Høyring Forslag til områdefreding av Stødleterrassen, Etne kommune

HORDALAND FYLKESKOMMUNE Høyring Forslag til områdefreding av Stødleterrassen, Etne kommune Forslag til områdefreding av Stødleterrassen i medhald av lov om kulturminne av 9. juni 1978 nr. 50 19 jf. 22 har vore på høyring, med høyringsfrist 31.12.11 og 01.04.11 (Etne kommune). Hordaland fylkeskommune har motteke høyringsfråsegner frå følgjande: 1. Etne kommune (i form av kommunestyrevedtak) 2. Fylkesmannen i Hordaland 3. Statens Vegvesen 4. Den Norske Kyrkja, Etne kyrkekontor 5. Direktoratet for mineralforvaltning med Bergmesteren for Svalbard 6. Norsk Bergindustri 7. Åsbø Sanddrift AS 8. Etne Sand og Pukk AS 9. Etne Biogass 10. Stødle Vassverk 11. Hordaland Bondelag 12. Sigve Sørheim Liv Sørheim, Vidar Sørheim og Cecilie J. Torgersen 13. Johannes Hundseid, Anita Sørheim Hundseid og Arve Sørheim, 14. Håvard Østrem 15. Inge Selland og Else Kambo Selland 16. Lars W. Haaland 17. Tove Aune og Andreas Aune 18. Ole Ragnar Gundegjerde og Ingvor Gundegjerde 19. Ståle Sørheim 20. Stein Oddvar Gravelsæter 21. Etne næringsutvikling Pr. 01.04.11

ETNE KOMMUNE Tenestetorget Hordaland Fylkeskommune Kulturseksjonen Postboks 7900 5020 BERGEN HORi^ALÅND FYLKESKOMMUNE Saknr,. _^, ^Dok.nr. 5,SL0 ^ ^ 3 1 HÅRS 2011 Arkivnr. "^ lo Saksh,. A>S3 9) Eksp. U.off. Etne, 30.03.2011 Dykkar ref.: Vår ref.: 2010000299/2011001929 Arkiv: N-256 Sakshandsamar: ERK STØDLETERRASSEN. FRAMLEGG TIL FREDING ETTER KULTURMINNELOVA. 1. GANGS HØYRINGSUTTALE. Saka vart handsama i kommunestyre 22 03 2011. Vedlagt følgjer kopi av saka. Med helsing B, l touio.li Eva Wiik Husto Konsulent Vedlegg: K-sak 010/11 Telefon: 53 75 80 00 Telefaks: 53 75 80 01 E-post: firmapost@etne.kommune.no www.etne.kommune.no 5591 ETNE Postboks 54 Bankgiro: 3543.06.00050 Org.nr.: 959 435 375

Etne kommune SAKSUTGREIING utval Møtedato Saknr Saksh. Formannskap 01.03.2011 020/11 ERK Kommunestyre 22.03.2011 010/11 ERK Sakshandsamar: Erik Kvalheim Arkiv: N-256 Arkivsaknr: 2010000299 STØDLETERRASSEN. FRAMLEGG TIL FREDING ETTER KULTURMINNELOVA. 1. GANGS HØYRINGSUTTALE. Vedlegg i saka: 1) Melding om offentleg høyring av forslag til områdefireding av Stødleterrassen i Etne med heimel i kulturminnelova 19, jf. 22. Stødleterrassen - deler av gardane gnr 35, 36 og 37, Stødle, Sørheim og Austrheim, Etne kommune Hordaland. 2) Områdefi-eding Stødleterrassen. Deler av gardane Stødle, Sørheim, Austrheim i Etne 3) Stødleterrassen Etne kommune, Områdefi*eding 19, dokumentasjon: 4) Stødleterrassen kulturminnefreding. Etne kommune. Forslag til forvaltningsplan - rutinar for sakshandsaming og forvaltning. Kart med innspel, datert 17.2.2011, målestokk 1:7500 Tilsvarande kartfi-åk-sak 11/05, datert 9.4.2005. Utrykte saksdokument: Oppstartsaka, K-sak 11/05 5 foto Espen Mills juni 2009 Ortofoto A3 målestokk 1:5000 Utsnitt frå kommuneplanens arealdel 2003 Utsnittfi-å Kommunedelplan sand og grus for Etne kommune, mars 2000 Høyxingsuttalar, sjå ev. kommunen si postliste på 9.2.11 - på Sak. Mail 25.1.11 til fylkeskommune om søknad om utsett høyringsfrist + svarbrev datert 28.1.11. Ad. vern av et større areal på Stødle/Austheim/Sørheim, Etne kommune, Hordaland,. Brev frå RA til HFK datert 19.7.2004

Saksgang: Formannskap Kommunestyre Utskrift til: Hordaland Fylkeskommune, kulturseksjonen, p.b. 7900, 5020 Bergen. NB: Inkl. kart, skriftlig vedlegg datert 17.2.2011.

SAKSUTGREIING: 1. Kva saka gjeld: Saka gjeld Etne kommune (EK) sin første uttale til framlegg til freding etter Kulturminnelova (KML) 19. Kommunen har fatt utsett høyringsfrist til 1.4.2011. 2. Bakgrunn for saka: Utdrag frå vedlegg 1) s. 2: / 2000 gjorde Hordalandfylkeskommune vedtak om mellombels vern av området nord og sør for Stødle kyrkje. I samband med planar for utvida sand- og masseuttak lenger sør på Stødleterrassen vart kulturminneverdiane på Stødleterrassen vurdert av Miljøverndepartementet i 2001.12004 tilrådde Riksantikvaren oppstart av fredingssakfor området, og varsel om oppstart vart sendt ut i 2005. Det er halde fleire opne møter og personlege dialogmøte med grunneigarar i saka. I april 2006 vart det etablert ei vidt samansett referansegruppe. Det vart igjen halde ope møte i april 2007. EK sin uttale til oppstartmeldinga frå 2005 er utrykt vedlegg (k-sak 11/05). Framlegg til freding vart lagt ut på høyring 13.9.10. Utover hausten har der vore fleire møte om saka, både med kommunestyret, grunneigarar og ope møte. 3. Problemstilling: Her følgjer ein gjennomgang av vedlegga i saka. Vi klippar inn tekst frå framlegget, sjølv om dette gjer saka fyldig. Dette vil i sum vere mindre tidkrevjande enn å heile vegen måtte bla i tilviste vedlegg. Ein del kommentarar er lagt til. Foto frå området ligg som utrykt vedlegg. Vedlegg 1). Melding om offentleg høyring av forslås til områdefreding av Stødleterrassen i Etne med heimel i KML ^ 19, if 22. Stødleterrassen - deler av sardane gnr 35, 36 og 37... I vedlegget finn vi oversyn over berørte eigedomar (33 grunneigarar), grunnlaget for fredinga og historikk, resymé + kommentarar til innkomne merknader til oppstartsaka (meir om dette seinare), saksgang fram til vedtak, samla vurdering og konklusjon. KML 19 er heimel for fredingsframlegget, 22 gjeld reglar for sakshandsaminga. Sidan det blir vist mykje til KML, legg vi inn nettadressa til lova her: www.lovdata.no/all/nl-19780609-050.html HFK sin samla vurdering og konklusjon i saka er som følgjer: Stødleterrassen er eit viktig kulturlandskap med mange automatisk freda kulturminne av stor nasjonal verdi. Fornminna viser framleis stor variasjon og tidsdjupne, og har høg verdi både vitskapleg, pedagogisk og i næringssamanheng. Stødleterrassen og kulturlandskapet står i fare for å bli øydelagt av større og mindre tiltak. Fleire inngrep kanføra til ei uoppretteleg fragmentering av dei store samanhengane, som framleis er synlege på terrassen. Den unike samanhengen mellom kulturminne og landskap må takast betre vare på gjennom eit vern, og HFK rår difor til at det vert lagt til rette for eit større samanhengande verneareal som femnar om alle kjende kulturminne, i tillegg som og omfattar areal som har stort potensial for funn i undergrunnen. HFK fremjar difor forslag om ei områdefreding av eit vel 900 dekar stort areal med vedtekter for vidare bruk av området med omsyn til kulturminne.

om sakshandsaminga vidare har vi redigert frå s. 5-6: Etne kommune far høve til å kommentera framlegget to gonger. I andre runde skal innkomne merknader leggast ved, pluss HFK sine kommentarar til desse. Merknadane skal ikkje takast inn i fredingsframlegget, men dei endringar som vert vurdert skal gå fram i oversendingsbrevet til EK for 2.gangshandsaming. Med utgangspunkt i høyringa og EK sine innspel, vert det så laga eit endeleg framlegg til vedtak. Her skal merknadane takast med og kommenterast. Oversendingsbrevet til Riksantikvaren (RA) skal gå i kopi til alle partar. RA vurderer ev. endringar i saka og fattar vedtak, som kan påklagast til Miljøverndepartementet (MD). Endeleg vedtak skal tinglysast etter KML 22.5. Ein har gløymt å nemne at HFK også skal gi ein politisk uttale i saka, etter EK si handsaming. Vedlegg 2) Områdefredins Stødleterrassen. Kart med avgrensing. Forslås til vedtekter. Om føremål s. 3: Føremålet med områdefredinga er å verne fleire kulturminne med nasjonal verdi. Fredinga vil ta vare på spor etter busetnad og aktivitet frå fleire tidsepokar gjennom mange tusen år. I dag vert det her drive eit moderne landbruk og industrielt masseuttak. I eit særeige kulturlandskap der det finnes både enkelminne og større samanhengar av kulturminne er det viktige nasjonale interesser i området. Det er då kulturminna og samanhengen mellom desse og landskapet dei ligg i, som vil takast vare på. Avgrensing av fredingsområdet far ei kort gjennomgang s. 3-4. Kart s. 5. syner grensa, kjente kulturminne og stader for funn og ema graver. Sidan oppstartmeldinga er arealet redusert med 193 dekar frå 1110 til 917 dekar. Det blir opplyst at fiinn og funnstader også er brukt som grunnlag for framlagte områdefreding. S. 6-8 står om følgjer av fredinga og om føresegnene. Om sistnemnte står det at: Fredinga skal ikkje føre til vesentlege endringar i driftsform og virke jf 3 andre ledd i kulturminnelova. Stødleterrassen er først og fremst eit landbrukslandskap - og er det landskapsbiletet som ein ønskjer å ta vare på. Vidare drift er i tråd med, og ønskjeleg, i høve til forslaget til freding. Generelt om føremål og føresegner for fredinga Målet med føresegnene er å bidra til ei enkel og rask sakshandsaming. Det er viktig at både grunneigar og ulike forvaltningsnivå er innforstått meddel rettar og plikter som gjeld. Fredinga gjev i seg sjølv ikkje endringar med tanke på drift og verksemd i landbruksarealet jf. 3 andre ledd i kulturminnelova. Føresegnene må ta høgd for både noverande og framtidige problemstillingar. Forslag til generelle føresegner for områdefredinga 1) I det freda området må det ikkje setjast i verk tiltak eller bruksendring som kan endra eller verka inn på føremålet med fredinga, utan at det ligg føre løyve frå kulturminnestyresmakta. 2) Plan og bygningslova skil mellom tiltak som skal og ikkje skal søkjast om, jf. 20-1, 20-2 og 20-3. Unntak nemnt i 20.3 og "Byggesakerskriften " 4-1 vil og krevje ei handsaming etter pt. 1 i forskrift til freding. 3) Alle nybygg i områdefredinga enten på tidlegare frådelte tomter eller tomter der det tidlegare har stått hus vil krevje ein dispensasjon frå fredinga. Form og volum i bygningsmassen må ikkje vera eigna til å slqemma kulturminna. 4) Idet freda området kan ein ikkje planta tu ny skog utan at dette er handsama som tiltak jf. pt 1 og 2.

5) Inne i det freda arealet vil tiltak som nydyrking/rydding av udyrka mark ikkje vere tillete, utan at dette er handsama som tiltak jf. pt. 1. 6) Oppsetting - lagring av reiskap eller utstyr knytt til dyrehald, må ikkje skje slik at det endrar eller skjemmer automatisk freda kulturminne jf. 31 kulturminnelova. 7) Oppsetting av skilt og andre informasjons- og tilretteleggingstiltak som til dømes merking av stiar og løyper må omsøkast. Unnateke er skilt frå Statens vegvesen. 8) Pløying på og rundt eit automatisk freda kulturminne kan berre skje etter retningslinjer gjeve i forvaltningsplanen. 9) Infrastruktur og anlegg for vatn og avlaup skal i den grad det er råd nytta eksisterande anlegg og meldast til kulturminnestyresmakta. 10) Vedlikehald av vasskjelder, vatn og avløp, kraft-ztelefonlinjer og andre tekniske anlegg i samsvar med anna regelverk skal meldast kulturminneforvaltninga i god tid før tiltaket er planlagt gjennomført. På s.7-8 er det nemnt døme på tiltak som er tillete utan dispensasjon (= framhald av landbruksdrift, tiltak mot gjengroing, utvikling av landbruk så lenge det ikkje strir mot vemeføremål, planting av einskildståande tre og huskar (med same atterhald), vedlikehald av vegar) og kva som krev dispensasjon (nybygg på frådelte tomter eller tomter det har vore bygd på tidlegare, hogst, større planting, bygging av nye gjerde og endringar av eksisterande gjerde el. steingardar o.l.). Saksprosedyrar og retningslinjer for forvaltninga Føresegnene over medfører at det må søkjast dispensasjon for tiltak som går utover vanleg vedlikehald og drift, og som ikkje er i tråd med formålet for fredinga. Søknad må sendast i god tid før arbeidet er tenkt påbyr ja. Søknaden skal sendast Etne kommune, som sender saka over til HFK. Dersom tiltaket også krev løyve etter PBL skal løyve etter KML liggja føre før det vert gjeve løyve etter PBL. HFK gjer vedtak i saka, og kan setje vilkår for ein eventuell dispensasjon. Vedtaket kan påklagast til RA. Følgjer av fredinga Fredingsforslaget skal i vesentleg grad ikkje endra brukarane sin bu - og driftssituasjon. I dag er aktiviteten i hovudsak styrt gjennom Kommuneplanen sin arealdel og KML, PBL og Jordlova og andre regelverk og forskrifter. KML 19 styr kar vernet ved åformalisera prosedyrane for vern og handsaming av tiltak. Områdefredinga legg opp til at det skal vere mogeleg med ei utvikling av landbruket innafor grensene. Vidare landbruksdrift på Stødleterrassen er viktig for formålet med fredinga og det overordna landskapsbiletet som ein ønskjer å verne om. Med bakgrunn i dette må tiltak som styrkjer driftsgrunnlaget for ein gard vegast nøye opp mot eventuelle ulemper tiltaket fører for kulturminna. Bruk av Stødle kyrkje og utviding av offentleg areal vil måtte avklarast gjennom reguleringsplanar og områdeplanar. Vedlegg 3) Stødleterrassen Etne kommune. Områdefreding 19, dokumentasjon: Det gis ei skildring av landskap og kulturminne på Stødleterrassen, inkl. ein del historiske bilete og kart. På s. 3 er sanddrifta dei siste 60 åra vist; i alt er rundt 160 dekar teke ut. Ulike delar av terrassen får ei kort skildring vedr. historikk, landskap og vegetasjon. På s. 12-30 er dagens freda kulturminne i planområdet lista opp og skildra, i alt er der 18 lokalitetar på Stødle og Sørheim med i alt 42 einskildobjekt, pluss 17 aktivitetsspor i eit område på Sørheim g.nr./b.nr 36/12,14, som nyleg blei undersøkt i samband med søknad om ridebane. Tap av funn og kulturminne oppigjennom åra er med i skildringa.

S. 31-34 følgjer kapittel om Kulturminne og landskap, inkl. historisk tilbakeblikk og kart over gamal ekserserplass og gamle vegfar. Om sistnemnte blir det opplyst at dei fleste vegane i dag er "gått ut av bruk og er heilt borte". Frå oppsummeringa s. 34: Landskapet på Stødleterrassen har endra seg mykje dei siste hundre åra, og dette har ført til tap av viktige terrengformasjonar. Foto frå 1950- og 60-talet viser eit kulturlandskap som ein i dag ville ha gått sterkt innfor å ivareta. Kulturminne og kulturlandskap på Stødleterrassen har lidd under denne utviklinga. På enkelte delar av terrassen har tapet vore fullstendig, og både landskap og kulturminne er heilt utradert. Andre stader ligg det derimot mykje att. Det er også positivt at totalbiletet og opplevinga av landskapet på Stødleterrassen framleis kan seiast å vera intakt. Dei inngrepa som har blitt gjort må sjåast i lys av tidsånd etter krigen og manglar i lovverk fram mot revisjonen av KML i 1978. På grunn av dei store inngrepa som har vore gjort tidlegare er tolegrensa for nye inngrep svært låg. Eit vern gjennom KML 19, ein forvaltningsplan og eit godt samarbeid mellom forvaltningsorgan og grunneigarar/brukarar gjer oss i stand til å både sikre attverande landskapsdrag og kulturminne og kombinere dette med vidare landbruk på terrassen. Vedlegg 4) Forslag til forvaltningsplan - rutinar for sakshandsaming os forvaltnins. Vi far opplyst at framlegget ikkje er heilt ferdig, og skal jobbast vidare med etter høyringa. S. 3: Føremålet med fredinga er å verne eit kulturmiljø med nasjonal verdi, spor etter busetnad og aktivitet frå fleire tidsepokar gjennom mange tusen år. Her drives eit moderne landbruk med kulturlandskap med både automatisk freda enkeltelement og samanhengar mellom desse, og de overliggjande trekk i miljøet, som skal takast vare på. I fredingsområdet sitt kulturlandskap ligg spor frå fleire periodar av vår forhistorie. Drift av området til landbruk har gjeve at både landskapet og bygningane er blitt endra gjennom åra. Omveltingane i det moderne samfunnet har ført til eit press på kulturarven på Stødleterrassen, samstundes som fleire av spora frå tidlegare tider blitt liggjande att. Hovudmålet med fredinga og forvaltinga av området er å sikre at dei attverande og verdfulle samanhengane kulturminna viser framleis vil vera tilfor kommande slekter. Målet med forvaltningsplanen, s. 4: Å verka til at miljøet kring kulturminna vert verna og handsama på ein best mogleg og smidig måte. Vernet kan slik effektiviserast utan at unødige konfliktår kjem til. For å best å koma fram til dette bør: Eigarar og heimelshavarar ha kunnskap om og innsikt i dei verdiane som er i området. Vidare må dei vita kva mål og rammer det er for fredinga. Målet må vere at problem kan løysast utan at verneverdiar går tapt. Kommunen må ha ei klar innsikt av målet og verkemidlane for fredinga, kva slags saker som skal sendast vidare til fylkeskommunen, og kva for saker som både skal handsamast etter forskrift for freding og anna lovverk, f. eks. PBL. Innsikt i kulturminneverdiane i området og føremålet med fredinga må leggjast til grunn når interessemotsetningar oppstår.

Fylkeskommunen skal somforvaltningsmyndet sørgje for at KML og forskrifta vert følgt opp og søkje å løyse eventuelle motsetningar, slik at både eigarane sine behov i samband med drift, og kulturminnemiljøet si trongfor vern vert ivareteke. Planen skal og prøve å gje vidare kunnskap om og haldningar til kulturminneverdiane i fredingsområdet. Kulturminnevernet ser at mest mogleg informasjon om verdiar og lovverket kring desse gjev det beste grunnlaget for ein konstruktiv dialog mellom eigarar/brukarar og forvaltningsmyndet. Unødvendige mistydingar, og konfliktår kan slik unngåast. Forvaltningsplanen skal slik vera grunnlaget for den daglege og juridiske forvaltninga av fredinga på Stødleterrassen. Grunnlaget for planen finst i forskrift til freding, og planen skal difor ikkje verka skjerpande i forhold til desse, men vera ei forklaring og utdjuping av den. Planen har som mål å verka styrande for ei god samhandling mellom dei ulike interessene i fredingsområdet I tillegg til dei overordna trekka, er det svært ofte summen av detalj ar som skapar heilskap og særpreg. Føremålet med fredinga på Stødleterrassen peikar på at det er "dei einskilde elementa og samanhengen mellom desse, og dei overliggjande trekka i kulturlandskapet som skal takast vare på. Forskrift til vern er rettsleg bindande. Forvaltningsplanen er rettleiande både for den private og ojfentlege forvaltinga av fredingsområdet. På s. 6-10 er dei 10 punkta i føresegnene detaljert i høve til praktisk bruk. Vi gjentek ikkje dette her. Generelt kan ein seie at det meste er søknadspliktig, også tiltak som elles er frileke etter i dei vanlege byggesaksføresegnene til PBL. Det seier seg sjølv at dette vil medføre meir byråkrati enn i dag, men der ser ut å vere rom for forenkling av reglane. For å vise detaljeringsgraden har vi klippet dei inn; punkt B 1-3 og C 4 er unnateke (understreka): 4-1. Tiltak som ikke krever søknad og tillatelse (byggesaksføresegn PBL) Oppføring, endring, fjerning, riving og opparbeidelse av følgende tiltak som er i samsvar med PBL 1-6 andre ledd, er unntatt fra kravet om byggesaksbehandling: A. Mindre frittliggende bygning på bebygd eiendom som ikke skal brukes til beboelse. Mønehøyde kan være inntil 3,0 m og gesimshøyde inntil 2,5 m. Verken samlet bruksareal eller bebygd areal kan være over 15 m^. Avstand til annen bygning på eiendommen skal ikke være mindre enn 1,0 m. B. Følgende mindre tiltak i eksisterende byggverk: 1. Ikke-bærende vegg innenfor en branncelle eller et lydområde 2. Installering, endring og reparasjon av enkle installasjoner i eksisterende byggverk innenfor en bruksenhet eller branncelle 3. Reinstallering og reparasjon av ildsted C. Følgende mindre tiltak utendørs: 1. Levegg (skjermvegg) med høyde inntil 1,8 m og lengde inntil 10,0 m. Veggen kan være frittstående eller forbundet med bygning 2. Innhegning mot veg med inntil 1,5 m høyde. Innhegningen må ikke hindre sikten i frisiktsoner mot vei 3. Skilt- og reklameinnretning inntil 3,0 m^ som monteres flatt på vegg. Unntaket omfatter ikke montering av flere skilt- og reklameinnretninger på samme fasade

4. Mindre antennesvstem. Antennemast kan ha høvde inntil 2.0 m. Parabolantenne kan ha diameter inntil 1.2 m 5. Mindre forstøtningsmur på inntil 1,0 m høyde og avstand fra nabogrense på minst 2,0 m, eller forstøtningsmur på inntil 1,5 m høyde og avstand fra nabogrense på minst 4,0 m. Muren må ikke hindre sikten i frisiktsoner mot vei 6. Mindre fylling eller planering av terreng. Tiltaket må uansett ikke føre til mer enn 3,0 m avvik fra opprinnelig terrengnivå i spredtbygd strøk, eller 1,5 m avvik fra opprinnelig terrengnivå i tettbygd strøk. På eiendom for rekke- eller kjedehus o.l. med tett bebyggelse må avviket ikke være mer enn 0,5 m fra opprinnelig terrengnivå. Avstand fra fyllingsfoten til nabogrense må være minst 2,0 m. Endringer i terreng må ikke hindre sikten i fiisiktsoner mot vei 7. Graving for kabler 8. Lokal drenering, samt reparasjoner ved rør- og ledningsbrudd 9. Intern veg på tomt og biloppstillingsplasser for tomtens bruk som ikke krever vesentlig tertenginngrep. Unntaket omfatter også anlegg av oppstillingsplass for landbruksmaskiner til bruk på landbrukseiendom. I pkt 6 i vemeføresegnene s. 8 heiter det at Oppsetting - lagring av reiskap eller utstyr knytt til dyrehald, må ikkje skje slik at det endrar eller skjemmer automatisk freda kulturminne jf. 3 i KML. Med "utstyr knytt til dyrehald" er meint installasjonar som saltsteinar, drikkekar, foringsplassar, og andre installasjonar som fører til at dyr samlar seg på staden, samt bikubar og liknande. Føremålet med denne paragrafen er å unngå trakkskade på dei automatisk freda kulturminna, samt å unngå visuell skjemming ved at det er lagra utstyr eller material i nærleiken av kulturminna. Rådmannen knyt deler av dette punktet til saka i gravfeltet på Hetlebrekk, som burde vore løyst for lenge sidan innan dagens lovverk. Saka gjaldt m.a. konflikt vedr. dyrehald i området; tråkkskader, siloballar/plastrestar mm, som HFK meiner skjemmer kulturminna. Midlertidig lagring av rundballar nær automatisk freda kulturminne krev dispensasjon, s. 10: 4.1 Dispensasjonar frå forskrift til freding KML 19 og forskrifta viser at det berre kan gjev ast dispensasjon for tiltak som ikkje medfører vesentlege inngrep i verneverdiane. Vidare skal det liggje føre særlege grunnar for å gje dispensasjon. I søknad om dispensasjon skal derfor tiltakshavar (eigar, heimelsmann) gjera greie for tiltaket sin type og omfang, kva nytteverdi tiltakshavar vil få og kva særlege grunnar som ligg til grunnfor søknaden. Søknaden skal sendast til Etne kommunen og saka følgjer " samordna kommunal og fylkeskommunal og statleg saksgang". KML er ein streng særlov. Krav til særlege grunnar er streka under av HFK, og gir uttrykk for at dispensasjonar kan bli vanskeleg å fa. Like flillt er det slik ein også i dag kan få avslag etter gjeldande regelverk. I einskildsaker merker vi at skjønsvurderingane og tvil ofte går i favør av kulturinteressene. I eit freda område vil der før eller seinare kome konfliktsaker. Og sjølv når ein finn løysingar, kan dette bli dyrt for søkjar, grunna krav og vilkår. Det er ikkje lett å føresjå utviklinga i landbruket m.o.t. struktureiningar, så freding medfører automatisk utryggleik for framtida. Utklipp frå kapt 3.2 Grunnholdningar til vern av kulturminne s. 5: Vidare landbruksdrift og framhald av busetnad i området er ei hovudutfordring å få til. Det som i utgangspunktet kan synast som hemmandefor eit moderne landbruk, må brukast positivt. Vidareføringa i drifta av landbruket er ein viktig føresetnad på Stødleterrassen.

Kulturminnevernet må slik prøva å legga til rette for eit vern som kan verka meir styrkjande enn hemmande på landbruket. På s. 10 står om rollene til og fordelinga mellom dei ulike forvaltningsnivåa, inkl. kommunen. Vedr. saksgang for einskildsaker s. 11: Samordna kommunal og fylkeskommunal saksgang For å få ei best mogleg samordning av Etne kommune si handsaming av saker etter Plan- og bygningsloven og fylkeskommunen si handsaming etter Kulturminneloven og forskrift for freding, bør ein leggja følgjande premiss til grunn i saksgongen: 1. Tiltakshavar sender melding eller søknad om tiltak til Etne kommune. 2. Etne kommune sin administrasjon handsamar søknaden etter gjeldande lovverk, og vurderer om tiltaket kjem inn under søknadsplikt etter forskrifta eller er i konflikt med kulturminnelova. Dersom kommunen vurderer at tiltaket er i konflikt med fredinga: Kommunen vurderer kva søknaden då må ha med for at saka skal bli tilstrekkeleg opplyst og informerer tiltakshavar om dette. Tiltakshavar sender søknad til kommunen Kommunen oversender saka til fylkeskommunen med administrativ/politisk innstilling og med opplysning om lovgrunnlaget etter PBL. Tiltakshavar får kopi av dette brevet. 3. Fylkeskommunen handsamar saka i samsvar med forskrifta og gjer om naudsynt ei synfaring. Kulturminnemyndet gjev så fråsegn i saka og sender svar direkte til tiltakshavar med kopi til kommunen og Riksantikvaren. Dersom tiltaket er søknads- eller meldepliktig etter PBL skal svaret sendast til kommunen med kopi til tiltakshavar og til Riksantikvaren. Tiltakshavar skal i alle tilfelle få informasjon om høve til klage på vedtak. 4. Dersom kommunen vurderer at tiltaket ikkie er i konflikt med fredinga: Kommunen handsamar og gjer vedtak etter gjeldande lovverk der dette er naudsynt og sender svaret til tiltakshavar med kopi til fylkeskommunen. Rådmannen er ikkje særleg stemt for at EK skal vurdere om tiltak er i konflikt med fredinga, dette fordi det er mange saker kan ligge inne skjøn og tvil, noko HFK best får vurdere sjølv og melde tilbake til søkjar; og ikkje berre sitte med høve til å påklage EK sine vurderingar. EK har mange negative erfaringar med overordna styresmakt si klagehandtering av lokal skjønsutøving, der det er sjeldan det lokale skjønnet vert tillagt særleg vekt. På. s. 11 står om klagehandsaming og tidfristar for svar på søknader. Røynsler tyder på at fristane kan bli vanskelege å halde. S. 12-14 står meir om kulturminne og landskap, om tiltak i jordbruket, skjøtsel av kulturminne og samarbeid. Behovet for skjøtselsplanar for kulturminna er nemnt, noko det på Stødle har vore snakk om i mange år, utan at HFK har klart å prioritere arbeidet. Ein skal i samband med skjøtsel søkje samarbeid med kommune og grunneigarar, men der er også heimel i KML for å tvinge igjennom skjøtsel. I følgje faglitteratur kan dette også gjelde utvendig maling, beising og reparasjon av bygg. Dette er ikkje nemnt i saka. Dersom styresmakta gjer skjøtsel sjølv er det for eigen kostnad.

2L Skjøtsel. I områder som er fredet med hjemmel i 19 og 20 kan vedkommende myndighet gjennomføre skjøtsel som anses nødvendig av hensyn til formålet med fredningen. Slik skjøtsel kan være vedlikehold av det fredete området, herunder rydding og pleie av vegetasjon og andre tiltak for å verne kulturmiljøet m.v. Eier eller bruker må varsles før skjøtsel etter første ledd iverksettes. Om tilskot s. 14: Kulturminnetilskot Etter KML kan det gjevast tilskot til vedlikehald og skjøtsel. Der er og mogleg å dekka eventuelle meirkostnader som følgje av vilkår sett for oppfylling av forskrift til freding. Utover dette vert det berre nemnt to vanlege tilskotsordningar; tilskot til spesielle miljøtiltak i landbruket (SMIL) og regionale miljøprogrammidlar (RMP). Der fins fleire aktuelle ordningar, som burde vore lista opp. SMIL vert fordelt av EK og vi samarbeider vi med fylkesmannen om RMP. Begge ordningane har avgrensa ramar, og særleg for SMIL ligg der inne ein gode eigedelar. RMP går til bønder som har kulturminne på eigedomane, men det er snakk om små summar. SMIL kan gi meir pr. tiltak, men større tilskot på Stødleterrassen vil gi mindre andre stader i EK. Der burde vore øyremerkte ramar for alle freda område, slik vi høyrer døme (Havråtunet får etter sigande 1 mill. kr. pr. år). Helst burde det ligga inne eksfratilskot i Innovasjon Norge-systemet for bruksutbygging, når ein blir pålagt fordyrande løysingar i samband med utviklingstiltak. EK sitt vedtak i oppstartsaka i 2005 er limt inn under. HFK har utelete å kommentere delar av innhaldet, så vi gjengir vedtaket inn i sin heilskap. Kartet vi spelte inn er vedlagt. Etne kommune registrerer at vernestyresmaktene ønskjer å få utgreidd varig vern av delar av Stødle, Sørheim og Austrheim. Iljos av dei forventa innskrenkingar i råderett som følgjer med, er Etne kommune skeptisk til vern av så store landbruks- og bustadområde som det her er snakk om. Vi meiner at utgreiingsområdet allereie no kan gjerast ein del mindre utan at kulturmiljøet vert vesentleg råka. Mindre areal og færre berørte grunneigarar vil også gi ein råskåre og enklare verneprosess. Innspel om utgreiingsområdet. Det vert vist til vedlagt kart med Etne kommune sine innspel, der far gane viser dei 3 områda nemnt under: 1. Område som går ut av planen, dvs kommuneplan og vanlege reglar etter PBL m.m. vil gjelde. 2. Randområde og tun / utbygde område som kan regulerast etter PBL 25.6 spesialområde vern, i kombinasjon med andre føremål; landbruk, bustad etc. 3. Kjerneområde der regulering etter KML 19 og PBL 25.6 må utgreias! nærare, men der KML ikkje skal nyttast meir enn naudsynt rundt kulturminna. For detaljert grunngjeving vert det vist til saksutgreiinga. Andre krav og innspel til verneprosessen. - Det må i den vidare prosessen leggjast opp til reell medverknad og god dialog med Etne kommune, berørte grunneigarar og andre interesserte. Det må i etterkant av oppstartsaka opprettast nettside for vernearbeidet. Verneprosessen må dra minst mogleg ut i tid.

- Det må arbeidast for fleksible og framtidsretta vernereglar til dei ulike føremåla i verneplanframlegget. Det må ikkje leggjast restriksjonar på landbruksdrift, som vanskeleggjer effektivt drift og utvikling av området. - Det er ønskjeleg at to arbeidsgrupper vert oppretta i planprosessen; ein for spørsmål knytt til landbruk og byggjesaker, og ein for å lage framlegg til utviklingsplan for området mellom Garabrotet og Stødletunet. Ønskje om fast busetting må vektleggast ved planlegging på Stødletunet. Kyrkja sine behov må dg finne si løysing i planen. - Det må i komande år arbeidast for aktiv skjøtsel av kulturminne i planområdet, i samråd med grunneigarane og kommunen. Stødle kyrkje måfå særleg fagleg oppfølging i høve til vurdering av vedlikehaldsbehov, driftstekniske tilpassingar etc. - Slik vi kjenner eldre bygg i planområdet, treng KML 15 ikkje nyttast i vernesaka. - Det må snarast mogleg lagas t liste over kva for tiltaksom er meldepliktige i verneprosessen. Dersom friket går innfor den omfattande fredninga som anvist i forslag, må grunneigarar få kompensert for ulempene og framtidige tap av fredaren. HFK oppsummerar i vedlegg 1 s. 3 slik: * Kommunen ynskjer ei differensiering av vernet, gjer greie for gjeldane praksis for søknad om tiltak. Hevdar at vern vil auke både byråkratiet og følgj elegfrustrasjonsnivået. * Ynskjer å kombinera KML og PBL gjennom ein reguleringsplan. Ber om at HFK tar planansvaret for planen. Vedtak om utferding av reguleringsplan jf. vedtak K-011/05. Kommentarar til merknadar til oppstartsmelding. HFK viser til dei nemnte merknadane og meiner det er reist fleire viktige spørsmål og problemstillingar til verneforslaget. HFK merkjer seg at Etne kommune ynskjer ein reguleringsplan for Stødleterrassen jf. vedtak K-011/5. HFK ser at ei samkjøring mellom PBL og KML, t.d. ved regulering til omsynssone, vil kunne gi eit godt vern. Det er likevel det overordna landskapsbiletet som er kulturminnevernet sitt hovudfokus for Stødleterrassen, noko som ei områdefreding lettare vil kunne ivareta enn ein reguleringsplan som går meir på detaljnivå. HFK er av den oppfatninga at ei områdefreding kan vere eit betre styringsverktøy for både kommune og kulturminnevernet. Dei ulike lovverka og saksprosedyrane gjeld uansett for Stødleterrassen, men sikr ar ikkje på same vis ein heilskapleg vurdering. Fleire merknader handlar kva følgjer ei freding vil ha for drift og vidareutvikling av gardstun og eigedomar. HFK ser at vidare landbruksdrift og bruk av Stødleterrassen er svært viktig for kulturminnevernet. Vidare drift sikr ar at landbrukslandskapet vert skjøtta og halde i hevd, noko som er i tråd med formålet for fredinga. HFK meiner at det skal vere romfor vidareutvikling og med tanke for eit moderne landbruk på Stødleterrassen. Det er slik i kulturminnevernet si interesse at ein ikkje slår bein under driftsgrunnlaget for gardane. Det er likevel klart at ei fredinga vil gjera grensene tydlegarefor typar av drift som er eigna til å gjere skade eller gi negative konsekvensar for kvart einskild kulturminne spesielt og landskapsbiletet generelt. Mykje av dette lg em fram gjennom for slag til vedtekter til fredingsområdet. Vektinga mellom utvikling - vern må drøftast vidare i ein forvaltningsplan

som då konkretiserer saksgang ogprosedyrar. HFK minner om at dei kjende automatisk freda kulturminna alt er freda. Områdefredinga vil gje eit klar are bilete på kva konsekvensar kulturminna og kulturlandskapet vil ha for bruken av områda. Med omsyn til bygningsmassen både på gardstun og bustadeigedomar, kjem ikkje inn under krav om vern. Kulturminnefreding etter 19 i KML fører ikkje til eit vern av desse bygningane i seg sjølv. Føremålet med områdefredinga er då ei ivaretaking av landskapet kring automatisk freda kulturminne og kulturlandskapet. Etne kyrkje var slår trongfor større plass. Hordaland fylkeskommune viser til at Stødle kyrkje er eit viktig automatisk freda kulturminne, men ser og at det er ei kyrkje i aktiv bruk. Det er stort potensial for konflikt med utviding av bruksareal. Omfanget og plassering av naudsynte tiltak må vektast opp mot dei kulturminneverdiane som ligg i området. Innspel om vedlikehald, bruk og oppdatering av kyrkja er i dag problemstillingar som ligg til RA sitt ansvarsområde. Samanfattande kommentar til merknader til oppstartsmelding Dei innkomne merknadene til varsel om freding viser ein generell skepsis til områdefredinga og omfang. Reduksjon og bortfall av fredinga er signal som er gitt. Forslag til områdefreding er noko redusert i høve til oppstartsvarselet. I høyringsinnspela er det likevel ikkje kome fram nye vesentlege argument for å minska forslag til fredingsareal. Avgrensinga er fagleg grunngjevefor å oppretthalda verknaden i landskapet. Drift av eksisterande landbruk kan fortsetja så lenge det ikkje vil få negative verknader på føremålet med fredinga. 4. Vurdering: Fredingssaka er ei svært viktig sak for EK og alle andre impliserte. Sakskomplekset er enormt og inkluderer alt frå overordna lovbruk til detaljar i forvaltningsplan. Saka får eit omfang deretter. Rådmannen håper vi får noko igjen i ettertid for grunngjevne innspel no. Kommentarar til HFK si vurdering av innspela våre i k-sak 11/05: Det vert hevda at ein reguleringsplan vil bli for detaljert og ikkje godt nok grunnlag for heilskapeleg forvaltning. Framlegg til freding er i seg sjølv svært detaljert, så det er lite truleg at ein reguleringsplan med få arealføremål kan bli like detaljert. Tvert om kunne den vore laga med ein enklare utgave av fredingsføresegnene som skriftleg del, med omsynet til heilskap ivareteke. Munnleg har HFK heile tida hevda at dei ikkje driv med regulering, og at EK i så fall måtte gjere dette sjølv. Dette blei gjenteke så seint som på det opne møtet 8.12.10.1 saka i 2005 sa vi om reguleringsplan at "det er naturleg at HFK også styrer arbeidet knytt til planframlegg etter PBL". Det er også i den nye PBL høve for ein kommune å overlate til andre å regulere ( 12-1+2 (gamal lov 29)). Det siste året er det, grunna endringane i PBL, blitt mykje snakk om bruk av omsynssoner (PBL 11.8 og 12.6) som virkemiddel for å sikre kulturinteressene. RA gav i 2010 ut ein retfleiar om kulturminne og PBL, som skildrar moglege løysingar. HFK medgir at kombinasjon av KML og PBL i omsynssoner vil kunne gi eit godt vern. Sonene kan gjerast juridisk bindande. Etter sigande ligg der i pågåande fredingssak i Rosendal (KML 20) inne eit delområde, der ein ser på bruk av omsynssoner etter modell frå fredinga i Sokndalstrand i Rogaland. RA nemner i brev til HFK datert 19.7.2004 (utrykt vedlegg) PBL som aktuelt virkemiddel, både generelt og ved gardstuna. I same brev er der forresten fleire mistydingar

om at EK har ønskja vern, og vi ikkje ønskjer sikring etter PBL. Men det er rett at vi ønska at fredingssaka vart styrt utanfrå, sidan vi aldri har bede om vern. HFK brukte brevet mot oss seinast på møte 8.12.10, trass dei motsette signala vi gav i samrøystes vedtak i k-sak 11/05. Rådmannen tilrår at vi følgjer opp prinsippet vi spilte inn i 2005, om at det er tilrekkeleg å sikre randsonene og gardstun i planområdet på Stødleterrassen ved bruk av PBL og dagens regelverk. Det er eit poeng i seg sjølv at vi får røynsler med slike prosessar, sidan vi har rikt med kulturminne i andre delar av kommunen. Dette er også i tråd med føringar i St.mld. nr. 16 (2004-2005) Leve med kulturminner, kapt. 10. Om framlegget til freding. 917 dekar: Kommunen i skal i hovudsak gi uttale sett frå kommunalt ståstad, ålmenne omsyn, tilhøvet til PBL og kommuneplanen o.l. Men sidan t.d. landbruk, busetnad og næringsutvikling er viktig for kommunen, er det naturleg å også kome inn på desse områda. Sidan vi seinare vil få saka tilbake, ser rådmannen det som mest naturleg at vi ikkje går i detalj på andre uttaler no. I neste runde får vi då også sjå kva HFK meiner om innspela. Der er kome inn rundt 20 merknader. Der er lite tvil om det historiske grunnlaget på Stødleterrassen, så rådmannen ser ikkje behov for å gå i detalj om dette. Det vert i saksdokumenta fokusert på tap av ftinn og kulturminne, men ein medgir at dette i stor grad skuldast at der var eit anna syn på kulturminne tidlegare, og at lovverket var svakt i høve til andre interesser. HFK har sagt at føremålet med fredinga i første rekkje er å stanse sanduttaka. Resultatet blir ein verneplan som detaljstyrar alt anna enn sandtaka, som blir forbode og ligg igjen utanfor fredingsområdet. Landbruket har frå før små marginar og usikre råmevilkår i høve til inntening, og det skal ikkje mykje til på toppen før ein gir opp eller nye generasjonar vegrar seg for å ta over. Dette er ingen tent med, så det må vere eit mål å gjere fredinga så lite smerteleg for landbruket som mogleg. Etter det vi veit er det svært mange år sidan landbruksdrift medførte tap av kulturminne på Stødleterrassen. Dagens kulturminne og føringane i KML er godt kjent blant kommune og grunneigarar. KML 3 + 11 kan uavhengig av freding nyttast for hindre at kulturminna vert skada eller skjemma (jf saka på Hetlebrekk), og vedr. naudsynt vedlikehald. Litt av utfordringa i høve til ei fredingssak etter KML, er å oppdatere seg på det reint faglege. For kulturminnestyresmaktene er KML det viktigaste lovverket i det daglege. Dei har røynsler frå andre fredingsprosessar, noko ein kommune har mindre av. Er t.d. framlegget til freding innafor ramane av det 19 gir heimel for? Er framlegget godt nok grunngitt i alle sine delar? Kan verdiane sikrast med bruk av andre virkemiddel, t.d. PBL? For å søkje å finne nokre svar har vi sjekka to fagbøker om kulturminnevern, utgitt av Økokrim i 2001, særskilt band II - Kulturminneloven med kommentarar (s. 168-183), med Jøm Holme, i dag riksantikvar, som redaktør. Her står i detalj om handsaming etter 19 og 20, inkl. skilnaden mellom dei to. For m.a. å vurdere storleiken på fredingsområdet, må vi sjå nærare på lovheimelen: 19. Fredning av område rundt et fredet kulturminne. Departementet kan frede et område rundt et fredet kulturminne og skipsfunn som nevnt i 14 så langt det er nødvendig for å bevare virkningen av kulturminnet i miljøet eller for å beskytte vitenskapelige interesser som knytter seg til det. Ifredningsvedtak etter første ledd kan departementet forby eller på annen måte regulere enhver virksomhet og ferdsel i fredningsområdet som er egnet til å motvirke formålet med

fredningen. Det samme gjelder fradeling eller bortfeste av grunn til virksomhet som nevnt i første punktum. Departementet kan i særlige tilfelle gjøre unntak fra vedtak om fredning og fredningsbestemmelser for tiltak som ikke medfører vesentlige inngrep i det fredete området. Det ser ut som at heimelen primært skal nyttast rundt einskildkulturminne og ikkje for større kulturmiljø. Og då berre så langt det trengs for å skydde verknaden av kulturminnet i miljøet. Vedr. vitskapelige interesser, så skal desse vere knytte til kulturminnet, dvs der må vere ein samanheng her. Vi les dette som at ein då ikkje berre kan syne til eit generelt eller udokumentert fiinnpotensialet i eit større område rundt kulturminnet, utan å kunne vise ril ein samanheng. Slikt potensiale har vi for øvrig i heile Etnebygda, og dette blir rutinemessig sjekka ut i samband med einskildsaker og arealplanar, sjølvsagt også på Stødleterrassen. Og, i høve til areal, kva tyder "så langt det er nødvendig for å beskytte kulturminnet?". Dette må vel vurderast frå sak til sak, rundt kvart einskild kulturminne. Og kva er truslane i området?. Vi vil tru det her må vere snakk om reelle truslar i kvart tilfelle, og ikkje t.d. hypotetiske som t.d. sanduttak heilt nord på Stødle eller bygg tett opp til eit kulturminne. I tillegg så har kulturminna allereie god skydd gjennom dagens lovverk, kommuneplan og sakshandsamingsreglar. Freda kulturspor som t.d. steingardar ligg inne i dette. Heile Stødleterrassen er avsett som LNF-område i kommuneplans arealdel (langs Etneelva kjem 100-metersbeltet for verna vassdrag inn i tillegg), med byggeforbod bortsett frå i stadbunden næring. Søknadspliktige tiltak, inkl. i landbruket, vert sendt til HFK for uttale (også tiltak på bygg eldre enn frå 1850), og dei blir då vurdert oppimot kulturminne og ev. pålagt utgraving mm. I praksis er også eit område (dvs meir enn fast sikringssone på 5 m etter KML 6)rundt alle automatisk freda kulturminna verna, sidan HFK sjeldsynt gir løyve til nye tihak her. Vidare så fins der ei føresegn til kyrkjelova (T-3/2000), som seier at det er i utgangspunktet er byggjeforbod 60 m rundt kyrkjer i spreittbygd strok og at planer og tiltak innan 300 m må varslast til fylkeskommunen, biskop + bispedømmeråd, som ev kan gi negativ tilråding i saka. Ein skal etter KML 19 ikkje frede større areal enn det som er naudsynt for kvart kulturminne. Sett i lys av dei virkemiddel vi allereie rår over, meiner rådmannen det ikkje er heimel for å bruke 19 så langt unna dei einskilde kulturminna som HFK tilrår. HFK kan gjeme si at intensjonen med fredinga er å ivareta det heilskapelege kulturlandskapet, men det endrar ikkje avgrensingane som ligg i 19. Såleis liknar framlegget meir på freding etter 20. 20. Fredning av kulturmiljø. Et kulturmiljø kan fredes av Kongen for å bevare områdets kulturhistoriske verdi. Fredningen kan omfatte naturelementer når de bidrar til å skape områdets egenart Definisjonen på kulturmiljø etter KML 2 er.- Med kulturmiljø menes områder hvor kulturminner inngår som del av en større helhet eller sammenheng. HFK skriv då også at saka på Stødleterrassen gjeld "freding av eit større areal for å sikre kulturminne i ein større samanheng". Altså ikkje "randt eit freda kulturminne" som 19 gjeld for. Som ein siste del av dette biletet, har vi målt litt på kartet: Om vi ser på den einslege, nordlegaste gravhaugen på Stødle, så er der heile 480 m opp til plangrensa i nord, og det totale arealet nord for haugen er kring 130 dekar! Og kva er traslane her, som ikkje vert fanga opp i vanleg sakshandsaming? Til samanlikning ligger Olahaugen og Kyrkjehaugen på Stødlebrotet heilt på vemegrensa. Økokrim /Holme seier (s. 172) at "grensene for fredningsområdet må begrunnes nøye". Rådmannen meiner det for delar av fredingsområdet er gitt for generelle gmnngjevingar for grensetrekkinga og sett ift 19. At det er praktisk å leggje grensa i fylkesveg og eigedomsgrense, endrar ikkje inkonsekvensen i

dette og ift. spørsmål om skydd av vitskapelege interesser. Sjølv om både omgjevnader og historiske føresetnader varierer frå plass til plass, burde ikkje variasjonane vore så store som nemnt. Tilsvarande er avstanden frå gravfeltet på Hetlebrekk til plangrensa heilt i søraust ved Austrheim 300-370 m. Frå grensa kan ein heller ikkje sjå gravfeltet, grunna moreneryggen imellom, dvs området ligg i eit anna landskapsrom (foto s. 4 i vedlegg 3). Tilsvarande i heilt sør i fredingsområdet, her er det frå gravfelta ved tunet på Sørheim 350-475 m ned til plangrensa ved Etneelva. Områda er i terrasseskråningane er utanfor synsvidd frå gravfeltet Dei er også skydd av 100-metersbeltet til vema vassdrag, dvs her gjeld rikspolitiske retningsliner om at ein her skal "unngå inngrep som reduserer verdien for landskapsbilete, naturvem, friluftsliv, vilt, fisk, kulturminne og kulturmiljø". Trengs då meir skydd? Frå Økokrim /Holme kan vi elles sitere frå kapt. om 19: " Det må vurderes om kulturminnet og dets omliggende område visuelt og på annen måte kan gi allmennheten en idé om hvorledes disse opprinnelig har virket inn på hverandre; fiinksjonelt, landskapsarkitektonisk og estetisk, og om denne virkning er så viktig at den bør bevares for ettertiden". Rådmannen kan ikkje sjå at dette kjem fram i vurderinga av storleiken på fredingsområdet. Det burde i den samanheng vore lagt fram ein landskapsanalyse som syner over- og underordna landskapsrom, viktige landskapstrekk, siktlinjer ift kulturminna mm. I sxom ser kulturminna på terrassen ut å dekke eit areal på mindre enn 50 dekar. Rådmannen tilrår at vi held fast ved prinsippa i innspelet vårt frå 2005, jf. kart med framlegg til redusert freding etter KML / PBL på opptil kring 400 dekar. Vi har oppdatert kartet ørlite og tilpassa løysingar til nye PBL, sjå nytt kart datert 17.2.11. Rådmannen meiner KML 19 ikkje gir heimel for å frede meir enn dette; det er heller eit spørsmål om ikkje også eit areal på 400 dekar må reknast som eit kulturmiljø etter KML 2, jf. 20. Randområda/gardstuna kan fortløpande følgjast opp i dialog med kulturstyresmaktene, ev. etter at fredinga er klarlagt. I etterkant av ei freding etter KML, er det også tral eg at EK ved kommuneplanruuering ville blitt pålagt å leggje inn ei omsynssone utanfor freda areal. Slike buffersonar kjenner vi også frå vern etter Naturvernlova, der ein så kan få avslag på tiltak fordi ein er "for nær vemegrensa". Såleis tyder vem som oftast at eit større område enn sjølve fredingsområdet i praksis blir råka. Som nemnt er mangeårig sanduttak på Stødleterrassen bakgrannen for fredingssaka. HFK har også merka seg at det i Kommunedelplan for sand og gras i Etne frå mars 2000 ligg inne eit mogleg uttaksområde som tek med seg heile Sørheimsmoen ut til Garabrotet i vest. Planen er like fullt berre ein temaplan utan juridisk verknad. Rådmannen har ikkje inntrykk av at særleg mange ser nemnte scenario som veldig realistisk i dag, nemnte reglar om vema vassdrag ville aleine traleg ha stoppa dette. I klagesaka, då Åsbø Sanddrift sin reguleringsplan på Sørheim blei vedteke, skreiv MD at "uttak utover dette vil vere i strid med nasjonale interesser". EK hadde i same sak eit punkt i vedtaket sitt om at hjøma av planområdet bør kunne mjukast til i ettertid, av landskapsomsyn. Rådmannen meiner punktet ikkje treng vere i strid med MD sine signal. Større utviding av sandtak på Sørheim kan derimot bli vanskeleg. På Ausfrheim meiner rådmannen at der framleis bør kunne vurderast noko meir sanduttak. RA skal ta omsyn til andre samfunnsinteresser i samband med fredinga. På Austrheim kan dette avklarast i ein reguleringsprosess, utan at utfallet er gitt på førehand. Rådmannen meiner det er forsvarleg at eit område på kring 20 dekar kan greiast ut. Næringsinteresser i Etne har i høyringa spurt om der ikkje er krav om konsekvensutgreiing av fredingsframlegg etter KML. Etter det vi forstår er der ingen særskilte slike krav, men det vil

måtte lagast ei generell utgreiing om kva for samfunnsmessige konsekvensar fredinga kan få. Styresmaktene må synliggjøre at omsynet til vem av kulturminna er viktigare enn næringsinteressene. Rådmannen meiner nemnte utgreiing burde vore følgt saka allereie, slik at vi kunne kome med uttaler om denne. Den må vere klar til vår 2.gangshandsaming. Fredingssaka stettar ikkje krava i den nye Naturmangfoldlova (NML) 8-12: 7. (prinsipper for offentlig beslutningstaking i 8 til 12) Prinsippene i 8 til 12 skal legges til grunn som retningslinjer ved utøving av ojfentlig myndighet, herunder når et forvaltningsorgan tildeler tilskudd, og ved forvaltning av fast eiendom. Vurderingen etter første punktum skal fremgå av beslutningen. NML ligg på www.lovdata.no/all/nl-20090619-100.html. I 8 vert m.a. stilt krav "offentlige beslutninger som berører naturmangfoldet skal så langt det er rimelig bygge på vitenskapelig kunnskap om arters bestandssituasjon, naturtypers utbredelse og økologiske tilstand, samt effekten av påvirkninger. Kravet til kunnskapsgrunnlaget skal stå i et rimelig forhold til sakens karakter og risiko for skade på naturmangfoldet. Rådmannen meiner det er rimelig at det i fredingssaka vert gjort ei vurdering i høve til NML. I ei klagesak om områdefreding etter KML 19 i Kåfjord i Finnmark nyleg, har MD vurdert saka etter NML 8-12. Sjølv om ei kulturminnefreding er eit noko spesielt inngrep, kan der vere verknader på naturmangfald. Ein kan også spørje seg om det ikkje må seiast noko om sandsvala. Etne har mykje sandsvale i regional målestokk, og den klart største kolonien hekkar i sandtaka på Sørheim/Austrheim. Sitat frå nettsida til NOF: Sandsvalen er valgt til Årets Fugl i 2010 av Norsk Ornitologisk Forening, og den har i likhet med mange andre fuglearter i Norge blitt stemoderlig behandlet i en årrekke. Derfor har vi liten kunnskap om populasjonsstatus, noe som er bekymringsfullt fordi sandsvalen går kraftig tilbake i andre europeiske land. Vi vart av denne grann faktisk oppmoda av fylkesmannens miljøvemavdeling i ^or vår, om å høyre med sandtakeigarane om dei tek omsyn sandsvala i hekketida (noko dei gjer). Det er registrert oppimot 270 reirhol i sandtaka; i 2010 kring 100. Vedr. positive sider ved vem, så var dette omtalte i saka i 2005, så vi gjentek ikkje dette no. Freding vil styrke området sin marknadsverdi og status, men dette er ikkje noko berørte granneigarane enkelt kan dra nytte av; det er det heller andre som kan. Der er i liten tradisjon for andre næringar enn intensivt landbrak på Stødleterrassen. Generelt sett er der framleis eit stort potensiale for verdiskaping knytt til kulturhistoria på Stødleterrassen, sjølv om der er gjort mykje bra arbeid oppigjennom åra. Vi bør kunne forvente at kulturstyresmaktene tek sin del av arbeidet med infotiltak og annan tilrettelegging på terrassen. Vi ser at HFK tidvis også slit med kapasiteten, men for eit freda område må vi kunne forvente at st5tesmaktene følgjer godt opp i høve til skjøtsel, informasjon, forsking og kunnskapsformidling mm. Også Bergen Museum og regionale museum bør ta del her, såman med lokale krefter. I mange år har EK hatt 150.000 kr. ståande på fond, midlar vi har fått av HFK, tiltenkt informasjonstiltak i samband med fredingssaka. Vi har oppmoda HFK om å ta midla i brak, t.d. lage ein smakfull presentasjon av den rike kulturhistoria på Stødleterrassen, som kunne følgt fredingssaka. Der er nemnt at i forvaltningsplanen s. 4 at det er eit mål å spreie kunnskap og informasjon om kulturminna og KML, som grunnlag for positiv dialog med granneigarar, brakarar og kommunen. Når det gjeld Stødle kyrkje, så kjem der no nye og uroande signal vedr. planane om utviding av gravlund og parkering (tenkt i det gamle sandtaket nord for dagens kyrkjegard). Vi har dei siste 10 åra fått positive signal om planane, også frå RA avd. Bergen, men det vert no nemnt

at kulturstyresmaktene er blitt meir skeptiske til å utvide areal ved gamle kyrkjegardar. HFK antyder også at behovet for parkering på Stødle vil gå ned, når der kjem ny arbeidskyrkje på Enge. Etne kyrkjekontor trar derimot at det også i framtida vil vere folk som ønskjer å nytte Stødle kyrkje til større arrangement; både bryllaup, gravferd, dåp, osb. Dette m.a. av omsyn til tradisjon og familie, men også grunna dei historiske og landskapsmessige omgjevnadene på Stødle. Sjølv om det er RA som har mynde over freda mellomalderkyrkjegardar, tilrår rådmannen at vi gjentek dette punktet i høyringa no. Det er viktig at vi får tilbakemeldingar på kva kulturstyresmaktene kan akseptere i området, slik at vi kan leggje våre planar etter dette. Om sakshandsaming og medverknad i fredingsprosessen kan det seiast mykje. Sidan 2005 har det vore såpass langt mellom møta i referansegrappa, at vi tidvis har matta setje oss inn i problemstillingane på ny før kvart møte. Ved eit høve skapte HFK også store forventningar, då dei vurderte å ta gardstuna ut av fredingsområdet. Granneigarane fekk kome med innspel om kor store desse sonene burde vere, sett i lys av tankar om investeringar i framtida osv. Etter å ha fått inn innspel om dette, skrinla HFK heile ideen, noko som skuffa mange. Mangel på medverknad har nok auka skepsisen til fredinga lokalt, noko som klart kom til uttrykk på møta med HFK sist haust. Det vart også gitt uttrykk for at HFK veit for lite om kva det inneber å drive intensivt landbrak og dyrehald i dag. Sjølv om der er gjort ein del justeringar på kart og i føresegner undervegs, har vi så langt ikkje fått påverke resultatet særleg mykje. Bergen Museum har for øvrig vore svært lite delaktig i referansegrappa, noko som er skuffande. Elles så var der i starten av prosessen store ambisjonar om å arrangere samlingar med ulike tema; ei samling vart arrangert, men den neste om verdiskaping knytt til kulturmiljø har vi ikkje hørt meir til. Oppstartvedtaket i 2005 slo fast at heile planområdet er å sjå på som freda inntil saka er avslutta, m.a. i høve til handsaming av einskildsaker. Der er kome fleire søknader om tiltak i desse åra, t.d. byggjesaker om bustadhus, sommarstove, ridebane og riving av løe, pluss uttak av skog. Dei fleste av sakene har fått ei løysing, men mange av dei etter lang sakshandsaming, I eit par saker vart planane også endra og traleg dyrare enn det søkjarane ønska. I ein disp.sak om bustad på Sørheim på g.nr./b.nr 36/25 har det ikkje vore mogleg å semjast om ei løysing. Ein søknad frå Etne El.-lag om nedgraving av kablar i planområdet er hamna hos RA granna nærleik til gravfelt. I det siste er der kome inn 3 søknader om bruksutbygging på Stødle og Sørheim, der vi har vore i dialog med HFK om plassering av bygg og tiltak. I ei av sakene blir planlagt sauehus/stall flytta noko granna nærleik til ein gravhaug. I den såkalla Oppedalsaka på Stødle vart granneigar nekta å byggje hus i gamletunet, der det tidlegare sto bustadhus og har vore busetnad i over 1000 år. Det hadde vore mogleg å prøve saka på ny i samband med fredinga, men etter over 10 år gav grunneigar opp og byggjer no hus og reiskapshus litt lenger nede i Stødlebakken. Rådmannen meiner resultatet syner at saka fekk ei dårleg løysing i høve til kulturlandskapet, omsynet til kyrkja og området ved Olahaugen, som var planlagt vøla og tilgjengeleggjort Of- foto s. 28 i vedlegg 3). HFK har heller ikkje rydda på haugen etter utgraving i 2005. Sjølv om vi må respektere at det vart gjort eit vedtak i saka, nemner vi ho igjen, fordi det er i einskildsaker vi ser korleis lovverk, skjøn og oppfølging fungerer i praksis. Heldigvis er granneigar no interessert i dialog med HFK om å vøle i tunet.

TILRÅDING FRÅ RÅDMANNEN: A. Generelle innspel til fredingssaka, storleiken på fredingsområde, lovbrak mm: 1) Prosessen for fredingssaka på Stødleterrassen har drege for mykje ut i tid, og kjensle av dialog og medverknad er prega av dette. Etne kommune krev at vi i det vidare får større reell påverknad på det endelege resultatet av fredingssaka. Vi går utifrå at styresmaktene tek omsyn til det lokale sjølvstyret og eksisterande styringsverktøy ved vidare vurderingar i saka. 2) Etne kommune er stolt av dei nasjonale kulturminneinteressene på Stødleterrassen. Vi kan derimot ikkje sjå at Kulturminnelova 19 gir heimel for å frede eit 917 dekar stort område på terrassen. Kommunen tilrår eit redusert fredingsområde, jf. vedlagt kart og teiknforklaring datert 17.2.11. Kartet syner også område som i sin heilskap kan styrast etter dagens regelverk og Plan- og Bygningslova, ev. sikring gjennom brak av omsynssoner i arealplan, jf. rettleiar for dette (Riksantivaren 2010). Ein må i det vidare søkje å få ein lokal aksept for fredinga, i tråd med god forvaltning i vemesaker. 3) Fredingsframlegget er ikkje godt nok granngjeve oppimot avgrensingane som ligg i 19, m.a. for randområda i planen, der avstanden til kulturminna er stor. Det burde vore laga ei landskapsanalyse i ei så viktig sak, som grtinnlag for ^alrdering av storleik på fredingsarealet. Fredingsområdet må avgrensast til det som reelt trengst for å sikre kulturminna. Dagens lovverk og vema vassdrag gir allereie god skydd for kulturminneinteressene. 4) Eit fredingsområde på 917 dekar vil også gi tilsvarande store utfordringar og ekstra byråkrati for alle involverte partar, m.a. forvaltninga, landbraket, granneigarar, eigarar og teknisk infrastruktur og andre, noko som må takast omsyn til. 5) På Austrheim er vemeverdiane mindre enn i andre delar av planområdet. Etne kommune meiner veme- og samfiinninteressene her bør awegast nærare i ein reguleringsprosess for eit ev. massetak på kring 20 dekar. Granna landskapsomsyn bør hjøma på sandtaka på Sørheim og Austrheim mjukast opp. 6) Fredingssaka må ikkje vere til hinder for at Stødle kyrkje sine behov for utvida parkeringsplass og gravplass mm kan bli dekka. Der vil også framtida vere store arrangement i kyrkja, og parkeringsdekninga må tilpassast dette. B. Om historisk dokumentasjon: Liste over einskildfunn må leggjast ved saka, helst med bilete, både fordi det er ein viktig del av kulturhistoria, men også fordi det seier noko om funnpotensialet i området. Framtidig funnpotensiale varierer i ulike delar om terrassen, m.a. fordi det tidligare er gjort omfattande planeringsarbeid mange stader. C) Generelt om vemeføresegner og forvaltningsplan: Regelverket må forenklast for å hindre unødig detaljstyring, m.a. av landbraksdrift i området. Det må vere rom for vidareutvikling av intensivt landbrak i framtida. Fleire av reglane kan formulerast slik at dei primært gjeld i nærleiken av kulturminne (jf nr 6).