Agronomi og økonomi på 16 gardar med økologisk korndyrking

RAPPORT Agronomi og økonomi på 16 gardar med økologisk korndyrking Norsk senter for økologisk landbruk Planteforsk Januar 2005

RAPPORT: Agronomi og økonomi på 16 gardar med økologisk korndyrking. SKRIVE AV: Randi Berland Frøseth (red.) 1) Martha Ebbesvik 1) Thor Johannes Rogneby 2) Gunnlaug Røthe 3) Grete Lene Serikstad 1) 1) Norsk senter for økologisk landbruk 2) Planteforsk Apelsvoll forskingssenter 3) Nordnorsk kompetansesenter Holt LAYOUT FRAMSIDE: Nordvik Media BILETE FRAMSIDE: Randi Berland Frøseth Gunnlaug Røthe Norsk senter for økologisk landbruk, Tingvoll Planteforsk 2005 NORSØK-rapport ISBN 82-7687-123-2

FORORD Rapporten Agronomi og økonomi på 16 gardar med økologisk korn er eit resultat av delprosjektet Demonstasjonsgardar i prosjektet Storskalaforsøk i økologisk korn, 2001-2004. Deltakarar i prosjektet var Planteforsk, Norsk senter for økologisk landbruk, Landbrukets forsøksringer og gardbrukarar. Prosjektleiar var Thor Johannes Rogneby ved Planteforsk Apelsvoll. Statens landbruksforvaltning har finansiert prosjektet. Ein spesiell takk går til gardbrukarane ved dei 16 gardane som har delt sine erfaringar og talmateriale med oss. Tingvoll, januar 2005 Ketil Valde Nestleiar 1

INNHALD INNLEIING... 3 ASCHIM VESTGARD... 4 BOLLI... 6 BORGFJORD... 8 BRÅTEN... 10 FØLLING NEDRE... 12 KJÆR... 14 KOLKJEN... 16 KROSSVOLL... 18 LOGN... 20 ME-EGGEN... 22 MYRSLETTA... 24 SKOGVANG... 26 SOLUM... 28 SVANTESVOLD... 30 TINGVOLL GARD... 32 VÅGSHOLT... 34 2

INNLEIING Det er lita erfaring med og kunnskap om økologisk korndyrking blant gardbrukarar i Noreg. Behovet for kunnskap er forskjellig frå landsdel til landsdel, og omfattar alt frå grunnleggjande kunnskap om korndyrking til kunnskap om økologisk korndyrking spesielt og økologisk landbruk generelt. I tillegg til auka aktivitet innan forsking er det viktig å spreie det som finst av erfaringsbasert kunnskap hjå økologiske produsentar. I dette prosjektet brukar ein erfaringar frå demonstrasjonsgardar i formidlingsarbeidet. Gardane i denne rapporten utgjer eksempel frå ulike produksjonar og ulike delar av landet (Tabell 1). Med ulike produksjonar meinast matkorn, fôrkorn og såkorn. Tabell1. Type produksjon (S = såkorn, M = matkorn og F = fôrkorn), bruksmåte (sal eller eige bruk), gjødselkjelde (H = husdyrgjødsel eigen gard, Hn = husdyrgjødsel nabogard, O = organisk handelsgjødsel og G = berre grøngjødsling), stadium i omlegging (U = under omlegging, Ø = økologisk) og geografisk plassering til 16 demonstrasjonsgardar. Gard Produksjon Sal Eige bruk Gjødselkjelde Omlegging Region 1 S & F + - H+O U Trøndelag 2 M & F + - Hn U Austlandet 3 M & F + - H+O U Austlandet 4 M & F + - G U Austlandet 5 M & F + - G Ø Austlandet 6 M & F + + H Ø Austlandet 7 M & F + + H U Austlandet 8 M & F + + H Ø Trøndelag 9 F - + H U Austlandet 10 F - + H Ø Trøndelag 11 F - + H Ø Nord-Noreg 12 F - + H Ø Nord-Noreg 13 F - + H Ø Vestlandet 14 F - + H Ø Vestlandet 15 F - + H Ø Vestlandet 16 F - + H Ø Sørlandet Eit viktig kriterium for val av gard var å vise ulike produksjonar og eksempel på drift med lite eller ingen husdyr. Det er få husdyrlause økologiske produksjonssystem i Noreg. Sjølv om det var ønskjeleg å finne gardar som hadde nokre års erfaring med økologisk drift av heile garden, var det vanskeleg å finne slike i kornområda. Mange av demonstrasjonsgardane på Austlandet og Trøndelag var derfor i ein omleggingsfase. Opplysningar om korleis korn og eventuelt erter og åkerbønner vert dyrka på desse gardane, og økonomien ved dette, vart innhenta gjennom intervju med gardbrukarane. Intervjuet føregjekk på den enkelte gard. Til den agronomiske delen vart det stilt spørsmål om jordarbeiding, såing, artar og sortar, gjødsling, underkultur, ugras, ugrasharving, sjukdomar, skadedyr, hausting og eventuelt fôring med eige korn. Også generelle opplysningar om garden som til dømes klima- og jordtilhøve, vekstskifte og omlegging til økologisk landbruk vart innhenta. Økonomisk resultat er framstilt ved hjelp av <<Planleggingsprogram for omlegging til økologisk landbruk>> 1). Opplysningar frå driftsrekneskap, årsutskrift, effektivitetskontroll, kornoppgjer, gjødselplan og fôranalysar av eige kraftfôr vart brukt til dette. Rapporten inneheld ikkje fullstendige gardsskildringar, men berre opplysningar som trengst for å kunne gje eit godt bilete av sjølve korndyrkinga sett i samanheng med resten av gardsdrifta. Det er gardbrukarane sine erfaringar som ligg til grunn for det som er skrive. 1 Ebbesvik, M. 2001. Planleggingsprogram for økologisk landbruk. 2. utg. 2001. NORSØK, Tingvoll. 3

ASCHIM VESTGARD Brandbu i Oppland Hovudproduksjonen er korn, erter og åkerbønner for sal. Gardbrukarane tok over garden i 1990. Då hadde det vore husdyrlaus planteproduksjon der sidan 1950-talet. Omlegging til økologisk drift starta i 1991, og fortsette i det små. Resten vart omlagt i ein gong, slik at garden var ferdig omlagt i 1996. Målet med drifta er å drive økologisk 136-208 moh 760 mm nedbør per år 370 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 308 daa dyrka mark 860 daa produktiv skog 20 vinterfôra sauer 1,2 årsverk i jordbruket 0,5 årsverk i skogbruket Jord Moldfattig lettleire, fin silt og skifergrus ph 6,1-6,2 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Middels til høgt Lettløyseleg kalium Middels til lågt Vekstskifte 1. år: Havre m/attlegg 2. år: Eng/grøngjødsel 3. år: Rug/potet 4. år: Erter/bønner/kveite (5. år: Bygg) Vekstskiftet er vanlegvis 8-årig. Lite husdyrgjødsel på garden gjer at det er vekstskiftet som må sikre næringsforsyninga til kornplantane. Føregrøda hadde mykje å seia for avlinga dei første åra etter omlegging. Etter kvart som jorda er drive med eit allsidig vekstskifte ser ein mindre til effekten av forgrøda det enkelte år. Erter til modning vart mest brukt som omleggingsvekst. Bygg har vore vanskeleg å få til, og vert derfor dyrka i lite omfang. Det vert alltid sådd underkultur i korn. Enkelte gongar vert jorda brakka til midten av juli for å ta dylle og eventuelt kveke. Deretter vert det sådd haustkorn. Grøftetilstanden er generelt god. Noko areal har djuppakka jord. Etter omlegging er det ikkje pakkingsskadar i øvste jordlag. Brukarane er bevisst på å ikkje køyre på jorda for tidleg om våren, og dei brukar lette maskiner med lågt lufttrykk i dekka. Av fleirårige ugras er det åkerdylle og åkertistel som kan vere problematiske. Kveka gjer ikkje så mykje ut av seg i kornåkeren lenger utan lettløyseleg nitrogengjødsel, men i erter og åkerbønner kan kveka lett oppformeirast. Hausten før desse kulturane vert det skålharva, seinast når kveka har 4 blad. Underkultur, arts- og sortsval (f. eks. Møystad) og ugrasharving reduserer oppformeiringa av frøugras. Rybs frå naboareal er einaste arten som skapar problem enkelte stadar. Sjukdomar og skadedyr på korn, erter eller åkerbønner er det lite av. 4

Dyrking av korn & kjernebelgvekstar Areal til vårsådde vekstar vert vårpløgd. Før pløying vert det skålharva for å blande det organiske materialet. Skålharvinga vert vanlegvis gjort om våren. Våronna startar relativt seint for å unngå køyring på rå jord. Artar og sortar som vert dyrka til frømodning: rug Danko, havre Svea, kveite Møystad, bygg Arve og Olve, spelt Oberkulmer Rotkorn, erter Delta og åkerbønner Ukko. Såkorn vert teke av eiga avling. Såmengda av kornet er litt lågare enn tilråding ved konvensjonell dyrking, spesielt for haustkornet sidan det buskar seg godt. Av erter og åkerbønner vert såmengda auka til 20 kg/daa for åkerbønner og 25 kg/daa for erter. Bønnene vert sådd slik at frøa er på 5 cm djupne etter tromlig. Ertene vert sådd litt djupare enn kornet, 4-5 cm. Når ugraset begynner å spire, vert det harva med langfingerharv. Harvinga er så effektiv når ugraset berre har ein rottråd at det er nok med ei harving i kornåkeren. I åkerbønner og erter vert det gjerne harva fleire gongar og meir aggressivt. Underkulturen i kornåkeren består av 0,2-0,3 kg/daa kvitkløver og 1 kg/ daa fleirårig raigras. Raigraset vert sådd samstundes med og på same sådjupne som kornet. Dette hemmar raigraset noko slik at det ikkje vert for dominerande. Kvitkløveren vert breisådd samstundes med ugrasharvinga. I rug vert kløveren breisådd så tidleg som mogleg. Breisådd raigras som fangvekst i åkerbønner kan erfaringsmessig fort verte for dominerande. Underkulturen vert ikkje slege om hausten. Haustinga av korn, erter og åkerbønner går vanlegvis greitt. Tidleg i omleggingsfasen vaks ofte underkulturen igjennom kornåkeren. No veks kornet betre og underkulturen vert ikkje så frodig. Attlegg til eng vert sådd i havre. Avlinga vert tørka på kaldluftstørke og selt. Berre litt korn og erteavreins går til fôr til sauene. Halmen vert ført tilbake til jorda. Med unnatak av bygg, gjev vekstane til frømodning generelt god avling (Tab 1). Ved konvensjonell dyrking av bygg, kveite og havre var snittsavlinga 430 kg/daa. Økologisk dyrking av desse vekstane, samt rug, spelt, erter og åkerbønner har i snitt lege på ca 350 kg/daa. 10-20 % av arealet vert brukt til utprøvingar. Tabell 1: Omtrentleg areal av vekstar til frømodning og salsavling (snitt) dei siste åra. Areal, Salsavling, Vekst daa kg/daa Øko Kon Havre 60-400 Vårkveite 50-370 Rug 40-400 Bygg 10-280 Spelt 10 - Lite erfaring* Erter 40 - > 400 Åkerbønner 4-300 (200-400) * 100 kg/daa i 2002 pga dårleg overvintring og problem med bålderbrå. Seinare såtid (slutten av september) har gitt betre overvintring i 2003. Maskinsamarbeid Maskiner og reiskap som vert brukt i korndyrkinga eig brukarane sjølv. Økonomisk resultat (snitt) Inntekter Salsinntekter: Rug 57 240 Havre 54 000 Kveite 64 010 Spelt 9 690 Bygg 6 440 Erter 43 200 Åkerbønner 4 320 Poteter 66 885 AK tilskot, korn 64 840 AK tilskot, potet 3 905 Tilskot til endra jordarb.+fangv. 26 500 Tilskot til økologisk grovfôrareal 3 300 Tilskot til økologisk åkerareal 57 000 Tilskot til grøngjødslingsareal 11 000 Sum inntekter 472 330 Variable kostnader Såkorn / såfrø 16 045 Reinsing 1 410 Setjepoteter 22 260 Emballasje poteter 5 735 Leigd transport / frakt 33 905 Arbeidshjelp 7 500 Sum variable kostnader 86 855 Botnfrådrag 6 000 Totalt DB for garden 379 475 DB per dekar 1 230 5

BOLLI Eide i Møre og Romsdal Hovudproduksjonen er mjølkeproduksjon på ku. Kornproduksjonen er til eige kraftfôr. Kornarealet i 2001 utgjorde 23 daa. Omlegginga til økologisk drift starta i 1980. Det meste av arealet er nydyrka etter 1976 og har aldri vore brukt kunstgjødsel på. Målet er å drive heile garden økologisk. Garden er ferdig omlagt i 2003. Vekstskifte 1. år: Korn med attlegg 2.-6. år: Eng 70-180 moh 2200 mm nedbør per år 800 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 224 daa dyrka mark 84 daa innmarksbeite 300 daa skog 15 årskyr 73 200 liter mjølkekvote 7 vinterfora sauer 2,2 årsverk Jord Siltig mellomsand og mineralblanda mold (myr) ph 5,4-6,4 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Lågt til middels Lettløyseleg kalium Svært lågt til middels Syreløyseleg kalium Lågt til middels Eit skifte inneheld litt leire, noko som gjev høge kaliumverdiar Det er ønskeleg å få til varig eng og bruke den beste jorda til korndyrking. No får enga liggje så lenge det er akseptabel avling. I praksis vert det pløgd etter 6-7 år. For å ikkje tape avling i attleggsåret og å få kontroll over ugraset, vert enga sådd med korn som dekkvekst. På sikt er det også planar om å dyrke noko kålrot og grønfôrvekstar. Grøftetilstanden er god, men grøftene må spylast med jamne mellomrom på grunn av mykje rust. Ved køyring på jorda vert det konsekvent brukt tvillinghjul. Det er lite problem med frøugras på garden sidan mykje av jorda er nydyrka. Av rotugras utgjer høymole det største problemet. Anna rotugras som gjer noko ut av seg er engsoleie, samt tistel på beiteareal. Tiltak mot ugras er pløying, plukking av enkeltplantar av høymole, beitepussing og strøing av grovsalt på tistelplantane tidleg om våren. Det er ikkje problem med sjukdomar og skadedyr på kornet, men hjort og rådyr må gjerdast ute. Dyrking av korn Jordarbeidinga til kornet er vårpløying, slodding og gjødsling etterfølgd av harving. Kornarealet vert gjødsla med 4 tonn gylle per daa som 6

består av ein del blautgjødsel og tre delar vatn. Gjødsla vert spreidd med tankspreiar. All gjødsla kjem frå eigen gard. 10-12 kg bygg per daa vert breisådd med kunstgjødselspreiar i midten av mai. Kornet vert harva ned etterpå. Såresultatet er tilfredsstillande og kan tilråast til andre som vil prøve korn, men ikkje har såmaskin. Kva kornsort som vert sådd er avhengig av kva som er tilgjengeleg, men sorten Thule har vore brukt mest. Brukarane ønskjer også å dyrke noko havre. Kornet vert dyrka som dekkvekst ved attlegg til eng. Attlegget er ei høyblanding som vert sådd same dag som kornet vert sådd. Det vert ikkje ugrasharva. Areala er nydyrka, så det er lite problem med frøugras. Kornet vert treska som gulmoge korn. Mykje kløver i attlegget har enkelte gongar gitt problem med haustinga. Kornet vert krossensilert med Howden silovæske på toppen av kvar sekk. Krossensilasjen vert lagra i storsekkar á 600 kg med rundballesekk som innersekk. Avlingsnivået er om lag 250 kg/daa gulmoge korn. Dette er omtrent same avlingsnivå som brukarane hadde ved konvensjonell korndyrking. Men det vart heller ikkje då brukt kunstgjødsel. Halmen vert hausta med fôrhaustar og lagt i silo. Dette gir eit brukbart fôr. Fôring med eige korn Det krossensilerte kornet vert brukt kvar dag frå hausten til om lag midt i februar. Då går det om lag ein storsekk i veka. Det vert ikkje teke fôranalyse av krossensilasjen. Gjæringskvaliteten er god. Alle kyr får ca 3 kg dagleg, uansett når i laktasjonen. Ungdyra får ca 1 kg/dag. Utfôringa skjer manuelt. Maskin- og nabosamarbeid Brukarane leiger eit areal på 70 daa saman med andre. Dette arealet vert brukt til korn med attlegg og vert drive økologisk. Tresker vert leigd. Slodd, tommel, harv og plog er det maskinsamarbeid om. Elles har brukarane reiskap sjølv. Økonomisk resultat 2001 Inntekter Salsinntekter: Mjølk 245 065 Oksekjøt 23 420 Ku- og kvigekjøt 50 155 Tilskot mjølk 82 270 Tilskot kjøt 15 605 Tilskot til bev.verdige storferaser 1 730 Produksjonstillegg dyr 69 060 AK - tilskot 100 080 Tilskot til dyr på utmarksbeite 5 000 Tilskot til økologisk grovfôrareal 14 290 Tilskot til økologisk kornareal 5 750 Sum inntekter 612 425 Variable kostnader Såkorn / såfrø 5 840 Kalk * 11 680 Kraftfôr 62 000 Kross 10 120 Ensilering 2 960 Diverse 30 110 Sum variable kostnader 122 710 Botnfrådrag 6 000 Totalt DB for garden 483 715 DB per dekar 1 660 * Det er rekna med 400 kg kalk hvert 5.år 7

BORGFJORD Bjugn i Sør-Trøndelag Hovudproduksjonen er mjølkeproduksjon på ku. Omlegging til økologisk drift starta i 1996 med 11 daa. I 1997 var nye 50 daa karesareal. Den første økologiske mjølka vart levert i år 2000. Då var heile garden lagt om. Målet med drifta er først og fremst å drive med husdyrhald, deretter kjem ønskje om å drive økologisk. Vekstskifte 4-5 år: Eng 2-3 år: Åkerkulturar 15 moh 1040 mm nedbør per år 400 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 331 daa dyrka mark 150 daa vedskog 29 årskyr 127 000 liter mjølkekvote 7 vinterfôra utegangar sau 2,5 årsverk Jord Moldhaldig siltig mellomsand og 32 daa mineralblanda moldjord ph 5,8-6,1 + noko 5,4 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Høgt til svært høgt Lettløyseleg kalium Middels til høgt Syreløyseleg kalium Lågt til høgt Åkervekstar som vert dyrka er korn, potet, grønsaker og grønfôr. Dersom det er problem med kveke vert det dyrka raigras og perserkløver i 3 år. Attlegg til eng vert sådd utan dekkvekst eller med grønfôr som dekkvekst. På karensareal vart det dyrka eng med grønfôr som forgrøde. Det var først etter omlegging at brukarane begynte å dyrke korn. Beite var det siste som vart lagt om. Jorda vart ikkje nygrøfta i samband med omlegginga. Grøftetilstanden er bra, med unnatak av eit skifte der det trengs reparering av grøftene. Jordstrukturen er generelt bra, men enkelte stadar, spesielt på små skifter der det vert mykje køyring, er det pakkingsskadar. Generell ugrassituasjon på garden er god. Det er lite frøugras og det vert heller ikkje gjort noko direkte tiltak mot desse. Det kan sjå ut som det har kome meir kveke etter at dei begynte å dyrke korn. Elles er det kome litt åkersennep og meldestokk som har vorte oppformeira i åkernepe. Eit førebyggjande tiltak mot ugras er å dyrke grønfôr med raigras. Dette vert slått ein gong og deretter beita. Skadedyr og sjukdomar er det ikkje problem med i korndyrkinga. 8

Dyrking av korn Kornarealet vert vårpløgd, slodda og gjødsla med 1,5 tonn storfegylle per daa. Gjødsla vert spreidd med tankvogn. Kornplantane vert ikkje overgjødsla. Det er byggsorten Olsok som vert dyrka. Han eignar seg godt til kross. Kornet vert radsådd, og det vert brukt same såmengde som er tilrådd for konvensjonell dyrking, om lag 18 kg per daa. Det vert ikkje ugrasharva eller brukt underkultur i kornåkeren. Brukarane meinar det ikkje er behov for direkte tiltak mot frøugras. Alt kornet vert hausta til gulmodning, om lag 35 % vatn i kornet. Enkelte gongar vert det litt tørrare sidan dei nyttar seg av leietresking. Det er lite problem med haustinga. Halmen vert tørka. Alt kornet vert krossensilert. Ensileringsmidlet er melasse utblanda med fire delar vatn. I 2001 var avlinga av bygg 300 kg per daa (rekna om til tørr vare, 15 % vatn). Dette er den lågaste avlinga til no. Største kornavling til no var 520 kg/daa i 1997. Dette vart levert mølla. Fôring med eige korn Eksempel på fôranalyse av kross: Tørrstoff 62 % Protein 11 % av ts Fordøyelegheit (in vitro) 78 % av ts Energiverdi (in vitro) 0,90 FEm/kg ts Energiverdi 0,55 FEm/kg fôr Fôrmengde per FEm 1,8 kg ph 4,2 Dette gir om lag 55 g AAT/kg fôr og -22 g PBV/kg fôr. Kross vert brukt til mjølkekyrne frå oktober til mars/april. Då utgjer det 50 % av kraftfôret, mens på årsbasis utgjer kross 1/3 av kraftôret. Litt tørr halm vert gjeve til kvigene. Maskinsamarbeid Brukarane leiger treskar og krossar, elles er eig dei reiskap til korndyrkinga sjølv. Økonomisk resultat 2001 Inntekter Salsinntekter: Mjølk 376 995 Kjøt 175 895 Distriktstilskot mjølk 25 355 Driftstilskot 59 000 Distrikts- og grunntilskot kjøt 32 970 Tilskot til bevar.verdige storferaser 1 730 Produksjonstillegg dyr 100 155 AK tilskot + tilskot utmarksbeite 91 800 Tilskot til økologiske husdyr 24 510 Tilskot til økologisk grovfôrareal 17 215 Tilskot til økologisk kornareal 2 750 Sum inntekter 908 375 Variable kostnader Kraftfôr 80 980 Såfrø 6 960 Kalk (400 kg kvart 5. år) 22 275 Ensilering 20 885 Kross 4 520 Innkjøp av grovfôr 25 725 Anna 37 025 Sum variable kostnader 198 370 Botnfrådrag 6 000 Totalt DB for mjølkeprod. 704 005 DB per dekar 1 910 Gjæringskvaliteten av krossensilasjen er generelt god. Dersom kornet har vorte litt for tørt ved hausting hender det at det kjem mugg i massen. 9

BRÅTEN Sør-Odal i Hedmark På garden vert det produsert korn og storfekjøt. Brukarane tok over garden i 1988. I 1995 kutta dei ut sprøyting med plantevernmiddel. Etter kursing i økologisk landbruk starta dei omlegging i år 2000 med 100 daa i karens. I 2001 var nye 100 daa i karens. Omlegginga av mordyra i ammekubesetninga starta i oktober 2002. I 2002 var det ikkje noko areal i karens, men dei neste tre åra skal 350 daa skal leggjast om. Målet er å få heile garden godkjent biologisk-dynamisk Vekstskifte 1. år: Grønfôr 2. år: Bygg og havre m/attlegg 3. år: Eng 4. år: Eng 5. år: Rug 6. år: Poteter/grønsaker 140 moh 700 mm nedbør per år 380 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 753 daa dyrka mark 2600 daa skog 24 ammekyr 2 årsverk Jord Moldhaldig silt og siltig lettleire med noko varierande leirinnhald. ph 6-6,5 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor - Høgt Lettløyseleg kalium- Middels Erter inngår også i vekstskiftet, men ikkje så ofte for å unngå visnesjuke. På karensareal vert det dyrka grøngjødslingsvekstar i staden for grønfôr for å unngå ikkje-økologisk grovfôr i husdyrhaldet. Grøftetilstanden er god. Det er ein del problem med jordpakking frå tidlegare drift. Før et areal vert lagt i karens, vert det grubba om hausten dersom det er tørt. Elles vert det gjort om våren. Grubbinga har hjelpt til å løyse opp plogsålen. Ein er dessutan nøye med å ikkje køyre på jorda for tidleg. På garden er det framleis tunge reiskapar. Etter omlegging er ein større del av arealet eng og det er mindre bruk for desse maskinene og reiskapane. Pakkingsskadar visast betre no enn tidlegare då det gjekk an å bøte med kunstgjødsel. Lågt moldinnhald i jorda har brukarane prøvd å auke ved bruk av husdyrgjødsel. Fleirårige ugras utgjer ikkje noko problem, sjølv om det er sju år sidan sist det vart sprøyta mot desse. Roser av åkerdylle plar dukke opp, men dei forsvinn etter eitt år med grønfôr på arealet. Grønfôret vert brukt som eit førebyggjande tiltak mot rotugras. Bladinga består av: 60 % grønfôrvikker, 35 % italiensk raigras, 5 % perser-kløver og ca ½ kg kvitkløver. Såmengda er 8,5 kg/daa. Grønfôret kan stussast og er særs effektivt mot kveke og tistel. Det vert ikkje gjort 10

særskilt harving mot kveke. Ugrasharving held frøugras under kontroll. Mot sjukdomar vert det sprøyta førebyggjande med midlet Terra Biosa kvar 10. dag frå ca 2 veker etter spiring. Noko skadedyr vert observert i kornåkeren, men det er meir i konvensjonell enn økologisk åker. Dyrking av korn Kornarealet vert vårpløgd. Gjødsla, 2 m 3 storfetalle per daa, vert spreidd før pløying eller eventuelt grubbing. Kornet vert sådd i midten av mai. Det vert brukt om lag 15 % meir såkorn enn tilrådd såmengde for konvensjonell dyrking fordi brukarane ønskjer ein tettare åker. Desse artane og sortane vert dyrka økologisk: bygg Thule, havre Biri, erter Delta. Rug er ikkje prøvd enno. Det vert satsa på to ugrasharvingar, ei blindharving 4-5 dagar etter såing og ei harving på 3-4 bladstadiet til kornet (om lag 3-4 veker etter såing). Underkultur/attlegg vert sådd samstundes med siste ugrasharving, ved hjelp av eit luftassistert såaggregat på langfingerharva (Einböck). Underkulturen består av 85 % raigras (Trani) og 15 % kvitkløver (Rivendel). Såmengda er ca 0,75 kg/daa; litt meir i havre og litt mindre i bygg og kveite. Underkulturen vert beita om hausten og pløgd ned om våren. Korn og erter vert tørka på garden. Fôrkorn vert knust i ein kornknusar. Halmen vert pressa og brukt som strø. Attlegg med kløver som vaks igjennom bygg- og havreåkeren skapa problem med haustinga i 2001. Avlinga vart 150 kg/daa, og havre dominerte kornblandinga. Bygg har kun gjort det bra enkelte år, mens havre og kveite er lettare å få til. Erter saman med havre har gitt gode resultat i feltforsøk på Bråten. Tabell 1: Arealfordeling og avling (15 % vassinnhald) i 2002. Vekst Areal, daa Avling, Økol. Konv. kg/daa Havre & bygg 17 40 230/? Erter 19-200 Havre - 433 400-450 Fôring med eige korn Førebels vert alt eigeprodusert økologisk korn brukt til fôr på garden. Fôret består av ¼ del erter og like delar havre og bygg. Alt storfe får ca 1 kg/døgn av dette frå innsett i oktober. Maskinsamarbeid Gjødsling, såing, pressing av halmballar og pakking av rundballar vert gjort av entreprenørar. Elles eig brukarane sjølv maskiner og reiskap som trengst i korndyrkinga. Økonomisk resultat 2002 Inntekter Salsinntekter: Havre (Lena) 126 160 Havre (Svea) 161 350 Kjøt 172 480 Grunntilskot kjøt 10 825 Driftstilskot kjøtfeproduksjon 24 000 Produksjonstillegg dyr 97 060 Tilskot til dyr på utmarksbeite 6 000 AK - tilskot, grovfôr 65 800 AK tilskot, korn 154 225 AK tilskot, potet 8 090 Tilskot til endra jordarbeiding 73 610 Tilskot til økologisk grovfôrareal 8 855 Tilskot til økologisk kornareal 9 000 Sum inntekter 917 455 Variable kostnader Såkorn/såfrø 23 585 Setjepoteter 9 220 Kunstgjødsel 68 155 Kalk (Helios korallalgekalk, 5 tonn/år) 26 250 Eige kraftfôr 20 540 Halmpressing 21 650 Ensilering 15 540 Veterinær/medisin 1 500 Forbruksartiklar husdyrhald 4 800 Diverse kostnader husdyrhald 11 100 Utkøyring av talle, entreprenør 12 000 Sprøytemiddel i potet (Terra Biosa) 1 015 Leigd transport/frakt 23 925 Sum variable kostnader 239 280 Botnfrådrag 6 000 Totalt dekningsbidrag (DB) 672 175 DB per dekar 895 11

FØLLING NEDRE Steinkjer i Nord-Trøndelag Hovudproduksjonane er svinekjøt og korn. Omlegginga til økologisk drift starta i 1996. I 2001 var heile arealet var omlagt. Brukarane har som hovudmål å drive garden slik at dei kan leve av han. Vidare er det ønskjeleg at garden skal drivast økologisk, og det er eit mål å produsere mest mogleg korn. Frå 1997 til 2001 var det også ei økologisk eining med gris på garden. Denne produksjonen vart lagt ned på grunn av vanskar med regelverk, fôr og omsetnad. Gardbrukarane har starta med sauehald saman med to nabobruk. Fjøset ligg på ein av nabogardane. Vekstskifte 1. år: Bygg m/attlegg 2.-3. år: Eng 4. år: Haustkorn (m/underkultur) 5. år. Bygg m/underkultur 6. år: Havre (m/underkultur) 20-120 moh 900 mm nedbør per år 330 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 430 daa dyrka mark, inkl. 65 daa leigd areal 620 daa skog/utmark 50 purker og 700 slaktegris 2,5 årsverk Jord Moldhaldig siltig sandjord og noko lettleire ph 5,8-6,9 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Høgt til svært høgt Lettløyseleg kalium - Middels Syreløyseleg kalium Middels til stort Brukarane prøver seg fram ved å ha fleire vekstskifte der ein varierer med 3-5 kornår og 1-2 engår. Det totale kornarealet er 350 daa. Det er lite pakkingsskadar i jorda på grunn av lett traktor og bruk av slangespreiar ved gjødsling, men det er mykje køyring på jorda likevel. Grøftetilstanden er bra bortsett frå eit par stadar. Av fleirårige ugras er det åkerdylle som ser ut til å kunne bli eit problemugras. Kveka vert halde under kontroll med stubbharving. Dersom ugrasharvinga vert gjort til rett tid, er det ikkje noko problem med frøugras, med unnatak av enkelte flekkar. På kornplantane vert sjukdomane grå augeflekk, byggbrunflekk og ramularia observert, samt næringsstikk og minéring av bladminérflue. Angrep av sjukdomar og skadedyr er likevel ikkje så stort at det vert sett på som noko problem. Dyrking av korn Alt areal som skal såast til om våren vert vårpløgd. Berre eitt skifte er klassifisert som erosjonsutsatt. Gjødsla vert spreidd med slepeslangar og vert fordelt slik: Bygg (Arve og Olve): 2,5-3 t/daa Havre (Biri): 1,5 t/daa Vårkveite (Bastian): 2,5 t/daa Haustkveite: 2 t/daa Rugkveite (Prego)/Rug: 1,5 t/daa 12

Alt er svinegjødsel frå eigen gard. Sidan bygg er vanskelegare å få til enn havre, er det prøvd å overgjødsle bygg, og dette vert vurdert gjort også framover. Kornet vert sådd i perioden 5. mai til 20. mai. Haustkorn vert sådd kring 1. september. Av havre og seksradsbygg vert det sådd 20 kg/daa, mens det vet sådd 22 kg/daa av kveite. Det vert brukt både innkjøpt såkorn og eige såkorn. Ugrasharvinga vert gjort like før kornet spirar, vanlegvis 10 dagar etter såing. Reiskapen er ei 6 m brei langfingerharv (Einböck), og det vert køyrt med ein fart på 10 km/t. Underkulturen vert sådd samstundes med ugrasharvinga; med såmaskin på harva. Til underkultur vert det brukt ei blanding med 15 % Milkanova kvitkløver (0.1-0.2 kg/daa) og toårig raigras (0.8-0.9 kg/daa). Underkulturen vert ikkje slått. Til no er det berre i bygg at det har vorte sådd underkultur. Brukarane vurderer å ha underkultur i havre også. Alt korn vert hausta ved fullmodning. Ertene er det einaste som det kan vere problem med å få fram til modning. Erter har vore prøvd i blanding med bygg. Avlingsnivået for bygg var før omlegging om lag 300-350 kg/daa. Etter omlegging har det lege på 250 til 280 kg/daa, med unnatak av år 2001 då det vart 220 kg/daa. For havre er forskjellen mindre, 10-15 % lågare avling, etter omlegging. Brukarane har fått økologisk havreavling på 400 kg/daa. Kveite vert ikkje dyrka kvart år og i lite omfang, så det er vanskelegare å seie noko generelt om avlingsnivået her. I blant vert det matkvalitet på kveiten. Tabell 1. Kornareal i 2001 og gjennomsnittleg salsavling dei siste åra. Vekst Areal 2001, daa Avling Økol. Kon. kg/daa Bygg 210-250-280 Havre 90-350 H.kveite 10-300 Vårkveite 40-300-350 Kornet vert tørka på ei satstørke med tilleggsvarme. Halvparten av fôrrasjonen til grisane har vore byggrøpp som vart laga på garden. Sorten Olve vart brukt til dette sidan han har eit høgare proteininnhald enn Arve. For noko av det kornet som vart selt, kjøpte brukarane igjen økologisk kraftfôr. No vert alt kornet selt på grunn av nedlegging av den økologiske svineproduksjonen. Halm frå 15-20 daa vert brukt til strø for grisane. Resten av halmen vert kutta og pløgd ned. Maskin- og nabosamarbeid Brukarane er med i eit maskinlag med 22 medlemmer med til saman 5 000 daa. Laget eig 18 maskiner og reiskap. Følling Nedre leier maskiner og reiskap for 45 000 kroner i året. Sjølv eig brukarane av Følling Nedre to traktorar, såmaskin, 3-skjers vendeplog og skurtreskar. Når noko av dette utstyret er slitt ned, vil brukarane leige gjennom maskinlaget framfor å kjøpe nytt. Noko av grovfôret på Følling Nedre vert rundballeensilert, og noko vert tørka. Både høy og surfôr vert brukt som vinterfôr til sauene det er samdrift om. Ein del fôr vert selt. Økonomisk resultat 2001 Inntekter Salsinntekter: Bygg 137 445 Havre 68 985 Haustkveite 11 080 Vårkveite 49 120 AK - tillegg 140 000 Tilskot til økologisk kornareal 87 500 Sum inntekter 494 130 Variable kostnader Såkorn / underkultur 17 690 Reinsing 2 100 Kalk (400 kg kalk kvart 5.år) 14 000 Leigd transport / frakt 14 195 Sum variable kostnader 47 985 Totalt DB korndyrking 446 145 DB per dekar 1 275 13

KJÆR Ramnes i Vestfold Hovudproduksjonen er kornproduksjon. Det er ikkje husdyr på garden, og garden har vore utan husdyr dei siste 50-60 åra. Omlegging til økologisk drift starta i 1999 med 115 daa i karens. Omlegginga vert gjort gradvis med 54 daa i karens i 2000 og 60 daa i karens i 2001. I 2002 var det ikkje karensareal på garden. Målet er å leggje om heile garden, men berre dersom brukarane synest at dei har kontroll med åkertistelen. Det må også vere økonomisk lønsamt å drive heile garden økologisk. Vekstskifte 1. år: Korn m/attlegg 2. år: Grøngjødseleng 3. år: Korn m/underkultur 4. år: Korn m/underkultur 5. år: Erter 100 moh 1035 mm nedbør per år 440 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal 482 daa dyrka mark, inkludert 110 daa leigd areal 1000 daa produktiv skog 0,8-1 årsverk Jord Moldhaldig siltig lettleire og nokre flekkar med myrjord. Leigd areal er siltjord. ph 6,1 Næringsinnhald på eige jord: Lettløyseleg fosfor Middels til høgt Lettløyseleg kalium Høgt Planen er å veksle mellom grøngjødseleng, vårkveite og erter. Havre har ikkje vore dyrka på grunn av problem med floghavre, men kan vere aktuelt på skifte som er fri for floghavre. Brukarane vil ikkje dyrke bygg med det første sidan bygg viser seg å vere vanskeleg å få til i økologisk drift utan tilgang på husdyrgjødsel. På karensareal i 1999 og 2000 vart det dyrka kveite med attlegg til frøeng av raudkløver (Betty). Elles har det vore erter på karensareal. Grøftetilstanden er middels. Mykje av grøftene er frå 50- og 60-talet. Pakkingskadar er det lite av og jordstrukturen er generelt god. Åkertistel er det ugraset som skapar problem i korndyrkinga. Vekstskifte med grøngjødseleng som vert slege hyppig (fire gongar) skal hjelpe til med å svelte ut tistelplantane. Enga vert slege når tistlane er om lag 30 cm. Kveka vert halde under kontroll med stubbharving om hausten. Frøugras vert ikkje sett på som noko problem. Ugrasharving mot frøugras fungerer tilfredstillande. Sjukdomar på kveiten er det generelt lite av. Dette til tross for at det er den noko eldre sorten Møystad som vert dyrka. Det er generelt lite problem med skadedyr på kornet og ertene. I 2002 var det bladlusangrep, men det konvensjonelle kornet på garden vart råka hardare enn det økologiske. 14

Dyrking av korn og erter Brukarane haustpløyer alt økologisk areal. Dei erfarer at det gjev betre såbed enn vårpløying, og våronna kjem i gang tidlegare. Pløyinga vert gjort så seint som mogleg. Jorda vert ikkje gjødsla med husdyrgjødsel eller anna form for organisk gjødsel. Det er vekstskiftet som må sikre god næringsforsyning til kornplantane. Til økologisk kveite er det sorten Møystad som vert brukt, medan på konvensjonelt areal er det Bastian. Møystad har langt og nokså stivt strå. Det gjer det lettare å treske med underkultur i åkeren. Såmengda ved økologisk dyrking er litt høgare (26-27 kg/daa) enn vanleg tilråding for konvensjonell dyrking. Grunnen er at det kan vere greitt å ha litt å gå på når det skal ugrasharvast. Dessutan skuggar kornplantane betre mot ugraset med høgare dekningsgrad. Av erter er det den halvt bladlause sorten Sponsor som vert dyrka. Det vert vanlegvis føreteke to ugrasharvingar, ei blindharving og ei harving om lag to veker seinare. Både korn- og erteåker vert ugrasharva. Reiskapen er ei 10 meter brei Einböck langfingerharv med tindar med knekk. Underkultur eller attlegg til grøngjødseleng vert sådd grunt med kornsåmaskina rett før andre harving. Såmengda av underkulturen er 1 kg/daa. Underkulturen består av omlag 30 % kvitkløver (Milkanova) og 70 % fleirårig raigras (Napoleon). Brukarane ønskjer også å prøve timotei i staden for raigras. Dette fordi frøa er norskavla, og forsøk i Vestfold har gjeve gode resultat med timotei som fangvekst. Brukarane får ikkje fangveksttilskot sidan såblandinga inneheld meir enn 15 % kløver og underkulturen vert molda ned om hausten. Dei satsar på at kvitkløveren betalar i næringseffekt på etterfølgjande grøder. Grøngjødselenga består av 16 % raudkløver, 16 % perserkløver, 27 % luserne og 41 % raigras. Såmengda er 2,5 kg/daa. Blandinga gjev for godt tilslag til at ho kan såast som attlegg i korn. Det er generelt lite problem med haustinga, men i 2002 skapa 15 daa med kraftig underkultur problem for treskinga. Elles kan det vere ein del legde i erteåkeren. Korn og erter vert tørka på garden. Der er det både varmluftstørke og kaldluftstørke med tilleggsvarme. I 2002 vart kornet levert til Eiker Mølle og FK Hokksund. Kornavlingane på garden var låge i 2002 (Tabell 1). Avlinga av økologisk kveite var 130 kg per daa, alt hadde matkvalitet. Erter har ikkje vore dyrka økologisk enno, men på karensareal i 2001 var avlinga 300 kg per daa. Halmen vert kutta og pløgd ned. Tabell 1: Kornareal i 2002 og avlingar i 2001 og 2002. Vekst Areal, daa Salsavling, kg/daa Øko Kon 2002 2001 Kveite 115 143 130*/195** 200/400 Bygg - 110 260 - * 100 % matkvalitet, ** 50 % matkvalitet Maskinsamarbeid Brukarane driv leigekøyring. Det er elles ikkje noko form for maskinsamarbeid om korndyrkinga. Økonomisk resultat 2002 Inntekter Salsinntekter: Vårkveite, økol. 52 325 Vårkveite, konv. 61 345 Bygg, konv. 51 480 AK tilskot 90 530 Tilskot til endra jordarbeiding 5 450 Tilskot til økologisk kornareal 28 750 Tilskot til økologisk grøngj.areal 31 625 Sum inntekter 321 505 Variable kostnader Såkorn / såfrø 36 675 Reising / beising 920 Kalk (400 kg kalk kvart 5.år) 30 075 Kunstgjødsel 32 180 Legd transport / frakt 9 570 Sum variable kostnader 109 420 Totalt DB for garden 212 085 DB per dekar 440 15

KOLKJEN Skien i Telemark Hovudproduksjonane er mjølkeproduksjon og korn for sal. Omlegginga til økologisk starta med 27 daa i 1996. Året etter vart 185 daa lagt i karens. Med unnatak av 12 daa var heile arealet godkjent som økologisk i 1999. Året etter var husdyrhaldet omlagt. Kveiteareala vart lagt om først. Vekstskifte 1. år: Kveite 2. år: Havre og erter 3. år: Kveite m/attlegg 4. år: Eng 5: år: Eng Det planlagde vekstskiftet er toårig eng etterfølgd av tre år med korn. 15-85 moh 850 mm nedbør per år 380 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 242 daa dyrka mark 26 daa innmarksbeite 1100 daa utmark, herav 700 daa produktiv skog 15 årskyr 84 350 liter mjølkekvote 2 årsverk Jord Silt ph 6 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor - Høgt Lettløyseleg kalium- Middels Grøftetilstanden er bra, og jorda ser ikkje ut til å ha pakkingsskadar. Generelt er det lite problem med ugras, men i 2001 var det meir ugras enn elles. Høymole er eit problem på beite. Det vert ugrasharva mot frøugras. Rotugras vert halde under kontroll med pløying. Brukaren har enkelte gongar nytta forsommarbrakking som eit ledd i ugraskontrollen. Soppsjukdomen Septoria er observert på kveiteplantane, men det er ingen sjukdomar eller skadedyr som skapar spesielle problem for korndyrkinga. Dyrking av korn Jordarbeidinga til kornet består av vårpløying med pakkar, etterfølgd av harving. Kornet vert sådd rundt 10.- 20. mai i tilrådde såmengder med ei kombisåmaskin med skåler. Desse artane og sortane vert dyrka: Kveite Avle Rug - Danko Ert Delta Elles er det i stor grad det avgrensa produktspekteret av økologisk såfrø og konvensjonelt ubeisa såfrø som avgjer kva sortar som vert dyrka. Kornet vert gjødsla med 5 tonn gylle per daa. Storfegjødsla kjem frå eigen 16

gard og er utblanda med vatn i forholdet 1:1. Gjødsla vert spreidd med slangespreiar med slepeslange. Kornet vert overgjødsla på 2-4 bladstadiet. Til dette vert ei vatningsvogn brukt. Det vert ugrasharva ein gong rett før kornet spirar. Reiskapen er ei 6 meter brei langfingerharv (Einböck) med knekk på tindane. Det vert køyrt med ein fart på 12-14 km/t. Ein underkultur som består av 15 % kvitkløver (Milkanova) og 85 % italiensk raigras vert sådd rett før kornet spirer. Total såmengde er om lag 1,3 kg/daa. Såinga vert gjort med vanleg såmaskin til korn, men ein lar labbane gli på jordoverflata. Underkulturen vert beita om hausten og pløgd ned om våren. Vårkveiten vert hausta i første halvdel av september. Då er vassprosenten over 20. Ein startar haustinga av haustkornet noko tidlegare enn vårkornet. Haustinga går vanlegvis utan spesielle problem. Brukaren tørkar korn på eige kaldluftstørke og leiger i tillegg ein låve med varmluftstørke. Havre og erter vert krossa eller valsa tørt til eige kraftfôr. Krossen vert lagra i storsekk og fôra ut ved hjelp av ei Underhaug kraftfôrvogn. 90 % av kveiten har matkvalitet, mens det meste av rugen går til fôr. Kveitehalmen vert teke vare på. Halm av blandkorn vert kutta og pløgd ned om våren. Tabell 1: Gjennomsnittsavling Vekst Areal, daa Salsavling, Økol. Konv. kg/daa Kveite 42-330-350 Rug 35-250-300 Fôring med eige korn Gjæringskvaliteten på krossensilasjen er god. Det vert fôra med eige korn heile året, og det er berre proteintilskot som vert kjøpt inn. Det vert brukt litt halm til fôr. Fôranalyse av krossensilasje: Tørrstoff 66 % Protein 10.9 % av ts Fordøyelegheit (in vitro) 67 % av ts Energiverdi (in vitro) 0.77 FEm/kg ts Energiverdi 0.51 FEm/kg fôr Fôrmengde per FEm 2 kg ph 4.2 Maskinsamarbeid Brukaren eig plog, såmaskin og gylleanlegg saman med to andre. Lessevogn delar han med ein nabo. Treskaren vert leigd. Økonomisk resultat Inntekter 2000 2001 Salsinntekter: Kveite 58 800 24 190 Mjølk 359 035 355 280 Kjøt 83 435 77 905 Produksjonstilskot dyr 67 840 68 715 AK tillegg 82 180 85 825 Tilskot: endra jordarb. 13 770 9 960 Tilskot: dyr utm.beite 1 750 Tilskot: øko. gr.f.areal 16 478 20 240 Tilskot: øko. kornareal 14 800 18 260 Sum inntekter 696 338 662 125 Variable kostnader Såkorn og underkultur 9 140 8 800 Såfrø grovfôr 9 470 6 075 Kalk* 11 050 11 050 Leigd transport/frakt 3 100 3 100 Ensilering 3 950 3 950 Min.næring, prot.tilskot 9 140 8 800 Eige kraftfôr** 1 830 1 830 Anna i husdyrhaldet 28 370 35 510 Sum var. kostnader 76 050 79 115 Botnfrådrag 5 000 7 000 Totalt DB for korn- & mjølkeproduksjon 615 288 576 010 DB per dekar 2 160 1 920 * 400 kg kalk kvart 5.år ** Diverse utgifter til krossing av korn (melasse og storsekk) 17

KROSSVOLL Klepp i Rogaland Hovudproduksjonen er mjølkeproduksjon på ku. Kornproduksjonen er til eige kraftfôr. Kornarealet utgjorde i 2001 16 daa. Omlegginga til økologisk drift starta i 1994. Alt areal var lagt om i 2000, og alle husdyra utanom grisane og hestane er godkjent som økologisk. Vekstskifte 1. år: Korn med attlegg 2.-5. år: Eng 6. år: Potet eller raigras 7. år: Rotvekstar el grønsaker 80 moh 1300 mm nedbør per år 500 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 120 daa dyrka mark 3 daa permanente beiter 13 årskyr 53 600 liter mjølkekvote 100 høns og 3 hestar 100 slaktegris 1,7 årsverk Jord Moldrik siltig morene med litt leire ph 5,7-6,5 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Høgt til svært høgt Lettløyseleg kalium Middels til høgt Jordstrukturen og grøftetilstanden er god. Det er mykje meitemark i jorda. Brukarane har merka ein auke i jordlivet etter omlegging. Generelt er det lite frøugras på garden. Av rotugras er det høymole, groblad og litt kveke som gjer mest ut av seg. Rotugraset vert halde under kontroll ved pløying og vekstskifte med potet. Høymole vert luka med høymoleopptakar eller ved å kutta stenglane å strø salt i kutteskåret. Elles vert det ikkje gjort direkte tiltak mot anna rotugras. Det vert ugrasharva mot frøugras. Det er ikkje problem med sjukdomar og skadedyr på kornet. Kornsorten Kinnan er valt på grunn av god resistens mot mjøldogg. Dyrking av korn Kornarealet vert gjødsla med 1-2 tonn fast husdyrgjødsel per daa før pløying. All gjødsla kjem frå eigen gard. Når føregrøda er eng vert det berre gjødsla med 1 tonn fastgjødsel per daa for å unngå legde. I 2001 såg det ut til at det ikkje hadde vore nødvendig å gjødsle. Kornåkeren var så frodig at han utkonkurrerte attlegget. Jordarbeidinga består av vårpløying etterfølgd av 3 gongar med harving. Jorda vert vårpløgd og ikkje haustpløgd for å unngå erosjon. 15-16 kg bygg av sorten Kinnan per daa vert radsådd i slutten av april. Kornet vert brukt som dekkvekst ved attlegg til eng. Engfrøet vert sådd ei veke seinare enn kornet, og molda ned 18

i samband med ugrasharvinga. Dette vert ei blindharving i høve til utviklinga av kornet. Ugrashavinga vert gjort med Korsmos ugrasharv til hest. sannsynleg var dette fordi massen var for tørr. Halmen vert tørka og brukt til strø og fôr. For å gjere halmen meir smakleg vert han lagt ut på fôrbrettet og dusja med utblanda melasse. Maskin- og nabosamarbeid Det er noko samarbeid med ein nabo som leiger 15 daa på Krossvoll. Dette gjødsler leigetakarane med eige gjødsel. Elles vert det ikkje importert gjødsel til garden. Både treskar og krossemaskin vert leigd kvart år. Kornet vert krossensilert. Erfaringa tilseier at på riktig tresketidspunkt er kornkjernen som fast ost. Samstundes kan ein observere lilla striper på byggsorten Kinnan. Dette siste er eit vanskeleg kriterium. For å få kornet treskt må det køyrast saktare enn ved fullmoge korn. Der det er strukturskadar i jorda kan kløveren vekse så høgt opp i bestandet at det skapar problem med treskinga. Melasse vert brukt som ensileringsmiddel. Det går med 2-3 kg melasse per daa treska korn. Krossensilasjen vert lagra i storsekkar. Avlinga vert vurdert til å vere 400 kg/daa av gulmoge korn. Dette er same avlingsnivå som brukarane hadde ved konvensjonell dyrking. Ved konvensjonell dyrking vart det nytta same gjødseltype og mengde som ved konvensjonell dyrking. Fôring med eige korn Utfôringa skjer manuelt. Det er vårkalving på garden, og det vert brukt kross frå oktober og fram til våren. Dyra får den mengde konvensjonelt kraftfôr som er maksimalt lovleg etter regelverket. Resten av kraftfôret er eigenprodusert krossensilasje. Då tek det tre veker å fôre opp ein storsekk. Kraftfôrdelen vert ikkje utnytta maksimalt. Det føreligg ikkje noko fôranalyse av krossensilasjen. Gjæringskvaliteten er bra. Dei første gongane var det vanskelegare å få god kvalitet. Mest Økonomisk resultat 2001 Inntekter Salsinntekter: Poteter 54 000 Div. grønsaker 50 000 Mjølk 158 830 Meirpris mjølk 14 095 Kjøt 36 790 Meirpris kjøt 3 580 Tilskot mjølk 59 000 Tilskot kjøt 2 160 Tilskot til bevar.verdige storferaser 2 305 Produksjonstillegg dyr 53 335 AK - tilskot 28 455 Tilskot til økologiske husdyr 10 755 Tilskot til økologisk grovfôrareal 5 395 Tilskot til økologisk kornareal 6 000 Sum inntekter 484 700 Variable kostnader Setjepotet / såfrø / planter 5 050 Kalk* 4 320 Emballasje 2 610 Frakt 3 160 Div. planteproduksjon 150 Kraftfôr 20 230 Ensilering 2 270 Kross 8 450 Div. husdyrproduksjon 25 090 Sum variable kostnader 71 330 Botnfrådrag 6 000 Totalt DB (- svinehald & høns) 407 370 DB per dekar 3 310 * Det er rekna med 400 kg kalk kvart 5.år 19

LOGN Aurskog-Høland i Akershus Hovudproduksjonen er korn. Det hadde vore einsidig kornproduksjon på garden dei siste 20 åra då omlegging til økologisk drift starta i 1998. Då var 15 daa av den beste jorda karensareal. I 2001 var 30 daa godkjent som økologisk. Planen er å leggje om litt etter kvart for å få erfaringar og sjå korleis det går. Kor mykje som vert lagt om vert vurdert i høve til moglegheiter for avsetnad med god pris. Til no har avlingsnivå og økonomi vore god. Vekstskifte 1. år: Bygg m/attlegg 2. 3. år: Eng 4. år: Havre 5. år: Havre 170 moh 820 mm nedbør per år 380 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal 475 daa dyrka mark 1400 daa produktiv skog 1 årsverk Jord Moldhaldig til svært moldrik mellomleire ph 6,2-6,5 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Middels til høgt Lettløyseleg kalium Middels til høgt Det kan også vere aktuelt å ha eit tredje år med havre. Brukarane er med i eit prosjekt der dei dyrkar havre til økologisk havregrynproduksjon. Det forklarar kvifor dei har valt dette vekstskiftet. Ved omlegging av kornareal startar ein med attlegg til eng, slik at alt økologisk korn har eng som forgrøde. Halvparten av arealet på garden er planert jord. Jordstrukturen er bra, men det vert noko pakking under treskinga. Jorda vart systematisk grøfta på 80-talet. Generell ugrassituasjon på garden er god. Ugraset har vorte eit mindre problem enn frykta på det økologiske arealet. Det var spesielt balderbrå som såg ut til å kunne skape problem. På det konvensjonelle arealet vert det sprøyta mot kveke. Det er litt kveke på det økologiske arealet. Dersom det er ein del kveke i kornåkeren etter hausting, vert åkeren harva. Dette vert gjort sjølv om det er fangvekstar i åkeren. Det er svært lite åkertistel. Brukarane er nøye med å luke han vekk så snart han vert observert i åkeren. Ugrasharving mot frøugras ser ut til å fungere bra. Så lenge det vert dyrka havre, er det lite problem med sjukdomar. På bygg vert det observert byggbrunflekk. Elg er det dyret som gjer mest skade i kornåkeren. Kornareala er omgitt av skog, og gir derfor lett tilkomst for elg til åkeren. 20

Dyrking av korn For å kome i gang tidleg vert det satsa på vårpløying til det økologiske kornet, og ikkje redusert jordarbeiding som til det konvensjonelle kornet. Eit par dagar etter pløyinga vert jorda tromla. Deretter vert det køyrt ein gong med spaknivharv for å få husdyrgjødsla inn i jorda. Før såing og tromling vert det køyrt ein gong med tindharv. Jorda vert gjødsla med 2,5 tonn blaut storfegjødsel per daa. Gjødsla vert spreidd med fanespreiar, og er berre i liten grad utblanda med vatn. Sidan kornet skal brukast til havregrynproduksjon er det havresorten Frode som vert dyrka. Såkorn vert kjøpt inn kvart år. Kornet vert radsådd med ei kombisåmaskin i første halvdel av mai. Det vert brukt same såmengde som er tilrådd for konvensjonell dyrking, om lag 22 kg/ daa. Det vert satsa på to ugrasharvingar, ei blindharving og ei harving på trebladstadiet til kornet (om lag 2-3 veker etter såing). Underkulturen vert sådd samstundes som siste ugrasharving, ved hjelp av eit luftassistert såaggregat på langfingerharva. Harva er av typen Hatzenbichler, som har knekk på tindane. Farten ved ugrasharvinga er 10-12 km/t. Underkulturen er ei ferdig blanding som består av 85 % raigras (Trani) og 15 % kvitkløver (Rivendel). Det vert sådd 1 kg7daa av underkulturen. Alt kornet vert hausta etter fullmodning. Det er lite problem med haustinga. Kornet vert ikkje tørka, men levert direkte til eit mottak på Bjørkelangen. I 2001 var avlinga av økologisk havre 440 kg/daa. Etter berre eit år med økologisk korn er det vanskeleg å seie noko om avlingsnivået samanlikna med det konvensjonelle. Tabell 1 viser avlingstal frå konvensjonell og økologisk korndyrking. Bygg er til no ikkje dyrka økologisk, men to karensår med bygg med attlegg har gitt avling på 220 kg/daa. Halmen går attende til jorda. Etter tresking vert halmen liggjande på bakken, og seint på hausten vert det køyrt over med ein halmsnittar. Tabell 1: Kornavling Vekst Areal 2001, daa Salsavling, kg/daa Øko. Kon. 2001 Snitt 5 år Havre 15 122 440/425 450 H.kveite 80 350 650 Bygg 220 420 450 Nabosamarbeid Det er eit utstrakt samarbeid med ein nabogard. Husdyrgjødsla på det økologiske kornarealet på Logn kjem frå denne garden. Naboen slår grasarealet på Logn og rundballeensilerar det. Til gjengjeld sprøyter og tresker brukarane på Logn kornarealet på husdyrgarden. Det er også samarbeid om reiskap som såmaskin og halmsnittar. Våren 2002 har brukarane på Logn saman med 3 andre kjøpt inn ei gåsefotharv og ein trommel. Økonomisk resultat Inntekter 2001 Gj.snitt 5 år Salsinntekter: Havre, økol. 15 640 Haustkveite, konv. 60 760 112 840 Bygg, konv. 166 715 178 625 Havre, konv. 82 440 98 025 Eng, økol. 12 090 Eng, konv. 9 945 17 405 AK - tilskot 140 600 140 600 Tilskot endra jordarb. 69 000 69 000 Tilskot økol. grovfôrareal 825 Tilskot økol. kornareal 3 300 Sum inntekter 561 315 616 495 Variable kostnader Såkorn / såfrø 20 060 19 360 Reinsing / beising 3 960 3 960 Kunstgjødsel 38 915 39 820 Kalk * 19 000 19 000 Sprøytemiddel 25 500 28 500 Leigd transport / frakt 23 450 29 745 Sum var. kostnader 130 885 140 385 Tot. DB korndyrking 430 430 476 110 DB per dekar 906 1 002 * Det er rekna med 400 kg kalk kvart 5.år 21

ME-EGGEN Melhus i Sør-Trøndelag Hovudproduksjonen er såkorndyrking. I tillegg vert det kjøpt inn og fôra opp oksar. I første omgang er målet å drive ein del av garden økologisk. Første skifte vart starta omlagt i 1998. Etter det vart eit skifte lagt om for året. Dei siste åra har større areal vorte lagt i karens, og i 2003 er 209 daa omlagt. Det skal i hovudsak produserast korn også på det økologiske arealet. Det er nyleg etablert eit mottak for økologisk såkorn i nærleiken, og det er eit mål å produsere for dette. Det kan derfor verte aktuelt å leggje om meir areal. 2002 var karensår for husdyrhaldet. Vekstskifte Planlagt vekstskifte på økologisk areal: 1.-2. el 3. år: Eng 4. år: Bygg m/underkultur 5. år: Havre m/attlegg 30 moh 800 mm nedbør per år 360 mm nedbør 1. mai til 30. september Ressursar Areal og dyr 425 daa dyrka mark 384 daa skog og utmark 15 oksar til slakt per år 1 årsverk Jord Moldfattig til moldhaldig lettleire og siltig lettleire, samt 40 daa sandig silt. ph 6 Næringsinnhald: Lettløyseleg fosfor Middels Lettløyseleg kalium Middels Syreløyseleg kalium Svært høgt På karensareal vert det dyrka grønfôr. Føregrøda til kornet er ei kortvarig siloblanding eller grønfôr. Det trengst 70-80 daa grovfôr til husdyrhaldet. Av korn er det havre som har vore dyrka økologisk lengst. Frå 2002 vart også bygg dyrka. Dersom avlingsnivå og ugrassituasjon tillet det, skal havre dyrkast to år i vekstskiftet. Jordstrukturen er relativt god. Det vert ikkje køyrd på jorda før ho er lagleg og det vert brukt lette maskiner (traktor ikkje over tre tonn). Det er noko kveke på sandjorda, og litt på leirjorda. Førebyggjande tiltak mot fleirårige ugras er vekstskiftet med eng. Eventuelt er det aktuelt å ha eit år med godt gjødsla raigras. Vert kveke likevel eit problem, skal skålharving om hausten prøvast. På to skifte er det prøvd skålharving (3-4 gongar) og brakking mot kveke frå våren av. I juni vart det då sådd grønfôr av korn, erter og vikker. Frøugras er det ikkje problem med. På det konvensjonelle bygget er det bladflekksjukdomar. Desse smittar m.a. via planterestar i jorda og det planlagde vekstskiftet skal redusere smittepresset. Skadeinsekt forventast å ikkje verte eit stort problem i økologisk kornåker, då det sjeldan er eit problem i konvensjonell kornåker. Dyrking av korn Alt økologisk areal, unnateke jord med stiv leire, vert vårpløgd. Kornarealet 22