7 ORD OG BILETE Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om samansette tekstar. Kapittelet presenterer ulike typar bilete, viser kva som kan vere formålet med dei, og korleis du kan tolke,) bilete. Du får også innblikk i samspelet mellom bilete og s~riven tekst i trykt reklame og i aviser, og mellom skriven tekst, bilete og lyd i musikkvideoar og på Intemett. 'f Læreplanen seier at du shal tolke og vurdere samspelet mellom munnleg og sla.iftleg språk, bilete, lyd og musikk, rørsle, grafikk og design og vise samanhengen mellom innhald, form og follnål gjere greie for estetiske umykk i teater, film, musikkvideo, aviser og reklame og drøfte ulike funksjonar knytte til språk og bilete gjere greie for mangfaldet av munnlege, skliftlege og samansette sjangrar og medium i det norske samfunnet i dag, og den rolla dei speler i samfl1lmet
106 7 Q Ord og bilete Å lese bilete 107 Håkon Gullvåg: Leif Ove Andsnes, 2004 Biletkunstnaren tolkar pianisten. SAMANSETTE TEKSTAR Svært mange av dei tekstane vi møter til dagleg, er samansette tekstar, det vil seie tekstar som formidlar eit im1hald gjennom språk, lyd og bilete. Avisreportasjar er knapt tenkjelege utan reportasjebileta, reklamen utnyttar samspelet mellom ord og bilete svært bevisst, og i teikneseliar går bilete og snakkebobler saman i ein heilskap. KUNSTBILETE OG BRUKSBILETE Bilete kan delast hm i fleire ulike typar eller sjangrar, og vi kan skilje mellom kunstbilete og bruksbilete. Men grensa mellom dei to kategoliane er uskarp, akkurat som grensa mellom skjønnlitteratur og sakprosa. Vi kan likevel peike på nokre viktige forsl~ellar. Dei fleste feriebileta våre er døme på det vi kallar bruksbilete. Eit feliebilete av oss sjølve på ein eksotisk stad er ofte teke med det fonnålet å doku- mentere at vi faktisk har vore på staden. Når vi viser frarn biletet, fortel vi gjerne noko om korleis det var der, og kva vi opplevde. Svært mange reportasjebilete i massemedia har også ein slik dokumentasjonsfunksjon. Eit bilete av to ramponerte bilar kan til dømes dokumentere det teksten fortel om bilulykka som har skjedd. At eit bilete liknar eller blir brukt til å identifisere det eller den som det er bilete av, er også ein viktig funksjon som mange bruksbilete har. Det gjeld til dømes biletet i passet eller førarkortet. Eit kunstportrett har vanlegvis andre formål, til dømes å gi eit inntrykk av korleis kunstnaren tolkar personlegdommen til den som blir portrettert. For å fonnidle dem1e tolkinga kan fotografen bruke kameravinkel, kontrastar, lys og skugge, saman med omgivnadene som den portretterte blir plassert i. Ein kunstmålar som lagar eit portrett, står på mange måtar endå friare til å bruke fargar, bakgrunn og andre verkemiddel for å få fram ei tolking av personen. I eit kunstportrett blir det lagt stor vekt på dei estetiske kvalitetane ved biletet, og eit slikt bilete skal ilzl~e belte identifisere, men også vere ei personskildling. Mateliale, fargar, linjer, perspektiv og komposisjon er med på å gi dei som ser på biletet, ei estetisk oppleving. Å LESE BILETE Å sjå kva eit bilete viser, er ein ting, å setje ord på kva det uttlykkjer, er noko anna. Vi kan samanlikne med det å lese - å l~enne att bokstavar og ord og å kunne stave seg gjennom ein tekst er ikkje det same som å forstå det ein les. God lesedugleik blir i dag definert som det å ha den kunnskapen og dei evnene som må til for å forstå, bruke og reflektere over sl<liftleg og elektronisk tekst. På same måten kan vi seie at å vere flillk til å lese bilete ikkje belte går. ut på å kunne kjenne att det ein ser på eit bilete. Ein må også forstå og kunne reflektere over det imilialdet som biletet formidlar. Eit bilete uttrykl~er meinillg i eit anna «språk» enn verbalspråket. Når Rene Magritte: Ceci n 'est pas une pipe, 1929
108 7 Ord og bilete Å lese bilete 109 Detalj frå Michelangelos takmåleri i Det sixtinske kapellet i Vatikanet 11508-12) Detaljen viser Guds finger som rører ved fingeren til Adam, og gir han liv. det er snakk om delme typen «språkleg meining», blir det ofte vist til eit måleli av den belgiske kunstnaren Rene Magritte. Magtitte måla eit bilete av ei pipe, saman med orda «Ceci n'est pas une pipe.» (Dette er ild~e ei pipe.). Desse orda minner oss om at det vi ser, belte er eit bilete av ei pipe og ikl~e ei verkeleg pipe. Men vi kan også forstå biletet på ein annan måte, nemleg som ein konflikt mellom biletet og språket: Biletet viser ei pipe, men orda påstår at det ikkje er ei pipe. Språket påstår, men biletet viser. Bilete, særleg fotografi og videoopptak, er altså i stand til å dokumentere den.verkelege verda. Derfor bruker vi bilete når vi vil vise «kva som verkeleg sl~edde», altså kva som er sant. I rettssaker bruker ein ofte biletbevis, til dømes bilete frå ovelvakingskamera. Men som alle veit, er det også lett å lyge med bilete. Elektronisk biletmanipuleling eller altangerte «reportasjebilete» er eit døme på det. Dessutan kan biletutsnitt, kameravinklar, lys og fargar vere med på å styre korleis vi forstår det vi ser. Kunstbiletet formidlar Måten å uttlykl~e seg på i biletkunsten har skifta opp gjelmom tidene, men figurative bilete har vore dominerande. At eit bilete er figurativt, vil seie at det er lett å sjå kva det skal førestelle. Men modeme måleli kan også vere nonfigurative, det vil seie at vi ilzkje utan vidare kan kjem1e att [Olmer og figurar [rå den verkelege verda. Med modemismen braut målarkunsten opp [rå dei naturlege, hallnoniske fonnene. Eit måleli som viser at dette oppbrotet ~r skjedd, er biletet av Kjell Nupen som er vist på motståande side. Biletet:e\- frå 1980, og tittelen er Stille natt, hellige natt. Motiv Motivet er det vi faktisk ser på biletet, det som er [ramstilt på biletet. Fden øvste halvdelen av biletet til Nupen ser vi to hender som rører ved kvar\mdre. Dei er måla mot ein bakgrunn av svarte og litt lysare sniper. I den nedste ' delen av biletet ser vi ein ann som er montert med reimar mot ein svart bakgtllnn. Handa, så nær som tommelen, er bandasjert, og lime i handflata ser vi eit arr. Det dlyp frå den bandasjerte handa. Det er altså hender som er hovudmotivet i dette biletet. Kjell Nupen: Stille natt, hellige natt, 1980 Komposisjon Korleis linjene i eit bilete er, kor mange og kor store komponentar biletet har, og korleis dei ulike komponentane er plasserte, høyrer til komposisjonen i eit bilete.
_I 110 7 Ord og bilete Ord og bilete i samspel 111 Vi ser at måleliet til Nupen er todelt, og på midten er biletet delt av ei uregelmessig snipe i svart og raudt. Denne klare todelinga fører til at vi oppfattar nokre komponentar som «oppe», og andre som «nede». Komposisjonen kan til dømes gi assosiasjonar til «oppe i himmelen» og «nede på jorda». Fargar og lys I eit måleli er fargar og lys viktige element. Måleliet til Nupen er dominert av mørke fargar, der svart dominerer, men det er også noko grått, raudt og kvitt i biletet. Mørke fargar gir ofte eit dystert innnykk, medan raudt kan ha ein dramatisk effekt. Raudt er fargen til blodet, men raudt kan også gi assosiasjonar til kjærleik. Fordi det svarte er så dominerande, kan dette biletet oppfattast som svært dystert og dramatisk. Den lyse armen blir svært tydeleg mot den mørke bakgmlmen, på gmnn av den skarpe kontrasten, medan hendene i den øvste delen av biletet ikkje står like skarpt fram mot bakgrunnen, mellom anna fordi det er meir lys der. Tittel Tittelen på Nupens bilete er Stille natt, hellige natt. Ein tittel er med på å bestemme tolkinga, for vi går ut frå at orda uttlykkjenmko av meininga i biletet. Biletet er jo stilt, som døden, og det er mørkt, som natta. Samtidig er tittelen ei direkte omsetjing av tittelen på den kjende salmen «Stille Nacht, heilige Nacht», i Noreg kjend som «Glade jul». Denne salmen handlar om gleda den natta jesus blei fødd, og på den måten blir håpet og livet lagt inn i det nattsvarte biletet. vonde. Slik sett kan vi seie at fo nnetlet med måleliet til Kjell Nupen er å engasjere publikum gjeimom eit sterkt kunstnarleg utuykk, å stimulere til refleksjon over vilkåra menneska lever under i verda i dag. OPPSUMMERINGSOPPGÅVER l Kva forstår vi med samansette tekstar? 2 Kva inneber det å «lese» bilete? 3 Kva kan måleliet til Rene Magritte seie oss om forholdet mellom bilete og språk? 4 Gjer greie for forskj ellar mellom bmksbilete og kunstbilete. 5 Gjer gr'eie for omgr'epa motiv og komposisjon i eit bilete. 6 Kva slags rolle kan fargar og lys spele i eit bilete? 7 Korleis kan ein bileninel skape meining til eit bilete? S Kva kan forkunnskapar hos tilskodaren ha å seie for måten han eller ho tolkar eit bilete på? ORD OG BILETE I SAMSPEL Ein.bilettittel kan, som vi har sett, vere med på å gi meining til eit bilete, Men ord og bilete kan verke saman på ulike måtar, og vi kan seie at bilete og tekst kan ha ulike funksjonar. Vi kan oppfatte ein bilettittel eller ein bilettekst som ein kommentar til eit bilete, som ein assosiasjon knytt til biletet eller som ei forklaring - til dømes ei forklaring av kva eller kven det er bilete av. I slike Tilskodaren Måten eit bilete blir tolka på, er styrt både av det som finst i biletet, og dei erfaringane publikum har. Ei tolking er derfor også avhengig av forkunnskapane hos den som ser på biletet. Når vi kjenner bibelhistoria, gir am1el1 på den nedste delen av biletet assosiasjonar til den krossfeste j esus, særleg fordi det er måla iim eit alt i handflata, og fordi am1en er låst fast i ein vassrett posisjon. Har vi litt l~ ennskap til klassisk kunst, ser vi også at hendene i den øvste delen av biletet er ein detalj frå Michelangelos verdsl~ ende takmåleli i Det sixtinske kapellet i Roma. Det er Guds finger som rører ved fingeren til Adam og gir han liv. Det vil seie at måleriet til Nupen alluderer til andre kulturumykk og bmker dei for å gi meining til biletet. Konklusjon Biletet til Nupen er altså fylt av kontrastar: mellom lys og mørke, mellom liv og død, mellom det som gir liv, og det som lemlestar og øydelegg liv, mellom natt og dag, mellom glede og sorg, mellom optimisme og pessimisme. For å få desse kontrastane fram låner Nupen mellom anna frå den 2000 år gamle bibelhistolia, ein detalj frå eit måleli frå lsoo-talet og tittelen frå ein salme frå lsoo-talet. Men det målariske utllykket er modeme og høyrer heime i vår tid. Vi kan tolke måleriet som ei dyster og dramatisk påminning om teltor og tortur i dag, samtidig som det viser eit håp om at det går an å ovelvinne elet Kjartan Slettemark: Rapport {ra Vietnam. Barn overskviles med brennende napalm. Deres hud brennes til svarte sår og de dør, 1965
112 7. Ord og bilete Ord og bilete i samspel 113 Edvard Munch: Madonna (Elskende kvinne). 1894-95 Tizian: Venus frå Urbino. 1538 HVEM HAR SAGT AT.JENTER IKKE BLIR TILFREDSSTILT AV NOE SOM BLIR MYKT? SMELTER pa TUNGEN. Reklameannonse for KiMs French Fries. samanhengar er det biletet som har {{hovudrolla», og teksten tek utgangspunkt i biletet. I andre samanhengar kan det vere teksten som er hovudkomponenten. I ei lærebok blir det ofte brukt illustrasjonar, fordi dei skaper innsikt i det emnet teksten dreiar seg om. I slike tilfelle supplerer bileta den sl<l1vne teksten og gir informasjon som det er enklare å utnykkje med eit bilete enn med ord. I handbøker og bruksrettleiingar finn vi ofte illustrasjonar som fungerer slik Eit bilete kan også utvide perspektivet på det stoffet som blir presentert i den skrivne teksten, særleg fordi bilete har evne til å appellere direkte til kjenslene våre. I slike tilfelle er det den sk11vne teksten som er utgangspunktet og har {{hovudrolla». I SOlmne sjangrar blir den sk11vne teksten og bileta oppfatta som ein heilskap, til dømes i teiknese11ar og i biletbøker, der både teksten og bileta må lesast samtidig for at vi skal få med oss heile handlinga. Tel<5t og bilete som blir lesne og forstått saman på denne måten, blir kalla ikonotekst. Ein del reklameannonsar og framsider på laussalsaviser er mellom dei samansette tekstane som også kan lesast som eit slikt jambyrdig samspel mellom tekst og bilete. Reldamen formidlar Formålet med reklame er eit anna enn for kunstbilete, og det pregar sjølvsagt denne sjangeren. Reklamen har som folmål å få sjåarar eller lesarar til å kjøpe eller ønskje seg bestemte produkt, og reklamen har i utgangspunktet ei eller fleire definerte målgrupper som publikum. Det er ikkje uvanleg at reklamebyrå og enkeltpersonar i reklamebransjen skaper sin eigen stil, eller at det utviklar seg ein særprega reklamestil ilmanfor ein kulturkrins. Det blir hevda at mykje av den norskproduserte uemsynsreklamen har eit spesielt preg som skil han frå reklamefilmar som blir produserte til dømes i USA. Særleg er måten norsk reklamefilm bruker humor på, blitt framheva. Reklamefilmar og spelefilmar har fleire grunnleggjande trekk felles, og mange nyare reklamefilmar er små kortfilmar som fortel ei hist0l1e. Fonnålet, målgruppa og kva slags produkt som skal seljast, er avgjerande for korl ~is språket, bileta og den grafiske utfo1minga blir i den endelege reklamen, og for kva for eit medium ein vel å presentere reklamen i. Det blir også lagt vekt på å gi produkta ein eigen identitet, å byggje dei opp som merkevarer som folk skal knyte bestemte assosiasjonar og kjensler til. ':~ \, Tekst og bilete i avisene Dei fleste norske avisene kjem ut i tabloidformat, og alle aviser legg stor vekt på korleis sidene, og særleg framsida, er utforma. Dei største avisene har eigne designavdelingar, som kvar dag komponerer bilete, tel<5t og grafikk til oppslaga i avisa. Det estetiske uttrykket er blitt stadig viktigare for avisene. Den grafiske utfonninga, det vil mellom anna seie kombinasjonen av logo, tekst og bilete, er med på å gi avisa identitet. Framsida er {{ansiktet» til avisa, og for laussalsavisene fungerer dei som eit reklameplakat, som må utfonnast med tanke på at han skal skape interesse og gi publikum lyst til å l~øpe avisa.
114 7 Ord og bilete Ord og bilete i samspel 115 To aviser - to «ansikt". \ Barn som flyktar frå bomberegnet. Vietnam 1972. Framsida kan lesast som eit bilete, der dei største og mest sentrale komponentane fangar merksemda vår først. Ei stor oversklift og eit bilete er gjem e sentralt plasserte. Desse sentrale elementa blir ramma inn av mindre bilete og tekst, ofte i farga rammer. På mange måtar kan ei slik framside minne om måten vi les ei internettside på: Blikket vandrar rundt på sida, og vi «nykkjer på den lenkja» som vi fim1 mest interessant. Også tradisjonen med å ordne stoffet tematisk, av og til i eigne bilag, er med på å gi framsida eit preg av å vere «emnekatalog» eller vegvisar, med peikarar til stoffet ilu1e i avisa. Den grafiske utforminga av ei avisside skal vere med på å gaide lesaren gjelu10m stoffet. Storleiken på oversl<liftene, plasseringa av bileta og organiselinga av avisteksten skal strukturere stoffet for oss. Sjølvom vi har ein tendens til å la den tradisjonelle leseretninga styre blikket vårt, [rå øvst til venstre og nedover mot høgre, vil blikket vandre mellom oppslaga, mellom overskrifter, ingressar, bilete, bilettekstar, grafikk og brødtekst. Panservogner på veg for å slå ned demonstrasjonen på Den himmelske fredsplassen i Beijing, 5. juni 1989. Reportasjebilete I dei aller fleste aviser er reportasjebiletet eit sentralt element. l ein viss forstand er reportasjebiletet ein gammal sjanger. Det verdskjende Bayeuxteppet frå slutten av 1000-talet fortel i broderte bilete om den fi'anske eroblinga av England i 1066. Men dei masseproduserte reportasjebileta som vi finn i aviser og vekeblad, er eit moderne fenomen. A fange tida der og då Eit godt reportasjebilete kan fange essensen i ei hending og fol1nidle stemninga og situasjonen på ein direkte måte. Ein del bilete viser situasjonen der og då - fotografen har fanga ein episode frå ei hending som han eller ho korkje har anangert eller har kontroll over. Bileta i sportsreportasjar er ofte av denne typen, sjølvom mange bilete på sportssidene i avisene viser ein smilande vinnar med ein pokal i handa. Slike bilete er anangerte - personane er oppstilte og fotograferte slik at dei skal illustrere teksten i reportasjen. Oppstilte, anangerte bilete er svært vanlege i avisreportasjar der det viktigaste formålet er å presentere lesal:ane for dei sentrale personane i den saka teksten handlar om, men dei er eigentleg ikkje reportasjebilete. \, Massemedia gir oss nye bilete kvar einaste dag, men somme reportasjebilete har fanga ein situasjon så sterkt og umykksfullt at dei er blitt ståande for ettertida, både som gode fotografi og som histoliske dokument. Døme på slike bilete er biletet frå 1972 av bam som flyktar frå eit bombeinferno under Vietnamkligen, og biletet av ein kinesisk student som stiller seg i vegen [or ein tanks på Den himmelske fredsplassen i Beijing i 1989. Biletet som vann plisen som beste reportasjebilete i 2004, viser situasjonen etter ei grufull tenorhandling på ein skule i Beslan, ein by i republikken Nord-Ossetia i Russland. Vi ser ein fullstendig rasert gymsal, der ingen barn speler basketball lenger. Menneska bøyer hovudet, og i sentrum av biletet er det ingen
118 7 0 Ord og bil ete Ord og bilete i samspel 119 Nd trenger du ikkemm;t:1det lenger! Happy Ending gjør det mye tellere og mye mindre ubehagelig Il sluile 0 røyke. SOn n at du ikke Irenger Il utselle det lenger! + NYHETER + SPORT.no + FOTBALL + KULTUR + pli DIN SIDE 1 + KUNNSKAP + MAGASINET + WEBLOGG Spill ','ENINGER BLOGGING.no BII/Jr.flkk Hclo;c/si)mll" Litteratur Nu:;ikk Odds tips Rc i:;c Vin : (.) Blink., Noen som passer for meg f'j Wcblo99 ['J Splllblo99 1;;1 Opprop.no G Sn.,kk s ".. _... I ~ r TIPS ' "'2220 00 0-0-- --- @ 1000tipset@dagbladet.no OSS: 5iI 5""S/MMS til 1937 ml!rkl!t TIPS ')~ ~ t elenor mobil VIsnukkus Dagbladet.no som startside Si:;l oppdatert: Nandag 26. 12.2005, 23:11 @ S<lsbraathens.no WI~ Trondheim - Oslo : f"420, :"v~ Ekstremt mange Stavanger - Oslo branner denne jula fro420, ~ve Brilnnvernsjefen bekymret. ~ i Gisseltakeren I 0 funnet død ~ Il Væpnet politi o aksjonerte I _o f _ - gttetida. Mannen. tok trolig livet ilv er det lov å gruppesex Do 5k:.1 ::I IIUd hjem!il Braathens og, til dømes når vi støyter på eit ord som vi må slå opp i ei ordbok, men poenget er at på Intemett ligg ein slik struktur inne i sjølve tekstane. At lesaren kan gjere aktive val medan han eller ho les, blir kalla interaktivitet. Uttrykket (metaforen) som ofte blir brukt om å leite seg fram på Intemett, å navigere, minner oss om at vi er «stynnenn», som av og til kan kome ut av kurs, men som også kan oppdage spennande, nye kystar. Webdesign vil rett og slett seie utfonning av sider på Intemett. I slik design kan ein ta i bruk skliven tekst, bilete, grafikk, film, animasjonar og lyd. For den som vil skape valierte utnykk og gjere folk interesserte, finst det altså eit breitt spekter av verkemiddel. Men utfonninga tek, som alle andre tekstar, omsyn til det innhaldet som skal fonnidlast, kva som er fonnålet, og kven som primært er mottakargruppa. At tekstane vanlegvis er «skjermtekstar», gir naturleg nok visse ralruner for korleis utfonninga kan vere, og også i dette mediet har det utvikla seg konvensjonar for korleis nettsider skal sjå ut innanfor bestemte sjangrar. Når nettsider liknar kvarandre i måten å organisere stoffet på, er det lettare for publikum å finne fram. Nettsidene har gjerne ein topptekst. Denne toppteksten kan vere eit banner, og på reklamefinansierte nettstader er delme plassen gjeme reselvert for reklame. Midt på sida finn vi som regel «kjernestoffet», det som skal lesast. Til venstre eller til høgre finn vi ofte ei rekl~e med peikarar, anten til andre sider på den aktuelle nettstaden, eller til andre nettstader. På denne måten blir nettsidene ordna i spalter eller felt, slik at det skal bli så enkelt som råd å orientere seg på sida. Musikkvideo Musikkvideoen gir ein ekstra dimensjon til songtekstane - og til populærmusikk i det heile. Levande bilete kan presenterast lytmisk og bli ein del av det musikalske umykket - og innnykket. Slik blir dei ein del av ein samansett tekst, der samspelet mellom songtekst, musikk og bilete skaper eit anna uttjykk enn når vi berre høyrer musikken. Musikkvideoen er faktisk ein nokså gammal sjanger. Den første lydfilmen i verda - The Jazz Singer (1928) - var ein slags musikkvideo. Då Al Jolson song frå lerretet, kunne publikum for første gong i histolia oppleve ein konsert utan sjølve å vere fysisk til stades. Men lydkvaliteten på filmen var telruneleg skral. I mange musikkvideoar er konsenopptak framleis eit viktig innslag. Men musikkvideoen som sjanger har utvikla seg til å vere myl~e meir enn det. I dag er ein av dei viktigaste funksjonane å presentere - og dermed reklamere for - den aktuelle artisten. Gjennom videoane skaper artistane seg bokstavleg talt eit «image». Der kan dei utfordre og provosere, slik artistane Madonna og MichaelJackson gjorde for eit par tiår sidan. Musikhen er sjefen Musikkvideoen er blitt ein sjanger for kunstnarleg ekspelimenteling med musikk, tekst og bilete. I spelefilmar er musikken som regel underordna bileta, og filmmusikken blir mellom alma brukt til å skape stemning i dei ulike scenane. I musikkvideoen er musikken utgangspunktet, og vi kan seie at musikkvideoar er biletlagd musikk, der filmklipp og andre rørsler i bileta følgjer lytmen i musikken. Ser vi biletsekvensane utan musikk til, verkar dei fragmenterte og meiningslause. Bileta kan utvide og leggje ny meining til musikken, særleg dersom det blir vist bilete som gir orda vi høyrer, eit oveltaskande innhald, slik at bileta blir metaforar. Fordi musikkvideoen på mange måtar er flistilt når det gjf1d å skape samanheng i ei biletforteljing, kan alle visuelle verkemiddel brukast - ofte i kombinasjon. Musikkvideoen kan til dømes ha innslag av både< dataanimasjon, teiknefilm, stillbilete, abstrakte og skiftande former og fargeinnnykk. Mange av dei moderne umykksmåtane har henta inspirasjonjrå ekspelimentell filmkunst tidleg på 1900-talet, til dømes filmar som Den\ andalusis1<e Imnden (1928), som den spanske regissøren Luis Buftuel skapte saman med den sultealistiske målaren Salvador Dali. Det er vanskeleg å kategolisere musikkvideoar, men nokre hovudtypar kan vi nemne. Det finst videoar som viser tradisjonelle konsertopptak eller diskotekscenar, videoar der artistpresentasjonen står sentralt, videoar der bileta visualiserer historia i songteksten, eller meir ekspelimenterande videoar, der samspelet mellom musikalske og visuelle element gir eit heilskapleg, kunstnarleg utljykk.
120 1- Ord og bilete Oppgåver 121 OPPSUMMERIN GSOPPGÅ VER l Kva slags funksjonar kan ein illustrasjon i ei lærebok ha' 2 Kva er ikonotekst? 3 Kva er med på å styre utforminga av ein reklameannonse' 4 Kva slags konsekvensar har det for tolkinga av reklamebilete og kunstbilete at dei har ulike fonnåp 5 Nemn likskapar mellom spelefilmar og reklamefilmar. 6 Kva er avisdesign' Kvifor legg avisene vekt på design' 7 Kva for oppgåver har den grafiske utfomlinga av ei avisside (papirog nettside) utover det estetiske' 8 Kva er eit reportasjebilete? 9 Kva kan reportasjebilete fol1tiidle, og kva kan dei vanskeleg fol1tiidle' 10 Forklar omgrepa hypertekst, interaktivitet og webdesign. 11 Kva vil det seie at «musikken er sjefen» i musikkvideoar' FORDJUPINGSOPPGÅVER Oppgåve om kul1sbilete Oppgåve l Kunstbilete a Klassesamtale om biletet til Kjell Nupen på side 108. Bruk den kortfatta analysen i læreboka som utgangspunkt og gå vidare med ei tolking av biletet. Drøft også om tolkinga var blitt svært annleis dersom vi ikkje kjende til bibelhistolia, takmåleliet til Michelangelo og songen i bile t tittelen. b Sklivei tolking av eit kunstbilete. Finn fram til bilete individuelt, eller diskuter i klassen kva [or bilete som kan vere aktuelle. Oppgåve om tehst og bilete Oppgåve 2 Samspelet mellom tekst og bilete i tlykte tekstar a Studer samspelet mellom teksten og bileta i eit kapittel i læreboka i norsk eller ei av dei andre lærebøkene dine. I kva grad synest du at bileta gir stølte forståing av det emnet kapittelet tek opp, og i kva grad synest du dei fungerer som «pynt»' Kan dei ha begge funksjonane samtidig? Skliv ei vurdeling av samspelet mellom tlykt tekst og bilete. Legg vurdelinga fram for ei gruppe eller for heile klassen. b Finn gode døme i aviser, blad eller bøker på godt samspel mellom nykt tekst og bilete. Forklar for ei gruppe medelevar eller for klassen kvifor du meiner at samspelet er godt i dei døma du har funne fram til. Oppgåva' om reklame Oppgåve 3 Analyse av reklame a Finn ein nykt reklameannonse du synest er interessant, og skriv ein analyse av han. Kva slags produkt blir det reklamert for' Kven er målgruppa? Kva for element er annonsen bygd opp av' Kva for verkemiddel er dei viktigaste i annonsen? Kva slags kjensler appellerer alidonsen til? Sloiv til slutt ei vurdeling av annonsen. b Klassen deler seg i grupper, og kvar gruppe konsentrerer seg om ei bestemt produktgruppe (moteklede, kosmetikk, bilar, bøker, sportsutstyr, datautstyr, musikkutstyr, møblar, mobiltelefonar eller andre produkt). Finn flest mogleg reklameannonsar innanfor den produktgruppa de har valt. Studer annonsane og lag ei oversikt der de noterer kven som er målgruppene (alder, kjønn, sosial gruppe) for annonsane, kva slags bilete som blir brukte, korleis dei appellerer til målgruppene, osv. lag ein presentasjon (skriftleg eller mmidleg) der de legg fram resultatet. Oppgåve 4 Kvinner og menn i reklamen Klipp ut reklameannonsar med bilete av menneske frå ei bestemt avis i ei veke. Sorter dei i reklame med bilete av kvimler, reklame med bilete av menn og reklame med bilete av både kvinner og menn. Lim dei tre kategoliane opp på tre plakatar. Kva fortel plakatane om forholdet mellom kvinner og menn i reklamen i dagsavisene' Sjå til dømes på produkttypar og kjøml, plis på produkta, måtar å framstille kvinner og menn på (positur, korleis dei er kledde) og elles det matnialet innbyr til. Oppgåve 5 Reklamefilm Studer reklamefilmar på fjernsyn. Plukk ut ein film du synest er interessant. Beskriv, analyser og vurder filmen. Du kan kome iml på nokre av desse momenta, alt etter kva slags reklamefilm du har valt: Kva slags produkt blir det reklamert for' Kven er målgruppa' Kva for element er filmen bygd opp av (skliven tekst, logo, bilete av produktet, filmforteljing, animasjonar, lyd av ulike typar)' Fortel filmen ei histolie med eit poeng' Er humor brukt som verkemiddel! Korleis blir personane og produktet framstilt' Korleis blir musikk og tale brukt? Korleis er samspelet mellom musikk og bilete' Presenter resultatet for klassen. Oppgåve 6 Reklame på Intemett a Nokre av entusiastane som skapte Intemett i 1980-åra og b)'ljinga av 1990-åra, har hevda at Intemett no er blitt gjem10mkommersialisert.. ; Skliv ein kommentar til denne påstanden, der du bruker døme frå ' Intemett for å grunngi s)'llspunkta dine. b Fordi Intemett er interaktivt, kan det vere kort veg frå vi ser reklamen, til vi gjer innkjøp. Bruk døme frå Intemett og drøft fordelar og ulemper ved den tette koplinga mellom reklame og sal. ' Oppgåver om aviser Oppgåve 7 Bilete og tekst i lokalavisa Ta for deg eit par eksemplar av lokalavisa. Studer bruken av bilete og tekst. Du kan kome inn på desse momenta: Korleis er forholdet mellom bileta og den sluivne teksten' Kor mykje plass blir brukt til bilete? Kor mange av bileta er altangerte? Kor mange er reportasjebilete? Korleis er fordelinga mellom bilete av menn og bilete av kvinner' Kor «synlege» er barn og ungdol1ul1ar i avisa'
122 7 Ord og bilete Døme på analyse av reklameannonse 123 l kva grad byggjer rep0l1asjebileta opp under teksten? Du kan også klippe ut og lime bileta på ein plakat, der du grupperer dei etter til dømes kva l~ønn og alder menneska på bileta har. Oppgåve 8 Laussalsaviser og abolmementsaviser a Samanlikn bruken av bilete i ei laussalsavis (VG, Dagbladet) og ei abonnementsavis (liks-, regional- eller lokalavis). Kva slags forsl~ellar finn du? b Lag eit intervju med ein avisjoumalist og/eller ein avisfotograf om korleis han eller ho arbeider med tekst og bilete i reportasjar. Oppgåver om Internett Oppgåve 9 Webdesign a Bruk nettadressene nedanfor, gå inn på desse tre nettstadene og samanlikn dei med tanke på målgruppe, follnål og funksjon. Spørsmål som kan vere utgangspunkt for analysen av dei tre sidene: Kven har publisert sidene? Kva er fol1nålet med sidene? Kva for ei målgruppe kan dei som står bak sida, ha hatt i tankane? Korleis er sidene utfol1na? Gjer greie [or strukturen, kvar ulike typar bilete og tekst er plassert, og bruken av ulike verkemiddel som animasjon, lyd osv. Er det lett å navigere på sida? Kva slags innnykk gir sida? Sklivei vurdeling. Presenter vurdelinga som ein PowerPoint-presentasjon for klassen. http://www.tegneserier.no/ http://www.uib.nol http://wv..rw.detnye.com! b SIZliv ei vurdering av heimesidene til skulen du går på, eller kommunen du bur i. Vurder spesielt kor lett det er å finne [ram til ulike typar infol111asjon på sidene. Kommenter også design. Sklivei melding av skulesidene i skuleavisa, og send vurdelinga av heimesidene til kommunen som lesalinnlegg til lokalavisa. Oppgåve 10 Intemett - det tvennlediale mediet Finn heimesidene til NRK, TV2, Norsk filminstitutt og Nasjonalbiblioteket. Skriv ei liste over ulike typar stoff og tilbod som finst på nettstadene. Bruk listene som utgangspunkt for ein klassesamtale om korleis de kan bruke desse nettstadene og liknande nettstader i undervisninga. Oppgåve om musikhvideo Oppgåve Il Analyse av musikkvideo Studer samspelet mellom songtekst, melodi (lytme) og film i ein musikkvideo. Her er nokre spørsmål du kan stille til videoen: Korleis er klippelytmen i høve tilly tmen i musikken? Kommenterer bileta songteksten? Korleis er stemninga i bileta tilpassa stenminga i songen? Kva for rolle speler utøvaren eller utøvarane i videoen? Kva har bileta å seie for musikkopplevinga? Trur du at du ville ha oppfatta musikken annleis dersom du ikkje hadde sett videoen? Svara på spørsmåla kan vere utgangspunkt [or ein klassesamtale om musikk, tekst og bilete, for ei melding av musikkvideoen eller for ein tekst om musikkvideoen som sjanger. Innleiing presentasjon medium produkt bilete målgruppe Hovuddel analyse teksten biletet assosiasjonar fokus perspektiv referanse kontrast blikkfang produktinfol1l1asjon kommentar DØME PÅ ANALYSE AV REKLAMEANNONSE Reklameannol15e:n for KiMs French Fries (sjå side 112) l annonsen for KiMs French Eies, mellom alma nykt i Dagbladet fleire gonger, blir vi fanga av blikket til ei ung, vakker jente. Ho sit avslappa i ein stol og ser på oss med eit direkte, ope blild<. Stolen med jenta fyller nesten heile annonsen, og fargane i biletet er hal111oniske, duse og dempa. Konturane av stolen er nesten utviska, men ansiktet har klare, fl-iske fargar og kjem tydeleg fram. Jenta er kledd i ein beige, litt laustsitjande jumper, og buksene er grå og ganske ledige. Skome (tøflane) er flate. Almonsen er retta mot ungdom. Tilsynelatande ber biletet bod om ro og avslapping, om flitid. Men teksten øvst i annonsen styrer tolkinga av biletet vidare i ei bestemt retning, mot erotild<, mot seksuell tilfredsstilling - kansl~e med ein humolistisk undertone? Studerer vi biletet nærmare, finn vi den erotiske ladningen i biletet. l kontrast til den uskuldskvite stolen og til kleda, som er nøytrale og ild~ e spesielt seksuelt utfordrande, ser vi at i tillegg til ansiktet er skrittet til jenta tydeleg fokusert. Den avslappa handa på låret er heller ild~e tilfeldig plassert. I tillegg har fotografen brukt eit lågt perspektiv, slik at vi ser meir direkte inn i sklittet til jenta enn vi ville ha gjort i nol1nalperspektiv (les om perspektiv i kapittel 8). Den erotiske appellen blir ild~e mindre av at dette reklamebiletet refererer til det mest berømte erotiske måleriet i Noreg, nemleg «Madonna» (eller «Elskande kvinne») av Edvard Munch, måla i 1894-95. Slike referansar till*nde kunstverk er nokså vanlege i reklamen, og tekstane kan også alludere till~ende litterære verk. Klassiske kunstverk kan vekl~e assosiasjonar om noko ekte og høgverdig, og i denne reklameannonsen blir dei erotiske undertonane i tillegg forsterka gjennom referansen til biletet til Munch. Men der Munch har brukt sterke og intense fargar, er fargane i reklamebiletet kjølige. Den sterke uroa i Munch-biletet er erstatta av ro og hannoni i reklamebiletet, og det nalme er erstatta med det tilsynelatande tekkelege. Biletet til Munch er altså blitt tilpassa språket og verkemidla i reldamen. Tekstar og bilete blir i vestleg kultur lesne ovanfrå og nedover og frå _, venstre mot høgre. Når vi er blitt fanga av blild<et til jenta, vil vi derfor lese toppteksten før vi flyttar blikket vidare nedover sida, gjennom den erotiske bodskapen, for så å ende lengst nede til høgre, der produktet blir presentert. Der blir produktet kopla til resten av annonsen gjennom ein liten tekst. om skal få oss til å tenl~e på noko godt å putte i munnen, og eit bilete av \, produktet, slik at vi kan kjenne det att i butikldlylla. Sidan biletet av jenta kan oppfattast som om ho er seksuelt inviterande, kan det vere gnnm til å spølje om denne reklameannonsen føyer seg inn i rekl~a av reklameannonsar som framstiller kvinner som seksualobjekt. Teksten gir eit hint om at det er jenta som skal bli tilfredsstilt, ikl~ e menn. Jenta er dessutan ikl* kledd som ei tradisjonell «puppedame». Kleda og posituren signaliserer tvert imot at ho er sjølvbevisst og har personleg integlitet. Er annonsen ein refleks av at jenter er på offensiven i samfunnet? Er dette ei jente som krev sin rett? Eller er det rett og slett det kvinnelege seksualobjektet i modeme utgåve?
124 7 G Ord og bilete Avslutning \llirdeling Det tvitydige forholdet mellom subjekt og objekt blir understreka av det nøytrale ansiktsutnykket jenta har, og slike tvitydige trekk finn vi ofte i reklamen. Bileta kan i mange tilfelle tolkast på ein måte som annonsørane ikkje vågar å utnykkje i ord. Det tvitydige som vi finn i denne annonsen, kan også vere eit forsøk på å appellere til både kvinner og menn. Men det direkte blikket retta mot dei som les reklamen, liknar myl~e på blikket til aktmodellar frå tidlegare tider, då både målarane og det publikummet som bileta var meinte for, var menn. Vi kan så drøfte om denne annonsen er god reklame. Ei slik drøfting må ta utgangspunkt i kva som er follnålet med reklamen og kva funksjon han har. Det er klart at alu10nsebiletet i utgangspunktet har lite å gjere med potetsnacks, det er den kjenslemessige appellen som er det viktigaste verkemidlet. Analysen ovanfor viser at annonsen [or KiMs French Fries er gjennomtenkt, verkemidla er bevisst utnytta, og annonsen er laga med basis i kunnskapar om biletkomposisjon og samspel mellom tekst og bilete. Vi kan godt seie at annonsen har estetiske kvalitetar, at det er ein interessant alu1onse, men det endelege målet for om det er ein god reklame, ligg i salsstatistikkane til produsenten.