særleg tilsynsprosjekt, men og tiltak som hadde karakter av rein jegeropplæring. Ein fann det også nødvendig å presisere dei same føringane for innhaldet i søknaden som vart lagt i 1999. I føringane for bruken av midla orienterte DN om ei sterkare satsing framover av tiltak som skiljer bufe og rovdyr i tid og rom. For rein var ikkje dette like aktuelt, unntatt i kalvingstida. Ein peika på det store utviklingspotensialet i førebyggande tiltak mot rovdyrskadar på rein i dei fire nordlegaste fylka, og desse fylka vart difor prioritert frå DN si side i tildelinga for 2000. I tildelinga for 2001 vart det igjen synt til ureglementerte tildelingar, mellom anna til tilsyn, og konsekvensane synleggjort i tildelinga til fylka for dette året. DN etterlyste framleis dokumentasjon som grunnlag for søknadane frå fylka. Samtidig la ein opp til ei endring av tildelingsrutinene for 2002. Frå dette året av skulle direktoratet fordele midla skjønnsmessig mellom fylka ut frå erfaring og forpliktingar i det einskilde fylket. Bruken av midla skulle framleis rapporterast. 11

Frå 2001 vart midlar til bestandsregistrering tatt ut frå tildelinga av midlar til førebyggande tiltak, og gjeve fylka i eigne tildelingsbrev. I tildelingsbreva for perioden er fylkesmannen bedt om å rapportere bruken av midla og dei resultata ein nådde for kvart år. DN såg det naudsynt at fylkesmannen evaluerer organisering, gjennomføring og den skadereduserande verknaden av tiltaka. Tiltaka skulle setjast i verk på ein slik måte at ein kunne evaluera den tapsreduserande verknad. Difor skulle fylkesmannen og setje krav om rapportering om dette frå dei som fekk tilskot. Rådgjevande, regionale rovviltutval St.meld. 35 (1996-97) la opp til etablering og/eller vidareutvikling av rådgjevande rovviltutval i fylka. Desse utvala fekk i tillegg til den rådgjevande funksjonen ei avgjerande myndigheit i fordeling av midlar til førebyggjande tiltak. RRU skulle ut frå St.meld. 35 (1996-97) vera eit partssamansett utval med representasjon frå følgjande aktørar: Bondelaget i fylket Bonde- og småbrukarlaget i fylket Sau- og geitalslaget i fylket Reindriftssamane sitt fylkeslag Relevante naturvernorganisasjonar (2-3 representantar) Fylkeskommunen Kommunane (oppnemnd representant frå fylkeskrinsen av KS) I ettertid er utvala utvida med ein representant frå Statens dyrehelsetilsyn (Fylkesveterinærkontoret). Noko variasjon i samansetning er det naturleg nok mellom fylka, til dømes i forhold til representasjon frå reindriftsnæringa. I Hedmark har ein i løpet av perioden fått ei prøveordning med anna samansetning av utvalet. I St.meld. nr. 35 (1996-97) meinte miljøverndepartementet at rovviltutvalet i fylket burde ha desse oppgåvene: Gjensidig informasjonsutveksling Gi råd om bruken av økonomiske verkemiddel retta mot rovviltforvaltninga, under dette midlar til førebyggande tiltak Delta i utarbeiding og handsaming av regionale forvaltningsplanar for rovvilt Gi tilbakemelding til sentrale styremakter om effektar av nasjonal politikk Gi råd om fordeling av kvote ved kvotejakt og lisensjakt Dei fylkesvise rovviltutvala vart med dette organ med hovudoppgåve å kome med innspel til dei statlege forvaltande styresmakter på fylkesplan. I handsaming av rovviltmeldinga i Stortinget vart organet tillagt mynde til å fatte avgjerde med omsyn til bruk av midla, etter innstilling frå fylkesmannen. Namnet på utvalet er noko ulikt mellom fylka. Enkelte fylke nyttar nemninga Rådgjevande utval for rovviltforvaltning (RUR), medan andre fylke omtalar utvalet som Regionalt rovviltutval eller Rådgjevande rovviltutval (begge forkorta RRU). Endeleg er det enkelte fylke som har definert eit anna namn på utvalet, til dømes i Nordland der utvalet heiter Kontaktutval for rovviltsaker. I all hovudsak nyttar ein i denne rapporten forkortinga og nemninga RRU på utvalet i den generelle omtalen. I kapitla for dei fylka som nyttar andre namn er desse bruka. 12

5.2 Ny kunnskap om førebyggande tiltak mot rovvilt Forsøk med førebyggande tiltak mot tap av sau til rovvilt dei seinare år Før Rovviltmelding 35 (1996-97) kom vart det gjort ei vurdering av dei førebyggande tiltaka som til da var prøvd ut (Mysterud & al. 1996a). Seinare har fleire forskings- og utviklingsprosjekt (FoU) dokumentert effektar av ulike tiltak. Det følgjande kapittelet gir ei oversikt over dei forsøka som er gjennomført i tida etter 1997, med vekt på dei tiltaka som har hatt ein klar tapsreduserande verknad. Aktuelle tiltak prøvd ut før 1997, og tiltak som er prøvd og ikkje hatt nemneverdige effektar blir nemnt avslutningsvis. Nokre fylke har teke særleg omsyn til ny forsking om førebyggande tiltak ved løyving om midlar. Enkelte av tiltaka nemnd nedanfor blir derfor også omtala i aktuelle fylkesvise kapittel. Rovdyrsikker inngjerding Tiltaket er rekna å ha god effekt ovafor alle rovdyr, men er ikkje dokumentert i høve til jerv (Mysterud et al., 1996 a). Val av gjerdetype og oppsettingsmåte er vesentleg for god førebyggande verknad. Tiltaket krev at ein er merksam på bæreevna til beitet, snyltefaren og verknad på anna vilt og folks ferdsel. Der ein berre har innmarksbeiting kan tiltaket krevje større tilgjengeleg areal enn det bruket har, eller auka behov for kjøp av vinterfôr. Materialkostnadene for slike gjerde ligg på minst 10-15 kr. I tillegg til dette kjem arbeidskostnader med oppsetjing og eventuelt vedlikehald. Gjeting Med gjeting meiner ein her at ein styrer sauen ved intensiv gjeting som held heile flokken samla (Mysterud et al., 1996 b). Om nødvendig blir flokken sett i kve på nattetider. Dagleg tilsyn der sauen beiter fritt, er ikkje rekna for å vere eit godt nok tiltak i sterkt rovdyrbelasta område. Gjeting har vist god førebyggande verknad ovafor alle rovviltartar, og tiltaket gjev og lågare normaltap. Dei mest vanlege norske sauerasane har svak flokkatferd, noko som krev meir av tiltaket. Her må ein og vere merksam på snyltarar, og risikoen for mindre tilvekst. Kostnadane i Norge er såpass høge at gjeting neppe får særleg stort omfang her. Kleppa og Hansen (1997) fant at dei årlege kostnadane til gjeting saman med bruk av vaktarhund er kr 1570,- pr vinterfora sau (i besetning på 200 sauer, sjå nedanfor). Bruk av vaktarhund (alternative former) Røynsle frå andre landet syner at bruk av vaktarhund er eit sterkt førebyggande tiltak (Andelt, 1992; Coppinger et al., 1998; Green and Woodruff, 1990). Bruk av vaktarhund byggjer på ein gjensidig, sosial binding mellom hund og sau. Hunden ser sauene som ein del av flokken som den følgjer, og forsvarar om nødvendig. Dette krev at sauene går i flokk. Den måten vaktarhund blir bruka i utlandet på kan difor ikkje overførast direkte til norske forhold. I Norge må ein ta i bruk gjeting, eller halde sauene på avgrensa områder. Elles må ein finne andre måtar å bruke vaktarhundar på som høver betre til vårt sauehald med spreidd beiting i utmarka. Bruk av vaktarhundar har verka tapsreduserande i høve til dei fleste rovviltartane, utanom ørn. Vaktarhundar er ikkje prøvd ut ovafor den ulven vi no har i Sverige/Norge. 13

Tre ulike bruksmåtar har vore tapsreduserande under norske tilhøve (Hansen et al., 2002): 1. Vaktarhund brukt saman med gjeting (jamfør Lierne-prosjektet ) 2. Vaktarhund brukt aleine med sau på inngjerda beite 3. Vaktarhund brukt laus saman med person som går eit systematisk tilsyn i eit beiteområde (jamfør Hattfjelldals-prosjekta ) Dei ulike bruksmåtane krev ulik preging av hunden, og har ulik tapsreduserande verknad: Bruksmåte 1 og 2 krev sterk sosial binding til sau (såkalla flokkvaktar ), mens bruksmåte 3 krev sterkare binding til folk (såkalla territorialvaktar ). Vaktarhundar satt inn i eit område når rovviltskade brått kjem er så vidt prøvd ut i Norge. Denne bruksmåten synest å gje mindre verknad enn dei tre andre. Bruksmåte 1 - Vaktarhundar brukt i kombinasjon med gjeting (Krogstad et al., 2000) er eit tiltak som reduserar tapet mykje. Tap til rovdyr vert i røynda borte, og det normale tapet blir lågare ved så sterkt tilsyn. Ein ulempe er at kostnadene blir høge. I prosjektet som NINA har hatt i Lierne har kostnadene til gjeting (skiftordning) av 500 sau og lam vore om lag 20.000 kroner pr veke. (Krogstad et al., 2000; Hansen et al., 2002). I prosjektet var det både dala- og spælsau. Såpass intensiv gjeting og bruk av nattkve førte til låge slaktevekter hos dalasau (27 17% lågare enn hos lam som beita fritt), medan det ikkje var forskjell i vekst hos spælsau i forsøket samanlikna med frittgåande spæl-lam (Krogstad et al., 2000). Tiltaket blir i dag berre tilrådd i område med særs høge rovviltskadar. Bruksmåte 2 - Vaktarhundar på inngjerda beite er også eit tiltak med rimeleg god førebyggande verknad, sjølv om den ikkje er like sterk som metoden nemnd ovafor. Bruksmåten krev mindre innsats, då hundane vaktar sauene aleine heile døgnet utan gjetar tilstades. Ein må her og vere merksam på dei problema avgrensa beiting fører med seg. Denne bruksmåten vil høve best i område med særs store rovviltskadar. Kostnadene vil vere hundehald og oppfølging. Bruksmåte 3 - Vaktarhundar på patrulje (Ringsø et al., 2000) har ikkje så stor tapsreduserande potensiale som dei to andre bruksmåtane, men i eigna beiteområde kan tapa gå ned mot normaltapa. Dette tiltaket krev ikkje at sauene flokkar seg, eller at hunden er sterkt prega på sau. Tiltaket høver difor godt til den vanlege norske sauedrifta med spreidd beiting i utmark. Storleiken på beitet avgrensar tiltaket noko: ein tilsynsførar med laus vaktarhund kan til vanleg berre nå over eit område på 10-15 km 2 dersom ein reknar 15 t arbeid i veka der ein brukar tre netter (eller seinkveld/tidleg morgon). Større område krev meir arbeid, eller ein kan snevre inn beiteområdet og berre gå over dei mest utsette skadeområda. Det siste er prøvd i Ulvådalen, Møre og Romsdal, med gode erfaringar. Bruksmåten er å tilrå i område med opptil 15 % tap, og der rovdyrproblema enno ikkje er så store at sauehaldet må leggjast om. Flytting av sau Flytting av sau har naturleg nok god tapsreduserande verknad mot alle rovdyrarter, dersom ein flytte sauene til eit område med lite rovdyr (Mysterud et al., 1996 a). Flytting fører med seg ein del forhold ein må ta omsyn til, m.a. krev tiltaket meir tilsyn/gjeting dei fyrste åra i nytt beiteområde, avtalar med nye grunneigarar, samt auka kostnader med ekstra frakt. Det er og stilt spørsmål om tilvekst i nye beiteområde. Forsøk ved Planteforsk Tjøtta fagsenter har synt at tilveksten til dømes på øy- og låglandsbeite kan vere vel så god som tilveksten på fjellbeite (Høberg et al. 2001, Lind 2002). 14

Avkorting av beitetida i utmarka og på fjellbeite Dette tiltaket inneber tidleg sanking eller flytting til beredskapsareal dersom ein akutt skadesituasjon oppstår. Tiltaket har synt god verknad med omsyn til jerv og til dels bjørn (Mysterud et al., 1996 a). Tiltaket krev her og tilgang på mindre, inngjerda rovdyrutsette innmarks- eller utmarksareal. Ei avgrensing av beiteområdet for kortare eller lengre tid av beitesesongen kan medføre dei same ulemper som nemnt under Rovdyrsikker inngjerding, om enn ikkje i så sterk grad. Tiltaket kan gjennomførast årleg i område der ein har fast tap seinsommar/tidleg haust, eller som akutt-tiltak dersom det blir registrert rovdyrskade i beitetida. Tiltak med usikker, liten eller utan dokumentert førebyggande effekt Nokre tiltak har synt seg å ha usikker, liten eller ingen direkte verknad på tap, ut frå norske eller utanlandske forsøk eller evalueringar av tiltak. I hovudsak gjeld dette følgjande tiltak: Selektiv smaksaversjon (Hansen et al., 1997) Lukt/smaksrepellentar (Landa et al., 1995) Rovdyrklavar (Mysterud et al. 1996a) Fôring av rovvilt (Mysterud et al., 1996 a) Fjerning av kadaver (Mysterud et al., 1996 a) Flytting av rovdyr (Mysterud et al., 1996 a) Vaktarhundar brukt åleine med sau i utmarka ikkje tilrådd under norske tilhøve Vakterhundar brukt som gardsvaktarar (går lause på garden og vaktar alt innanfor sitt territorium) Andre vaktardyr som til dømes lama, kjøttfe og esel er prøvd i utlandet. Bruk av desse vaktardyrartane har ikkje fått det same omfang som bruk av vaktarhundar. Bakgrunnen for dette er at dei ikkje kan redusere tapa like mykje som vaktarhundar, og fordi tiltaka egner seg best innanfor inngjerda beite. Bruk av slike vaktardyr føreset og ein sauerase med sterk flokkinstinkt. Det finst inga forsking om slike vaktardyr i Norge, og utan ein sauerase med betre flokkinstinkt, er tiltaket lite aktuelt. Forsøk med førebyggande tiltak mot tap av rein til rovvilt Det finst lite FoU-arbeid om rein og førebyggande tiltak mot rovdyrtap. NINA har arbeidd med problem knytt til tap og tapsårsaker i Troms og Nord-Trøndelag. (Landa, A. m.fl. 2001, Kvam, T. m.fl.1993). Eilertsen (Eilertsen, S.M. 2002) ved Planteforsk Tjøtta fagsenter har i sin doktorgrad arbeidd med bruk av alternative, avgrensa beite for rein i kalvingstida om våren, samt som haustbeite. Han har dokumentert beitekvalitet og beiteopptak i eksperimentelle forsøk, samt prøvd ut gjerdetypar (el-gjerde). Arbeidet er aktuelt i høve til rovdyrproblem i kalvingstida, men også i høve til mykje snø om våren i dei vanlege beita. NINA starta i 2000 eit prosjekt for å kartlegge naturleg produksjon innan reindriftsnæringa i Finnmark, med særleg fokus på tapa som er rett etter kalving (Tveraa, T. m.fl. 2001). Tapa i denne perioden har vore særleg omfattande, og ein forventar at produksjon av kalv er relatert både til rovdyr og til kondisjonen hos simle og kalv gjennom beiteforhold. 15

6 Midlar til førebyggande tiltak i fylka Over fireårsperioden 1998-2001 har styresmaktene fordelt over 90 millionar kroner til førebyggande tiltak. Årleg tildeling har variert frå 14 millionar til vel 33 millionar kroner. Største tildeling var i 2000 (33,6 mill. kroner), i hovudsak på grunn av særskilte løyvingar til utvalde område eller fylke. I tillegg til desse tildelingane kjem omstillingsmidlar til fylka Hedmark, Nord-Trøndelag og Østfold. Tabellen under viser korleis midla fordeler seg på dei ulike fylka kvart av åra 1998-2001. Enkelte av fylka har fått vesentlege tilleggsløyvingar ut over ordinær tildelingsramme. Dette gjeld i første rekkje Hedmark og Nord-Trøndelag. Hedmark er det fylket som har motteke absolutt mest omfattande støtte til førebyggande tiltak. I underkant av 50 millionar kroner, svarande til over halvparten (53 %) av nasjonal tildeling over åra 1998-2001 er gått til dette fylket. Vel 11 millionar (12 % av nasjonal tildeling) har gått til Nord-Trøndelag i denne perioden. Fylka Nordland, Troms, Finnmark og Østfold følgjer deretter, med tildeling på 4-5 millionar kroner kvar over denne perioden. Vidare har fem fylke til motteke over 1 million i samla tildeling, og dette er Møre og Romsdal, Sør-Trøndelag, Oppland, Oslo og Akershus og Telemark. Samla tildeling i fylka Sogn og Fjordane, Rogaland, Vest-Agder, Aust-Agder og Buskerud ligg på 250 000 700 000 kroner. Det fylket som har motteke minst midlar til førebyggande tiltak er Hordaland, med under 85 000 tildelte kroner, følgd av Vestfold som har motteke 135 000 kroner over fireårsperioden. Tabell 6.1 Midlar (i kroner) til førebygging av rovviltskadar til alle fylka, samt særskilt til Rendalen og Stor- Elvdal i perioden 1998-2001, gjennom ordinær tildeling og tilleggsløyvingar frå Direktoratet for naturforvaltning. Fylke 1998 1999 2000 2001 1998-2001 Hedmark 4 300 000 3 465 000 3 205 000 3 205 000 14 175 000 Rendalen, Stor-Elvdal* 9 900 000 17 000 000 8 500 000 35 400 000 Oppland 1 000 000 690 000 565 000 500 000 2 755 000 Østfold 100 000 200 000 3 020 000 1 030 000 4 350 000 Oslo og Akershus 85 000 110 000 365 000 1 050 000 1 610 000 Buskerud 130 000 170 000 155 000 255 000 710 000 Vestfold 30 000 35 000 35 000 35 000 135 000 Telemark 300 000 300 000 255 000 255 000 1 110 000 Aust-Agder 130 000 135 000 195 000 105 000 565 000 Vest-Agder 60 000 85 000 70 000 70 000 285 000 Rogaland 60 000 70 000 60 000 60 000 250 000 Hordaland 0 30 000 0 55 000 85 000 Sogn og Fjordane 60 000 100 000 95 000 175 000 430 000 Møre og Romsdal 684 000 900 000 750 000 860 000 3 194 000 Sør-Trøndelag 1 000 000 670 000 615 000 637 000 2 922 000 Nord-Trøndelag 3 000 000 2 370 000 3 600 000 2 480 000 11 450 000 Nordland 700 000 1 520 000 1 650 000 1 450 000 5 320 000 Troms 1 500 000 1 000 000 1 000 000 1 260 000 4 760 000 Finnmark 1 000 000 900 000 950 000 1 310 000 4 160 000 Sum alle fylke 14 139 000 22 650 000 33 585 000 23 292 000 93 666 000 *tal for 1999 og 2001 henta frå opplysningar om bruken av midlar 16