Vitenskapsteori Ulike vitenskapstradisjoner og kunnskapssyn i helsefag. PHA 503, Anette Fagertun, Senter for Omsorgsforskning, HVL.

Transkript

1 Vitenskapsfilosofi og vitenskapsteori Vitenskapsteori Ulike vitenskapstradisjoner og kunnskapssyn i helsefag. PHA 503, Anette Fagertun, Senter for Omsorgsforskning, HVL. Vitenskapsfilosofi og vitenskapsteori dreier seg om systematiske forutsetningsanalysar av vitskapeleg verksemd. Premissa for korleis vitskapleg verksemd skal føregå. Kva er sann kunnskap og korleis kan den finnast? Utanfråperspektiv Metavitskap. Forsking om forsking. Vitskapsfilosofi og vitskapsteori ser på vitskap utanfrå, frå eit metaperspektiv, vil tydeleggjere kjenneteikn som vert teken for gitt på innsida av ein vitskapleg disiplin. Innanfråperspektiv. I vanleg forsking er ulike delar av verda gjenstand for forskinga, t.d. i samfvitsk studerar ein ulike sosiale fenomen med forskarane sine eigne perspektiv, i vitskapsteori er det vitskapen (sjølv) som er gjenstand. Vitenskapsfilosofi og vitenskapsteori Vitskapsfilosofi: fokuserer på filosofitradisjoner si tenking gjennom historia, t.d. rasjonalisme, empirisme/positivisme, fenomenologi og hermeneutikk. Vitskapsteori (er ein nyare disiplin): er vidare og handlar om alle aspekt av vitskap. Kva vitskap er kan drøftast frå mange synsvinklar som t.d. vitskapen sin plass i samfunn, politikk, etikk eller språkfilosofi. Døme: Foucault sitt historiske studie av framveksten av fagdisiplinar, tidsepokar, og hans fokus på samanhengen ml. språk og makt. Men, kvifor drive forsking om forsking? Fordi korkje kunnskap eller viten er eintydige omgrep. Det som sjåast som vitskapleg er ikkje fastlagt, men endrar seg med historiske og samfunnsmessige forhold. Ulike kunnskapssyn vil styre vitskapen sitt blikk i ulike retningar vil legge til grunn ulike idear om kva menneske (og det sosiale) er vil anerkjenne ulike vegar fram til gyldig sanning om fenomenet Kjennskap til ulike kunnskapssyn vil gje oss eit språk og ein tenkemåte som gjev oss avstand til vårt fag eit språk som opnar rom for kritisk refleksjon det å tenke over våre eigne forforståelsar og våre eigne for dommar Vitskapsteori som «tivolispeil» Vitskapsteori kan fungere som vår sjølvforståing: Har me eitt speil får me kun eit bilete på oss sjølv og me vil ganske raskt forveksle dette med røynda pga at me berre har dette bilete. Men, har me fleire speil, slik som på tivoli, oppdagar me at alle speilbileta er ulike ( alt etter kva teori me speglar oss i) Det går ikkje noko rett line frå vitskapsteori til praksisfeltet dette er teoriar som ikkje slik sett direkte kan takast i bruk. Men, vitenskapsteori kan takast i bruk i høve det å reflektere over dei underliggande premissa for den type kunnskap som er produsert i dei ulike delar av pensum (oppnå metodisk og teoretisk bevissthet), og ein del av dette ligg jo også til grunn for profesjonsutøvinga. Vitskapsteoretiske dimensjonar Metode Undersøkingsteknikk(er) Metodologi Undersøkingsstrategi Epistemologi kunnskapssyn Ontologi syn på væren 1

2 Vitskapsdebatten sine tre tyngdepunkt på 1900 talet Positivismen: objektiv faktakunnskap. Vektlegg verdinøytralitet og objektivitet. Hermeneutikken: «Eg» mi forforståing og fortolkingsevne. Vektlegg heliskap og dybde, og kontekst. Samfunnsvitskapen: kritisk teori, systemteori, postmodernisme, sosial konstruktivisme vektlegg bla. samfunnsskapte rammevilkår, spsoale relasjonar, språkspel, makt. Her finst både positivistiske og fortolkande kunnskapssyn. Kva er helsefag? Prega av ulike vitenskapstradisjonar som består av ulike kunnskapssyn (epistemologi) og ulike forståingar av korleis verda er (ontologi) Medisin og naturvitskap Humanvitskap Samfunnsvitskap overlappande/kryssande tema, problemstillingar og metodar i forskinga. forskar på liknande fenomen fra ulike vinklar og posisjonar. Positivisme (Logisk) Positivisme (logisk empirisme): røter i naturvitskaplege ideal (fysikk, matte). Vitskapen er nøytral, objektiv, verdifri Målsetnad med vitskap: å avdekke årsakssamanhengar det som er sann viten er målbart, måle det som kan målast, gjere det som ikkje kan målast om til noko målbart, Spissformulert «Det eneste som teller, er det som kan telles» (Grønmo 2004: 22) Positivisme Wiener kretsen 1920 talet det positivistiske vitkspassynet dominerte vitskapsfilosofien fram til 1960 talet. Enhetsvitenskap avviste eit radikalt skilje ml. naturvitskapar og humanvitskapar (inkl. samfunnsvitskap) Tesa: alle empiriske vitskapar tilhøyrer ein omfattande vitskap Eliminere forstyrrende element i forsking: kontekst er irrelevant (altså reduksjonisme) Avviste metafysikk Objektiv kunnskap Eit viktig ideal i forsking men eit fleirtydig begrep I ulik grad bygger dei ulike helsefaga på objektiv kunnskap To tydingar a) som kriterier for kunnskap b) som ei nøytral gjengeving av eit saksforhold/objekt a) kriterier: Allmenngyldig, etterprøvbar, saklig, upartisk, nøytral Td. Ei måling eller ein observasjon vert antatt å vere påliteleg om ein eller fleire personar utfører same målinga og kjem til same resultat (etterprøvbart resultat). Dette kallast i det metodiske språket for reliabilitet (kvantitativ metode) b) objektivitet som retta mot sjølve objektet: å gjengi noko slik det er å rette seg mot noko som eit objekt Objektivt og subjektivt Innvending: ein kvar beskrivelse føreset eit bestemt perspektiv, eit språk, gjengjeve fra ein bestemt posisjon i ein bestemt sosio historisk samanheng ideen om ein nøytral gjengivelse er illusorisk/umulig ideal. Objektivitet impliserar subjektivitet som sin motsetnad Fordi; om noko fremsettes som objektivt er det i lys av noko det då ikkje er subjektivt Einkvar objektiv beskrivelse føreset ein subjektivitet; fordi me som menneske alltid er henvist til språket som gir oss begrepsapparat og måtar å forstå ting på. 2

3 Kva er fakta (og alternative fakta)? Helsefaga sitt naturvitskaplege fundament Drøft spørsmålet i grupper 5 min. Kjem til syne i dag i bla. kunnskapsbasert praksis (ref: objektivitet som a) kriterier for kunnskap) Forskingsmetode: RCT randomisert kontrollert (klinisk) forsøk = eksperiment (særs vanleg også i medisin) Gullstandarden for å kome fram til kunnskap som er målbar og difor oppfatta som objektiv. RCT skil seg fra eksperiment i laboratorium iht. meir begrensa moglegheit til å manipulere forsøksbetingelsane. Eksperiment = konstruert situasjon der nokre element reindyrkast: ei forenkling av virkeligheita. Basert på ideen om ein rein (matematisk) samanheng mellom faktorar Eksperiment tankegang Kunnskapsbasert praksis er døme på dette Bygger på EBM evidence based medicine fra 1990 t, som oppstod pga aukande misnøye om kunnskapsgrunnlaget for medisinsk praksis. Evidence hierarki: RCT øverst i hierarkiet speglar forskinga som stort sett består av å måle effekt av ein bestemt intervensjon. Døme på objektiv helsefagleg kunnskap Erfaringskunnskap og brukar og pasientkunnskap om eigen situasjon er også med i KPB modellen, men kjem lengre ned i hierarkiet. Kunnskapsutviklinga i helsefaga er dei 10 siste åra prega av denne tankegangen Objektiv kunnskap i tydinga allmenngyldig og etterprøvbar Kroppen som objekt B) Tydinga av objektivitet i termar av at ein rettar seg mot noko som eit objekt Allmenngyldig (objektiv) kunnskap er ofte modellbasert Dvs. basert på forenkla framstillingar (utelating av detaljar får fram det typiske stiliserte framstiingar) Naturvitskapleggjeringa av helsefaga ein bestemt modell av fysiske gjenstander vart dominerande. Kroppen som objekt. Renessansen: ny naturvitskap utvikla seg Galileo Galilei ( ) radikalt skille mellom det som er målbart og objektivt virkelig og det som eksisterar i menneska sin subjektive bevissthet Galilei: Primære egenskaper vs. Sekundære egenskaper Primære og sekundære eigenskapar Primære eigenskapar kan skildrast matematisk: form, storleik, antall dei kan målast. Sekundære eigenskapar er ting som fargar, lukt, smak, meiningar, lyd som vanskeleg kan målast. Dette radikale skillet vart viktig iht koreis ein i renessansen tenkte om vitskapleg kunnskap: Dei primære egenskapane fortel oss noko om virkeligheten, medan dei sekundære egenskapane (kun) fortel oss noko om subjekta Eit objektivitetsideal som radikalt skilde mellom objekt subjekt Den utstrakte og den tenkende substans Renè Descartes ( ), fransk matematiker og filosof Utstrakt substans fysisk virkelighet (lengde, bredde, dybde) Mekanistisk naturoppfattning delane (i urverket) bevegar kvarandre utan at noko bakenforliggande styrer dette Mekanismen sin totale virkemåte består av delane sine bevegelsar maskinmetafor Naturprosessar forståast deterministisk dvs. alt kan i prinsippet forklarast mekanisk Sjølv om ein i dag ikkje nyttar desse omgrepa så ligg framleis tenkemåten til grunn for mykje forsking. 3

4 Maskinmetaforer Metafor ord eller uttrykk som blir brukt i overført (indirekte) betydning. Døme: menneskehjernen som datamaskin Bruk av metaforer forutsetter at det finst ein direkte betydning av ordet Maskinmetaforer i beskrivelsar av kroppen eller delar av kroppen eksemplifiserar korleis den moderne helsefaglege forståinga av kroppsobjektet grunnleggande sett er basert på ein maskinmodell Individet som overlevelsesmaskin (Dawkins),hjerte som pumpe, Sjukdomsforståing Maskinmetaforar har hatt stor påverknad på korleis me forstår sjukdom i helsefaga Maskinfeilmodellen (apparaftfeilmodellen /det biologiske sjukdomsbegrep). Dominerande sidan 1800 talet. Moderne medisins menneskebilde: «reservedelsmennesket» Delar og organ kan skiftast ut Sjukdom feil i kroppsmaskinen Også kalla teknologisk sjukdomsforståing ref til at teknologske hjelpemiddel er avgjerande for å konstatere at det føreligg ein funksjonssvikt Døme: ufrivillig barnløshet (før og i dag) Sjukdom som avvik frå normalfunksjon Kropp og sinn Christopher Boorse (1975, 2014) amerikansk filosof God helse betyr å fungere på normal måte Normal måte refererar til normalplanen for menneskets artsdesign Normalplan er ein abstraksjon men refererar til eit empirisk ideal Ein organisme som heilskap har ein typisk måte å fungere på Døme. Diabetes avvik frå normalfunksjon. Men finnes mange dømer som er mindre tydelege enn dette: problem iht denne forståinga. Om det ikkje kan påvisast eit avvik frå ein biomedisinsk normalfunksjon er det ikkje snakk om eit sjukdomstilfelle sjølv om personen føler seg aldri så dårleg. Gjeld både somatikk og psykiatri. Descartes dualisme; kropp vs. Sinn (kartesiansk dualisme) pregar helsefaga the mind body problem eit av filosofiens klassiske tema Kropp og sinn tenkes strengt adskilt Kan skildrast slik: sjølv om me stadig får meirkunnskap om hjernen iht korleis forklare at me oppfattar ein farge som raud, er me ikkje nærare opplevelsen av raud. Opplevelsen av raud er inga fysisk hending I helsefaga lever dualismen vidare. Td. Psykosomatisk tilstand refererar til tilstand med ei rekke sjukdomsplager som ikkje kan forklarast med fysisk sjukdom. Plagene kan delvis eller heilt skuldast kjenslemessige problem. muskel skjelett, mage tarm, underlivsplager, etc. Psyke og soma Psykosomatisk synes å forene dualismen men denne foreningen forutsetter egentlig dualismen Ved psykosomatiske tilstander finn ein ikkje noko objektiv fysisk forklaring på kroppslege symptom men ein antek i staden at psykologiske forhold kan gi ei betre forklaring Det er altså anten ei fysisk forklaring eller ei psykologisk forklaring Tre psykosomatiske tradisjonar 1)psykodynamisk tenking, 2) psykosomatisk medisin, 3) stressmestringsteoriar. Psykosomatisk medisin Multifaktoriell sjukdomsforståing dvs. sjukdom skuldast samspel mellom mange ulike faktorar mestringsevne (egenviljen) er ein viktig beskyttelsesfaktor Det subjektive (mestring) framhevast Teoretisk fundament: den biopsykososiale modellen, G.L. Engel ( ) Grunntanke: ei meir heilskapleg tilnærming til helse og sjukdom enn maskinfeilmodelen ønske om å overskride dualismen Er i dag vanleg i helsefaga (også medisin) Problem med (tradisjonell) biomedisinsk modell: pasienten som person fell utanfor fokus kontakt med pasient er ikkje vitskapleg relevant forholdet til pasient omtalast som legekunst, ikkje legevitskap. 4

5 Hermeneutiske /fortolkande forskingstradisjonar Forelesing Kroppen som subjekt: Å være kropp Merleu Ponty ( ) psykolog ogfilosof kroppsfenomenologi Ontologi Ontologi læra om det værande, vesenslære. Dei grunnleggjande anntakingar om røynda sin beskaffenheit Refererar til menneskesyn, verdenssyn (samfunn) og gjennstandssyn Spørsmål av ontologisk art dreier seg i vitskapsteorien om kva som finst i verda og kva som er tinga sine eigenskapar og sanne natur. Døme: kva er eit menneske? (ref. Heidegger) I vitskaplege tekstar innan fagdisiplinane ligg det ontologiske grunngjevingar som vert tekne for gitt, dvs. at det ikkje vert problematisert, om kva menneske er og korleis dei eksisterar. Dette er innanfråperspektivet og noko av det vitskapsteorien ser etter når ein studerar fagdisiplinar utanfrå. Ontologisk reduksjonisme Ber med seg ein uttalt røyndomsoppfatning om korleis ting er. Td. Religiøsitet er ikkje noko anna enn psykologiske mekanismar, eller er ikkje noko anna enn samfunns og kulturbetinga oppfattningar. Kritikken av reduksjonisme sterkast der menneskelege fenomener vert redusert til kjemi, fysikk, funksjon, etc der menneske framstår som eit naturfenomen lausriven frå meiningsfull menneskeleg handling eller der menneske framstår som eit (reint) produkt av yttre påverkning (type polariserte arv/miljø diskusjonar) Fare: vert då sjølve fenomenet redusert bort? Epistemologi Epistemologi erkjennelseslære. Læra om korleis ein erkjenner og skaper viten om vår gjennstand/ fenomen/gjennstandsområde Spørsmål her dreier seg altså om vitskapleg kunnskap og kva me kan vite eller erkjenne. Kva er vitskapleg viten og korleis kan slik kunnskap oppnåast? Metodologi Spørsmål av ontologisk og epistemologisk art ligg soleis bak eller under val av konkrete metodar og forskningsdesign. Slike spørsmål er vitenskapsteori oppteken av å drøfte. Metodologi refererar til det epistemologisk nivå og handlar om korleis ein oppnår viten. I helsefagleg forsking (og medisinsk) er det eit problem at dette nivået ofte vert hoppa over og forskingsmetodar sjåast som reiskapar utan samanheng med grunnlagsspørsmål. Men, våre oppfatningar og tankemodellar om kunnskap og fenomener i verda altså av ontologisk og epistemologisk art styrer vårt blikk og får oss til å stille nokre spørsmål og sjå bort frå andre. Metodologi vs. metode Metodologi (refererar til det epistemologiske nivå/grunnlagsnivået) Læra om metode i eit fag om framstilling av, og føreskrifter om, den rette metodiske tilgang innan ein gitt fagdisiplin Læra om korleis ein oppnår gyldig viten innan faget samt kva vitskapleg kunnskap som vert rekna som gyldig. Kva undersøkingsstrategi skal ligge til grunn for datainnsamlinga? Metode val av konkrete framgangsmåter, teknikker med tilhøyrande instrument, som gjer det mogleg å hente inn empirisk materiale/data/informasjon for å svare på den vitskaplege problemstillinga. 5

6 Metodologisk reduksjonisme Holisme (vs. reduksjonisme) Reduksjonisme handlar også om relasjonen mellom heilskap og del. Vitenskapsteoretisk syn om at eit komplekst system kan forklarast ved reduksjon til dets elementære bestanddelar. Metodologisk reduksjonisme mange vil hevde at dette er eit naudsynt prinsipp i vitskapen. Ein må gjere dette for å avgrense fenomenet ein studerar for å gjere undersøkinga mogleg å gjennomføre. Søker då td. å forstå ein dimensjon ved fenomenet ein studerar. Ein kan til dømes studere korleis religiøsitet er forma av politiske og kulturelle samanhengar (sosiologisk) utan då å ta omsyn til personar si psykologiske fungering eller deira erfaringar (psykologisk). Handlar om forståinga av relasjonen mellom heilskap og del (i forsking) Holisme eit vitenskapsteoretisk syn som hevdar at heilskapen utgjer noko meir enn summen av delane i eit gitt system/fenomen (biologisk, sosialt, økonomisk, etc.). Eit fenomen, eller eit system, kan ikkje forklarast ut frå enkelt delane aleine. Ontologisk holisme teori om at det finnes irreduktible sosiale heilskapar med særskilte eigenskapar (Durkheim) Metodologisk holisme sosiale heilskapar må studerast som heilskapar og ikkje reduserast til noko anna, som td. Einskildindivid sine handlingar. (også kalla metodologisk kollektivisme i samfvitsk). Takk for i dag! Thomassen, Magdalene Vitenskap, Kunnskap og Praksis. Innføring i vitenskapsfilosofi for helse og sosialfag. Gyldendal Akademiske. Thornqist, Eline Vitenskapsfilosofi og Vitenskapsteori for Helsefag. Fagbokforlaget. Wifstad, Åge Vitenskapsteori for Helsefag. Univeritetsforlaget. 6