Vegetasjon og utmarksbeite i Forollhogna

Transkript

1 Vegetasjon og utmarksbeite i Forollhogna Tekst og foto: Yngve Rekdal, Norsk institutt for skog og landskap Rik berggrunn gjev grunnlag for eit artsrikt og frodig planteliv i Forollhogna. Dette fjellområdet har svært gode beite både for husdyr og rein, kanskje noko av det beste fjellbeitet i Sør-Noreg. Heile Forollhogna er eit gamalt kulturlandskap som treng skjøttast skal ein ta vare på dei kvalitetane området har for beite, biologisk mangfald og oppleving. Næring og vatn Eit rikt planteliv treng næring frå jordsmonnet. Dette er i stor grad avhenging av kva bergart jordsmonnet er danna frå. Glimmerskifer og noko fyllitt dekkjer det meste av Forollhogna. Dette er lett forvitterleg fjellgrunn som gjev godt med næring for plantevokster, men variasjonar finst også innan desse bergartane. Men det hjelper ikkje berre med næring i jorda, det må også vatn til som kan løyse næringsemna i jordveska og såleis bli tilgjengeleg for plantene. Vatn kjem gjennom nedbøren. Frå heller sparsam nedbør i sør ( mm) aukar denne mot 1000 mm i nord og vest. Vegetasjonen i sør er innlandsprega, mot nord og vest får ein innslag av planter og vegetasjonstypar som er mest vanleg i kystklima. Dette er typar som fukthei og røsslynghei. Ei typisk kystplante som rome finst vest på Kvikne og nord for Øyungen. I kva grad nedbørvatnet blir tilgjengeleg for plantene avheng av topografi og kor gjennomtrengelege lausmassane er. I opplendt terreng renn vatnet fort av, og der lausmassane er grove og djupe forsvinn vatnet til djup der plantene ikkje når ned. Frodigast vegetasjon finn ein derfor i bratte lier der jordvasstraumen går høgt i jordsmonnet. Aller frodigast ser ein ofte at det er nedst i liene der jordvatnet blir stuva opp og slår ut mot overflata. God vasstilgang kan ein også ha etter elver og bekkar der grunnvatnet blir påverka av vasstanden i elva. Beste beita finst derfor i lier og senkingar. Snøfonner som smeltar utover sommaren 64 er viktig for vassforsyninga til fjellvegetasjonen. Høgstaudeeng heiter vegetasjonstypen som kjem inn på mark med godt med næring og vatn i jorda. Typen er karakterisert ved høg dekning av høge urter som skogstorkenebb, tyrihjelm, turt, kvitbladtistel og mjødurt, saman med eit busksjikt med vier. Med aukande nedbør kjem høge bregner som fjellburkne inn. Dette er dei mest produktive areala i fjellet, og dei er viktige for mykje av det som lever i fjellnaturen, både insekt, fuglar og dyr. Ikkje minst er dette viktige beite for husdyr og rein. I Forollhogna har beiting og kanskje også tidlegare slått, gjort at typen ofte er grasrik og har ope viersjikt. Samla over større areal kan ein ikkje rekne med at høgstaudeenger dekkjer meir enn kring 5 % av snaufjellet. På stader som sørsida av Bratthøa, Vakkerlia aust for Elgsjøen og i liene inn mot Storensjøen er det store areal av typen. Snøleie I snaufjellet er snøfordelinga veldig avgjerande for vegetasjonsfordelinga. Det opne terrenget gjer vindverknaden sterk og snøen bles vekk frå rabbar og legg seg i lesider og senkingar. Snødekket blir ujamt fordelt, men det same mønstret tek seg opp att nokså likt frå år til år. På einkvar liten morenerygg i fjellet Høgstaude langs Ørbekken. vil vi finne at vegetasjonen er inndelt i soner, bestemt av når marka blir snøbar. På toppen veks hardføre lyng- og lavartar som er tilpassa frost, vindslit og tørke. Litt under toppen og nedover i skråninga på lesida har plantene vern mot vinterkulda og her dominerer gjerne dvergbjørk, blåbær, smyle og nokre urter. Nedst i skråningane og i senkingar der snøen ligg lengst kan utsmeltinga koma så seint at vegetasjonsperioden blir for kort for mange planter. Der utsmeltinga skjer i juli forsvinn lyng, høge urter og busker, og gras, storrartar og låge urter dominerer. Der snøen smeltar først i august kan få artar vekse. Her finn vi i første rekkje musøre og moseartar. Snøleievegetasjon kallar vi plantelivet på stader der veksesesongen blir sterkt avgrensande for plantesetnaden. På tross av at nedbøren ikkje er så veldig høg og fjella ikkje så høge, så kan ein rekne at mellom 5-10 % av snaufjellsarealet i Forollhogna er snøleie. Det kan vera store lokale forskjellar, til dømes er det store snøleieareal nord for Forollsjøen mot Nekkjådalen, mens det mot Kvikne er lite av slik vegetasjon. Den næringsrike berggrunnen gjer at grassnøleia i Forollhogna ofte er artsrike og frodige. Vegetasjonstypen blir da kalla lågurteng.

2 Fordeling av vegetasjonstypar og nokre karakteristiske artar etter snødjup og lengda av veksesesongen. i Forollhogna. Ein kan rekne med at kring 40 % av fjellarealet her er vegetasjonstypen rishei som forekjem i lesider på areal med moderat tilgang på næring og vatn. Denne vegetasjonstypen er dominert av eit fåtal artar, i første rekkje dvergbjørk, blåbær, krekling og smyle. Smyleinnhaldet gjer at typen har beiteverdi. Det er mest smyle der typen forekjem i godt hellande terreng. Snøleia er svært viktige areal for husdyrbeite og rein da dei kjem i vokster når andre areal fell i kvalitet. Dyra kan såleis følgje snøsmeltinga og få tilgang på nygroe ut på ettersommar og haust. Beitedyra i dette området kan såleis ha god tilvekst til godt ut i september. Heier og rabbar Størstedelen av snaufjellsarealet i norske fjell er trivielle heitypar med dvergbjørk, lyng- og lavartar. Slik er det også Rishei ved Såttåhaugen. I den austvendte sida av Langtjønndalen er det fine snøleie. På rabbar eller andre opplendte areal renn vatnet fort bort og jordsmonnet er utvaska med lite næring. Saman med lite snødekke vinterstid gjer dette at vekseplassen er ekstrem og berre eit fåtal artar kan vekse her. Dette er i første rekkje lyse lavartar, krekling og krypande dvergbjørk. Lavhei heiter denne vegetasjonstypen, og er godt synleg der lavmatta lyser gulkvit. Samla kan ein rekne med at over 20 % av snaufjellsarealet i Forollhogna er lavhei. Husdyr har ikkje noko å hente på desse rabbane, men lite snødekke og godt med lav gjer at dette er viktigaste areala som vinterbeite for rein. Beiting og trakk har ført til at lavdekket på rabbane no er sterkt slite i området sør for Ya og austover til Vangrøftdalen. Lavhei med godt lavdekke på Eidskampen. Lavhei med sterkt slite lavdekke sør for Ya. I Gardådalen ligg ei praktfull lågurteng etter heile lisida. Stadvis stikk kalkrik berggrunn opp 65

3 på eksponerte areal. Her finn vi vegetasjonstypen reinrosehei med mykje av dei mest sjeldne fjellplantene våre. Reinrosa, sjølve flaggskipet for typen, kan vera som kvite teppe ved blomstringa tidleg i juli. Samla dekkjer ikkje typen store areal, men gode forekomstar finst til dømes i nordsida av Dalbusjøhøgda/Gardåhøgda, på høgdene mellom Forollsjøen og Storensjøen, og på Sandfjellet. Høgt i fjellet, kring 1200 moh., begynner vegetasjonen å få mellomalpint preg med såkalla tørrgrasheier dominert av rabbesiv, sauesvingel og stivstorr. Det er sparsamt med areal i denne høgda i Forollhogna, slik at typen utgjer lite areal. Myr Nedbøren i Forollhogna er ikkje så høg, likevel er det mykje myr. Det spesielle med myrene her er at dei ofte forekjem i godt hellande terreng. Såkalla bakkemyrer er meir vanleg i område med høg nedbør. Årsaken til at dei også forekjem her er den rike berggrunnen som gjev ei tett botnmorene som ikkje drenerer bort vatnet godt nok til å unngå forsumping. Desse bakkemyrene er ofte av ekstremrik type eller det vi kallar kalkmyr. Her finn vi mykje sjeldne fjellplanter, ikkje minst orkidear som lappmarihand, blodmarihand og brudespore. Dette er også fine beite for sau som oftast ikkje beitar på myr, men her er botnen så fast at han vågar seg utpå. Opp mot 20 % av snaufjellsarealet i Forollhogna er myr. Under skoggrensa er det også mykje myr, men her er det meir av våte og flate myrer ofte med høge storrartar og duskull. Sau vil ikkje beite her, men storfe beitar gjerne så lenge botnen ber. Dei fattigaste myrene, rismyr eller nedbørsmyr, som har bygd seg opp slik at plantene har mista kontakten med jordvatnet, er det lite av i Forollhogna. Frodige bjørkelier Det som verkeleg særkjenner Forollhogna er frodige bjørkelier i dei mange fjelldalane som skjer seg inn i fjellområdet. Det er mykje av engbjørkeskog, som er den frodigaste av skogtypane, med høge urter og gras. Bregner kjem meir inn i nord og vest. Ein kan rekne med at % av skogen i dalane er av denne typen, og det er eit høgt tal i norsk fjellskog. Stadvis, som i Synnerdalen, Kjølidalen, Kjurrudalen og nordsida av Vangrøftdalen, er dette dominerande vegetasjonstype. Svært frodige Grasmyr av kalkutforming med gulsildre og rynkevier i sida av Hælfjellet. Kystplanta rome veks i myrene nord for Øyungen. lier finst òg ned mot bygdene Kvikne og Vingelen. Blåbærbjørkeskog utgjer likevel det meste av fastmarksskogen, men her òg ligg dominerande utforming på den rike sida av typen. Den fattigaste skogtypen, lav- og lyngrik bjørkeskog, er det veldig lite av. I både Hedmark og Sør-Trøndelag utgjer den fattigaste skogen % av skogarealet. Engbjørkeskogen er viktigaste areala for husdyrbeite, avdi det her er størst planteproduksjon, gjerne 2-3 gonger høgare enn i blåbærbjørkeskogen, i tillegg til at det her veks meir verdfulle beiteplanter. Blåbærbjørkeskogen er ofte svært smylerik og bra beite, men på grunn av det høge tilbodet av engbjørkeskog er det usikkert kor mykje dyra beiter her i desse områda. Engbjørkeskogen er ikkje gode beite i "normal tilstand". Da vil skogen vera dominert av høge urter som skogstorkenebb og tyrihjelm. Beiting påverkar konkurranseforholdet mellom plantene gjennom avbiting, trakk og gjødsling. Artar som tåler å bli beita ned fleire gonger i veksesesongen kjem best ut. Dette gjeld i hovedsak gras som har veksepunktet så lågt at dette ikkje blir skadd ved beiting. Planter som dyra ikkje likar eller som er så små at dei unngår å bli beita, blir også favorisert. Lyng, lav og høge urter tapar i konkurransen, først og fremst av di dei ikkje toler trakk som følgjer med beitinga. Dette gjeld særleg den giftige planta tyrihjelm som er svært trakksvak, og trekkjer seg tilbake til einerkratt, treleggar og steinar ved sterk 66

4 Mykje engbjørkeskog, som her i Kjølidalen, vil vera dominert av tyrihjelm der det ikkje er nok beiting. Blåbærbjørkeskog av litt rik utforming er dominerande skogtype i Forollhogna. beiting. Område som gjennom lengre tid har vore utsett for beiting eller slått vil få grasrik, engliknande vegetasjon. står det om markslått frå ein gard: Årlig kvantum markhøy som vart fora og kjørt hjem på garden, var 40 opptil 50 vinterlass à 20 våger (1 våg = 18 kg). Det hette at det lønte seg å slå når det var såpass gras at det vart ei sautuggu i ljådraget. I dag har skogen igjen nådd mykje av utbreiingsvidda si, med ei skoggrense moh., høgast i sør. Skogbiletet i dalsidene er likevel ikkje så tett som ein ofte ser i attgroingsområde. Stadvis ser ein restar etter det gamle slåttelandskapet med glissen, grov og gammel bjørkeskog. Det er likevel store skoglause areal som ligg akkurat litt under den klimatisk potensielle skoggrensa som kan koma til å gro att dersom beitetrykket blir for lågt. Slike areal ligg til dømes inn etter Ya, kring Øyungen og inn mot Dalbusjøen, og mot Nekkjådalen. Dersom det skjer ei heving av sommartemperaturen ligg veldig store areal i Forollhogna utsett til for å bli skogsett. Undervegetasjonen i skogen vil også endre seg ved redusert hausting. I engbjørkeskogen der uttaket var størst, vil høge, veksekraftige urter og bregner koma inn att. Gras og beitolande urter blir skugga ut og etter kvart går beiteverdien ned. Engbjørkeskogen i Forollhogna har enda jamt over godt med gras, men ein ser mange stader at vegetasjonen er i endring mot større dekning av høge urter. Skjøtsel Det gamle haustingslandskapet er ikkje stabilt. Endrar ein påverknaden som har skapt vegetasjonsbiletet vil vegetasjonen endre seg. Skal ein ta vare på landskapet slik det var må ein kopiere dei haustingsmetodane som vart bruka og ta ut tilsvarande mengde med plantemateriale. Dette er sjølsagt uråd for store areal. No er det viktigare å tenkje Kulturlandskap Landskapet i Forollhogna, både i snaufjell, men særleg i seterdalane, ber enda sterkt preg av intensiv utmarkshausting gjennom fleire hundre år. Denne haustinga var så sterk at det kan vera vanskeleg å forstå i dag. Ein må rekne med at det meste av gras- og urterik skog og storrmyrer, vart slege skriv professor Reidar Elven i ein rapport. Per J. Grue siterer frå bind 1 av Osboka der det Engbjørkeskog som blir tynna og beita, kan bli svært gode beite og vakker skog å ferdast i. 67

5 I Magnilldalen er det store areal med gammelt slåttelandskap som framleis er i nokolunde hevd. Næringsutvikling Ministrar og statssekretærar i Landframover. Kva slags landskap er ønskjeleg i seterdalane i Forollhogna ut frå den arealbruken som er aktuell i framtida, og kva reiskap og kva ressursar har ein til rådigheit for skjøtsel. Alt greier ein ikkje å skjøtte. I utmark er beitedyr i dag den einaste reiskapen som kan ta vare på større areal. Dei fleste andre tiltak forutset òg at ein har beitedyr å sette inn i ettertid. Spørsmålet her blir å dimensjonere beitetrykk, styre beitinga til dei areala som ein ønskjer å beita, og å finne rette dyreslag slik at ein får så god effekt som råd. Styring av dyr kan gjerast med saltsteinar, men mest effektivt med gjerde. Det siste kan vera kontroversielle tiltak dersom det får stort omfang. Storfe av kjøtferasar har ofte andre eigenskapar med omsyn til beiting av treaktige vekstar enn dyr av NRF-rase. Bruk av geit til rydding kan vera interessant, men dette krev konsentrert beiting skal det gje verknad. I dei frodige skogliene er det svært viktig at storfe er til stades, da sauen åleine ikkje vil greie å stoppe dei store veksekraftige urtene. I den frodigaste skogen kjem ein ikkje unna å hjelpe til med manuelt arbeid i form av skogtynning. Dette er ressurskrevande og det er viktig at innsatsen blir sett inn der ein har mest att for det. Det er no utvikla mykje maskinelt utstyr for tynning og rydding i utmark. Dette må takast i bruk skal ein skjøtte store areal. Over skoggrensa kjem vierkrattet svært tett i mykje av høgstaudeengene. 68 Her er det berre beitedyr som vil kunne halde dette oppe, men det må høgt beitetrykk til skal ein hindre denne utviklinga. Beiting frå villrein er viktig i den samanhengen. Beitekvalitet og kapasitet Kvaliteten på utmarksbeitet i Forollhogna er jamt over høg, men noko variasjon er det. Ikkje noko område kan seiast vera dårleg. For områda som er kartlagt på Hedmarkssida ligg kring 20 % av arealet i beste beiteklasse, svært godt beite. Dette er høgt for større areal i norsk utmark. Største beiteressursen ligg i dei frodige skogliene, men også i snaufjellet er det gode beite. Ein svært viktig kvalitet for beitet i mykje av området er god tilgang på snøleievegetasjon. Beitetrykket frå husdyr i Forollhogna er ujamt. På Trøndelagssida, i aust og nord, er det heller lite med beitedyr. I vest og på Hedmarkssida er beitetrykket høgare, men jamt over er det også her for lite dyr til å hindre at vegetasjonen er i endring. Kor mange dyr er det så plass til i Forollhogna? Dersom ein tek utgangspunkt i det verna arealet som er kring 1500 km², kan ein rekne med at omlag 65 % av dette er nyttbart beiteareal. Nyttbart i den meining at dyr vil ta plantemateriale av betydning for tilvekst herifrå. På areal av den beitekvaliteten ein finn i Forollhogna kan ein rekne med at det kan gå om lag 70 sau per km² nyttbart areal. Ut frå dette skulle det vera plass til om lag sau. Dette dyretalet forutset at det også går storfe i området (1 storfe = 5 sau). Det er svært viktig skal ein greie å skjøtte dei frodige skogliene og utnytte beitet på myrene. Det er vanskeleg å finne kor mange dyr som beitar innafor dei verna områda i dag, men det kan neppe dreie seg om meir enn halvparten av potensialet da også medrekna 2000 villrein. Det skulle altså vera store ledige beiteressursar i Forollhogna. Når graset på Singsåsvollen i Nekkjådalen står mest ubeita sist i august, er det tegn på at her kjem det til å skje store landskapsendringar.

6 bruks- og matdepartementet har i dei siste åra sagt oppatt og oppatt at vi må utvikle eit landbruk som utnyttar regionale og lokale fortrinn. Det er ikkje tvil om kva som er dei regionale fortrinna til landbruket i bygdene rundt Forollhogna. Det er ei svært produktiv utmark. Her ligg noko av det beste utmarksbeitet i Sør-Noreg. Det gjev gode vilkår for å drive beitenæring i utmark og til å utvikle eit landbruk med basis i utmarka. I ei verd som i framtida treng mykje mat, ligg det eit ansvar i å ta denne ressursen i bruk, men ikkje minst ligg det ei mulegheit til næringsutvikling. Sunn og kortreist mat, produsert i rein og vakker natur, med høg dyrevelferd, skulle høve godt inn i trendar som ein ser i matmarknaden no. Etter kvart som det øvrige landbruket blir industrialisert står det utmarksproduserte fram som meir og meir eksotisk. Truleg går det etter kvart an å ta ut ein meirpris frå kjøt og mjølk produsert i utmark. Ei utfordring er å finne driftsformer for bruk av utmark inn eit moderne landbruk. Ei levande beitenæring er i alle fall ein føresetnad for å skjøtte verdiane landskapet i Forollhogna har for beite, biologisk mangfald og oppleving. Vegetasjonskartlegging Denne artikkelen er skrive på grunnlag av fleire vegetasjonskartleggingsprosjekt som er utført av Norsk institutt for skog og landskap dei siste 15 åra. No Sau langs Østerbekken med Forollhogna i bakgrunnen. er mykje på Hedmarkssida kartlagt. På Trøndelagssida vart mykje kartlagt i ei grov kartlegging som vart utført i Alle kart er lagt ut på Skog og landskap sin kartportal "Kilden". Rapportar frå kartleggingsprosjekta ligg på instituttet sine publikasjonssider 69