FORORD INNHOLD BAKGRUNN FOR PROSJEKTET... 2 NATUR OG HISTORIE I MØRKRIDSDALEN... 3 LOKALT INITIATIV I MØRKRIDSDALEN... 8

Transkript

1 FORORD Denne rapporten inneheld ei oppsummering av det som er gjort på forprosjektet Mennesket og naturarven i Luster. Dette gjeld både tiltak, kompetanse- og nettverksbygging. INNHOLD BAKGRUNN FOR PROSJEKTET... 2 NATUR OG HISTORIE I MØRKRIDSDALEN... 3 LOKALT INITIATIV I MØRKRIDSDALEN... 8 Prioritering av UTVALDE NATURTYPAR... 9 MÅLSETJING - forprosjekt Nettverksbygging og kompetanseheving Innsamla materiale Invertering - artsliste Skjøtsel av Knivabakkgjerdet Nasjonal opning av MONA prosjektet PLANAR FRAMOVER VEDLEGG

2 Artikkel 8c i Konvensjonen om biologisk mangfald: BAKGRUNN FOR PROSJEKTET Samspelet mellom menneske og natur har sett spor i vår kulturelle identitet. Mangfaldet i naturen handlar ikkje berre om biologi, men i like stor grad om kultur, økonomi og samfunn. Bruk av natur har gjennom generasjonar vore med på å skape biologisk mangfald. Vern og forvaltning av det biologiske mangfaldet vil styrkast gjennom bruk og berekraftig utnytting. Kunnskapen vår om tradisjonell og historisk naturbruk har vorte sterkt redusert dei siste generasjonane, noko som fører til at folket sin kunnskap knytt til artar og landskap, og ikkje minst vår eigen plass i naturen, har vorte redusert. Det er eit aukande fokus på dette både nasjonalt og internasjonalt. Gjennom Konvensjonen om biologisk mangfold Riokonvensjonen (CBD) artikkel 8 punkt j og artikkel 10 punkt c har Noreg forplikta seg til å respektere, bevare, beskytte og opprettholde kunnskap om tradisjonell naturbruk (sjå utklipp). Naturmangfaldlova legg også vekt på at kunnskapsgrunnlaget i offentlege beslutningar skal legge vekt på generasjonar sine erfaringar med bruk av naturen (sjå utklipp) Statens naturoppsyn (SNO) har fått tildelt oppgåva med å setje i gang dette arbeidet med å ta vare på denne tradisjonskunnskapen i Noreg. SNO har kalla prosjektet Mennesket og naturarven tradisjonskunnskap om bruk av natur (MONA) som har fylgjande målsetjing: a) Dokumentere, sikre og beskytte kunnskap om tradisjonell naturbruk. b) Ta vare på og oppretthalde tradisjonell some r viktig for bærekraftig bruk av biologisk mangfold. c) Tilrettelegge kunnskapen for bruk I naturveiledning og anna naturformidling. d) Skape betre forståing for å ta vare på natur gjennom auka bevissgjering om betydningen av tradisjonell kunnskap, bærekraftig bruk og vern. e) Gi betre forvalting av verdifulle naturtypar og landskap gjennom bruk av tradisjonell økologisk kunnskap I praktisk skjøtsel og tilrettelegging. f) Initiere l okal e / regionale prosjekt med lokal deltaking g) Initiere forsking omkring tradisjonell naturbruk. Mørkridsdalen landskapsvernområde er plukka ut til å vere eit pilotområde i oppstarten av dette prosjektet. Denne rapporten viser kva arbeid som er gjort i Mørkridsdalen i forprosjektet under hensyntagen til sin nasjonale lovgivning, respektere, bevare og opprettholde urbefolknings- og lokalsamfunnenes kunnskaper, innovasjoner og praksis, som representerer tradisjonelle livsstiler av betydning for bevaring og bærekraftig bruk av biologisk mangfold, og fremme en bredere anvendelse av disse, med samtykke og medvirkning fra innehaverne av slike kunnskaper, innovasjoner og praksis, samt oppfordre til en rimelig fordeling av fordelene som følger av utnyttelsen av slike kunnskaper, innovasjoner og praksis Artikkel 10 punkt c lyder som følger: -beskytte og oppmuntre sedvanlig bruk av biologiske ressurser etter tradisjonelle kulturelle metoder, som er forenlige med forutsetningene for bevaring og bærekraftig bruk Naturmangfoldlovens paragraf 8 om kunnskapsgrunnlaget (2. ledd): Offentlige beslutninger som berører naturmangfoldet skal så langt det er rimelig bygge på vitenskapelig kunnskap om arters bestandssituasjon, naturtypers utbredelse og økologiske tilstand, samt effekten av påvirkninger. Kravet til kunnskapsgrunnlaget skal stå i et rimelig forhold til sakens karakter og risiko for skade på naturmangfoldet. Myndighetene skal videre legge vekt på kunnskap som er basert på generasjoners erfaringer gjennom bruk av og samspill med naturen, herunder slik samisk bruk, og som kan bidra til bærekraftig bruk og vern av naturmangfoldet. 2

3 NATUR OG HISTORIE I MØRKRIDSDALEN Mørkridsdalen ligg inst i Sognefjorden i Luster kommune, Sogn og Fjordane fylke (sjå kart, figur 1). Mørkridsdalen vart verna som landskapsvernområde etter Naturmangfaldlova i 2009 saman med Breheimen nasjonalpark. Føremålet med Mørkridsdalen landskapsvernområde er å ta vare på eit natur- og kulturlandskap med økologisk verdi, kulturell verdi og opplevingsverdi og som er identitetsskapande (sjå utklipp av paragraf 2 i verneforskrifta). I forkant av vernet av Breheimen nasjonalpark vart det gjort mykje kartlegging av kulturhisoriske og biolgiske verdiar i Mørkridsdalen. Rapportane viser Mørkridsdalen har: Stort biologsk mangfald Verdifulle stølsmiljø Verdifulle kulturlandskap Mange fornminne etter fangstkultur i høgfjellet Stor opplevingsverdi Figur 2 viser ein oversikt over artar som er registrert i artsdatabasen nedst i Mørkridsdalen. Kartet viser at det er funne mange raudelistartar i området. Likevel er det mange observasjonar som ikkje er registrert i databasen. 2. Føremål Føremålet med Mørkridsdalen landskapsvernområde er å ta vare på eit natur- og kulturlandskap med økologisk verdi, kulturell verdi og opplevingsverdi og som er identitetsskapande. Vidare er føremålet med landskapsvernområdet å: - ta vare på stølar med stølsvollar, kulturminne og naturbeitemarker - ta vare på geologiske førekomstar og breforma landskap som U-dalar, breane sine avsetningar og andre kvartærgeologiske førekomstar - ta vare på vakker og særprega vassdragsnatur, særleg knytt til Mørkridsdalselvi - ta vare på edellauvskogen med særmerkte, store og/eller gamle dekorative levande og daude tre, førekomstar av gamal furuskog og rasmarker som pregar landskapet. Ålmenta skal ha høve til natur- og landskapsoppleving gjennom utøving av naturvenleg og enkelt friluftsliv med lita grad av teknisk tilrettelegging. Figur1. Mørkridsdalen i Luster kommune, Sogn og Fjordane fylke. Gult merke: Slåttenga på Knivabakkgjerdet. 3

4 Figur 2. Utklipp frå artskart 2011 som viser kva registreringar som er gjort I biomangfaldkartlegginga i samband med verneprosessen vart ikkje slåttenger tekne med som naturtype, truleg fordi det er så lenge sidan engene vart slått at dei no heller framstår som beitemarker. Karlegginga var dessutan ikkje på eit slikt detaljnivå at det fanga opp alle gamle slåttenger. Rapportar om naturgrunnlag i Mørkridsdalen: Alvereng, P Vern av Breheimen-Mørkridsdalen. Konsekvensutredning. Tema: Motorferdsel. Rapport 2008:16 Andersen, O., Jordhøy, P. & Nellemann C Villrein i Breheimen- Mørkridsdalen. Konsekvensutredning av vern. NINA rapport 348. Austad, I., Hauge, L. & Kvamme, M Bruk av lauv og lauvtrefôr i Norge. Rapport fra forprosjektet HSF- Rapport nr Bevanger, K., Hanssen, F. & Jordhøy P Villreinen i Ottadalsområdet. NINA rapport 227 Borchgrevink, A. B. Ø Etnologisk feltarbeid i Mørkridsdalen sommeren Institutt for folkelivsgransking, Universitetet i Oslo. 4

5 Eilertsen, S. M.,& Høberg, J Utredning om vern av Breheimen- Mørkridsdalen. Konsekvenser for landbruk og tamrein. Bioforsk rapport Vol. 3 nr. 58. Fjeldstad, H. & Larsen, B.H Vern av Breheimen-Mørkridsdalen. Konsekvensutredning. Tema: naturmiljø. Rapport 2008:19 Gaarder, G., Grimstad, K. J., Holtan, D. & Larsen, B. H Biologisk mangfald i Breheimen Mørkridsdalen. Miljøfaglig utredning rapport 2005:13. Høeg, O. A Planter og tradisjon. Floraen i levende tale og tradisjon i Norge Lervik, L., Riise, T. & Sægro, A Mørkrisdalen. Et verdifullt natur- og kulturlandskap. Høgskulen i Sogn og Fjordane. Melby, M. W Vern av Breheimen-Mørkridsdalen. Konsekvensutredning. Tema: Kraftressurser. Rapport 2008:5 Melby, M. W Vern av Breheimen-Mørkridsdalen. Konsekvensutredning. Tema: Landskap. Rapport 2008:6 Storøy, A Vern av Breheimen Mørkridsdalen. Konsekvensutredning kulturminner og kulturmiljø. Asplan viak. Fylkesmannen i Oppland og Fylkesmannen i Sogn og Fjordane. Utgave 3. Vatne, H Stølane i Mørkridsdalen Far etter folk. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, rapport Øyan, H., Andersen, O., Fangel, K. & Vistad, O.I Utredning om vern av Breheimen- Mørkridsdalen. Konsekvenser for friluftsliv. NINA rapport 350. Aas, Ø. & Tangeland, T Utredning av vern i Breheimen Mørkridsdalen. Konsekvenser for reiseliv. NINA rapport 349. Historisk utvikling i Mørkridsdalen For om lag år sidan vart Lustrafjorden isfri, og breen held fram med å smelte ned. I Breheimen er det rester etter denne breen som er omkring år gammal. Smeltevatn frå Hardbardsbreen og Spørteggbreen drenerar ned i Mørkridsdalen og er med å gir dalen den karakteristiske og frodige preget (figur 3). Spor i landskapet viser at fjellområda rundt Mørkridsdalen har vore i bruk heilt frå steinalderen. Det er ikkje funne så mange spor nede i dalen som kan knytast så langt attende i tid. Pollenanalyser frå Ormelid i Fortunsdalen viser spor etter beiting for minst 4000 år sidan. Skogen vart bevisst brent ned, og det vart stadig meir beitelandskap og mindre skog. Mørkridsdalen har gjennomgått fleire periodar med avfolking i folkevandringstida og heilt fram til 1600 talet. Dei reknar med at Mørkridsdalen låg øde rundt år 600 e.kr., etter svartedauden i 1349 og i 1522 på grunn av påfylgjande pestar. Etter dette var det ein stor nyryddingsaktivitet av smågardar. Utover 1600 talet vaks talet på gardar ytterligare, og det vart mange husmenn. Naturen i Mørkridsdalen har vore maksimalt utnytta på 1800-talet. På slutten av 1800-talet avtok folketalet på grunn av utvandringa til amerika, og dei mest avsidsliggjande stølsbruka vart 5

6 Figur 3. Hardbardsbreen i Breheimen, 2011 nedlagde først. Nedlegging av stølsbruk har føregått heilt frå slutten av 1800-talet og fram til 1960 talet. Det var mest nedlegging like etter krigen. Kjelder til historisk kunnskap om Mørkridsdalen: Aa Asbjørn Rune: Ice movements and deglaciations in the area between Sogndal and Jostedalsbreen, Western Norway, Norsk Geologisk Tidsskrift nummer 3, Fett Per: Førhistoriske minne i Sogn. Luster Prestegjeld, Bergen, Fett Per: Førhistoriske minne i Sogn. Hafslo Prestegjeld, Bergen, Holmsen Andreas: Agrarkatastrofen i Norge i middelalderen, Oslo, Juul Peder: Skildring av Luster frå Kvamme Mons og Kjersti Randers : Breheimundersøkelsene 1981, Arkeologiske rapporter 3, Historisk Museum, Bergen, Kvamme Mons: Vegetasjonhistoriske undersøkelser i Austdalen 1982, Botanisk Instituttt, Universitetet i Bergen, i Arkeologiske rapporter 10, Historisk Museum, Bergen, Kvitrud Arne: Luster - fram til år hvem er vi og hvor kommer vi fra? Stavanger, 2000 Kvitrud Arne: Luster i mellomalderen, perioden , Stavanger, Kvitrud Arne: Luster etter den store mannedauden, Stavanger, 1998 Kvitrud Arne: Luster fra pest til hungersnød, Stavanger, 1998 Laberg, J Luster: bygd og ætter. 6

7 Randers Kjersti: Breheimundersøkelsene , I: Høgfjellet, Arkeologiske rapporter 10, Historisk Museum i Bergen, Bergen, Randers Kjersti og Mons Kvamme: Breheimundersøkelsene , II: Stølsområdene, Arkeologiske rapporter 15, Historisk Museum i Bergen, Bergen, Randers Kjersti: Arkeologiske undersøkelser i Breheimen, en summarisk orientering - Jostedalen, Ringstad Bjørn : Vestlandets største gravminner - et forsøk på lokalisering av forhistoriske maktsentra, Bergen, Shetelig Håkon : Fornminne i Hafslo, i boka Hafslo, bygd og ætt, Bergen, Shetelig Håkon : Fornminne i Luster, i boka Luster, bygd og ætt, Bergen, Sollied Henning: Gamle ætter i Sogn, Norsk Slektshistorisk Tidsskrift nr 1, 1928 side 193ff. Valvik Kjell Arne og Janicke Åstveit: Jordbruksutvikling og jordbruksdrift på Lee og Ormelid - gardsundersøkelser i tid og rom, Arkeo, nummer 1, Bergen, Vorren Tore O.: Interstadial sediments with rebedded interglacial pollen from Inner Sogn, West Norway, Norsk Geografisk Tidsskrift nummer 52, Oslo, Vorren Tore O.: Glacial Geology of the area between Jostedalsbreen and Jotunheimen, NGU report nummer 291, Øiane Lars : Luster, bind 1-5, Bergen, 1984, 1986, 1987, 1991 og Åstveit Janicke: Ormelid - marginal eller sentral. En arkeologisk punktundersøkelse av Ormelid, Luster i Sogn og Fjordane, Hovedoppgave, Universitetet i Bergen, Boka Planter og tradisjon Ove Aarbo Høeg samla inn informasjon om bruk av planter i Noreg frå Dette er ei unik kjelde som vil vere viktig bakgrunnsmateriale i prosjektet. Det er henta inn informasjon frå fleire kjelder i Luster kommune og omkringliggjande kommunar. Informantar i Luster var O. Lavold, Arne Lerum, Jon Stene, Jakob Bugge og Hermund Heggestad. Norsk etnologisk gransking Norsk Etnologisk Gransking som ble etablert i 1948, har gjennomført ei rekkje omfattande spørjeundersøkingar om ulike sider av livet på garden. Det finst spørjeskjema om bruka av bark til for, sjå skjema nr. 7 i vedlegg 5. Desse skjema kan brukast for å samanlikne resultat av intervju i Mørkridsdalen med svar frå spørjeskjema frå andre stader i Sogn. Det er diverre ikkje samla innsvar frå Luster kommune. 7

8 LOKALT INITIATIV I MØRKRIDSDALEN I dei siste to åra har Skjolden bygdalag og Luster historielag jobba med å samle inn informasjon om korleis utmarksressursane vart nytta i Mørkridsdalen frå 1800-talet og fram til 1990-talet. Bygdelaget ville sikre kunnskapen om dette for komande generasjonar. Dei har intervjua og filma 14 eldre informantar (kunnskapsberarar) frå Mørkridsdalen, samla inn over 200 gamle bilete, og har laga ei fotoutstilling om dette (figur 4). I tillegg har dei lagt ned svært mykje arbeid i å lage ein tre timars lang dokumentasjonsfilm om tema Frå naturhushald til nasjonalpark. Samla har dette gitt ein unik mengde med bakgrunnsmateriale til å arbeide vidare med i MONA prosjektet. Figur 4. Skjolden bygdelag viser fram litt av fotoutstillinga som er laga om Mørkridsdalen LVO. Utstillinga er ei blanding av gamal bruk og nytt vern. Frå v: Arne Hauge, Einar Galde og Kjell Einar Ormberg. Skjolden bygdalag har vore svært positive til samarbeid og vidareutvikling av prosjektet. Bygdalaget har hatt fokus på innsamling og formidling av tidlegare bruk. Det omfattande materialet som dei har samla inn kan vere kjelde til mange formidlings- og skjøtselsprosjekt framover, og har vore eit viktig bidrag i filmen som vart laga om MONA prosjektet i Mørkridsdalen. 8

9 PRIORITERING AV UTVALDE NATURTYPAR I forprosjektet har SNO plukka ut dei utvalde naturtypane slåttemark og haustingsskog som tema for å undersøke tradisjonskunnskap om tidlegare bruk. Dette er naturtypar som er sterkt prega av menneska sin bruk, og kunnskap om dette er nødvendig for at naturtypane skal kunna skjøttast på ein god måte i verneområdet. Mange område i dalen har vore slått tidlegare som utmarkslåtter. På Knivabakkgjerdet (figur 5 og 6) finst det ei stor utmarkslåtte som tilsynelatande er i god hevd. I forprosjektet har denne slåtta vorte valt ut som undersøkings- og skjøtselsområde. Figur 5. Utmarksslåtten Knivabakkgjerdet i Mørkridsdalen i juni Nedst i dalen finst det og store mengder haustingsskog av alm. Almen har vorte gamal på grunn av at den vart brukt til rising. Almen er i seg sjølv ein truga art. I tillegg finst det mykje epifyttvegetasjon på almen som inneheld mange raudelistartar, t.d. almenlav (figur 7). 9

10 Figur 6. Gamalt foto frå Knivabakkgjerdet frå 1960-talet. Dette biletet viser at det vart hausta svært mykje gras på denne enga. Enga bør bli slått i framtida for å ta vare på denne naturtypen. Figur 7. Storvaksen alm og almelav(t.h.) som begge står på den norske Raudelista. 10

11 MÅLSETJING - FORPROSJEKT Målsetjinga er laga med utgangspunkt i Naturmangfaldlova og Statens naturoppsyn sine ansvarsfelt og arbeidsoppgåver i Mørkridsdalen landskapsvernområde: Samle inn og systematisere informasjon om tradisjonell bruk av slåttenger og haustingsskog i Mørkridsdalen som skal brukast til formidling og til skjøtsel av aktuelle lokalitetar i verneområdet. NETTVERKSBYGGING OG KOMPETANSEHEVING I forprosjektet har det vore viktig å bygge opp kunnskap, og finne kompetansemiljø det er naturleg å samarbeide med. Det har vore sett i gang samarbeid med: Nasjonaparkforvaltinga for Breheimen Luster kommune Verdiskapingsprogrammet Mellom Fjell - Fjord og Folk" i Luster Naturforvaltinga i Luster kommune Det nasjonale museumsnettverket for kulturlandskap NAPTEK - Centrum för biologisk mångfald i Sverige. Høgskulen i Sogn og Fjordane Høgskulen i Sogn og Fjordane Feltkurs i Romania Statens naturoppsyn fekk tilbod om å delta på kurset skjøtselseffektar og biologisk mangfald i enger i Romania, arrangert av Centrum för biologisk mångfald. Kurset omfatta feltbiologi i eit landskap forma av sjølvhushaldning slik det var i Noreg for år tilbake i tid. Me fekk sjå i praksis det store mangfaldet som denne type jordbruksdrift fører med seg (sjå rapport frå feltkurset i vedlegg 1 og figur 8). 11

12 Figur 8. Deltakarane på feltkurset i Romania var ei blanding av fagfolk frå forvalting og forskingsmiljø i Noreg og Sverige. Feltkurs i Mørkridsdalen Naturveiledningsseksjonen i Statens naturoppsyn arrangerte eit tre dagars feltkurs i Mørkridsdalen i samarbeid med NAPTEK - Centrum för biologisk mångfald og lokale informantar. Kurset vart arrangert for lokalt SNO som ønska å få meir kompetanse i metodar for innsamling av tradisjonskunnskap (sjå program, vedlegg 2). I løpet av kurset vart det gjort konkret arbeid i innsamling av informasjon om tidlegare bruk av Mørkridsdalen. Det vart gjort intervju av informantar om beiting, slått og rising. I tillegg vart det laga eit årshjul med oversikt over alle dei vanlegaste arbeidsoppgåvene som påverkar bruken og biomangfaldet i Mørkridsdalen (figur 9). Figur 9. Deltakarane på SNO kurset om tradisjonskunnskap i Mørkridsdalen. 12

13 Figur 9. Årshjul over dei viktigaste arbeidsoperasjonane i Mørkridsdalen der produksjon av geitost var sjølve drivhjulet. 13

14 INNSAMLA MATERIALE Gamle bilete Det vart gjort ein gjennomgang av dei over 200 gamle bileta som Skjolden bygdelag har samla inn med tanke på å finne informanjson om slått og rising. Bileta inneheld diverre veldig lite informasjon om slåttearbeid og hausting av alm. Det fleste bileta er teke på fridagane og ikkje medan folk arbeider. Bakgrunnen i mange bilete kan likevel lofte brukast som dokumentasjon, som t.d. figur 6 som tydeleg viser at det har vore slåttemark og mykje høy på Knivabakkgjerdet. Figur 10 viser nokre eksempel på gamle bilete frå Mørkridsdalen. Figur 10. Døme på nokre av dei gamle bileta. Intervju og film Det er eit omfattande materiale som er innsamla av bygdelaget. Det er teke over 70 timar med film av 15 informantar som har resultert i ein over tre timar lang dokumentarfilm. Denne filmen som også SNO sitt arbeid er ein del av, vert no selt lokalt på DVD. 14

15 Figur 11. Intervju av Trygve Skjolden. Det lokale prosjektet har ikkje samla inn informasjon med tanke på dokumentere detaljar kring den tidlegare bruken av utmarksslåtter og haustingsskog. Difor vart det trong for ytterligare opptak og intervju. Dette arbeidet vart sett i gong i april 2011 med intervju og filming. Det første intervjuet med pensjonist Trygve Skjolden handla om utmarkslått, spesielt om slåtten på Knivabakkgjerdet, sjå intervjuet vedlegg 2. I intervjuet med Trygve kom det fram informasjon som er viktig for den vidare skjøtsel av enga, slik som slåttetidspunkt 2. veka i august, hesjing (graset vart ikkje turka på bakken), haustbeite men ikkje vårbeite m.m. Intervjuet vart supplert med intervju av Kjell Einar Ormberg som er sauebonde i Mørkridsdalen (sjå vedlegg 3). Kjell Einar vart intervjua som ein del av kurset i metodar for innsamling av tradisjonskunnskap. Det var mange personar som bidrog med å lage spørsmål om slått, rising og beiting i Mørkridsdalen. Intervjua omhandlar også bruk av alm og korleis dette vart gjort. Intervjua avdekka at almen aldri vart lauva i Mørkridsdalen, den vart risa på seinvinteren (brukte greinene). Dette gjorde dei fordi dei fekk lauv av andre treslag, men det var berre almen dei kunne hauste som for utpå våren når det var slutt på både høy og lauv. Dessutan var almebarken svært næringsrik og gjorde dyra godt. Det skal gjerast supplerande intervju av fleire informantar i Alt som vart gjort i prosjektet vart dokumentert av Bjørn Bergum (figur 8). I løpet av hausten 2011 vart gamle og nye filmar klipt saman til ein 30 min dokumentarfilm Mennesket og naturarven historisk bruk av natur i Mørkridsdalen landskapsvernområde. Denne filmen vart vist med engelsk tekst på det internasjonale møte om Konvensjonen om biologisk mangfald i Montreal, Canada 3. november Det skal gjerast nokre nye opptak av rising i 2012, og filmen skal gjerast ferdig for sal og evt for bruk på TV. 15

16 Figur 12. Bjørn Bergum og Per Espen Fjeld gjer opptak av filmen Mennesket og naturarven historisk bruk av natur i Mørkridsdalen landskapsvernområde. INVERTERING - ARTSLISTE Før slåtten vart gjennomført på Knivabakkgjerdet var det viktig å få eit før-bilete av artssamansetjinga i enga. Difor vart det gjort ei forenkla kartlegging av biolog Tanaquil Enzensberger den 8, juli Tabell 1 viser oversikt over dei artane som vart observert. Enkelte fotodokumenterte arter er ikkje tekne med i oversikten. Plantelista viser at enga er relativt artsrik med 78 registrerte artar pluss dei som ikkje er komen på lista enno. Trass i at det var gått 40 år sidan enga vart slått sist gong var det mange karakteristiske slåtteartar i enga, t.d. småengkall, prestekrage, gulaks, engfrytle, øyentrøst, ryllik, tepperot, og marikåpe. Mange artar indikerar også at området har vore beita i lang tid, t.d. mykje sølvbunke enkelte stader. Det finst også nokre gjengroingsartar slik som gråor, bringebær og blåbær. Enga ser ut til å ha eit rikt insekts liv utan at dette er dokumentert vitskapleg, figur 13. Seinare på hausten vart det også observert mange typar beitesopp i enga, men desse er enno ikkje artsbestemt (figur 14). 16

17 Tabell 1: Oversikt over dei artar som vart registrert Navn kommentar Navn kommentar 1. aurikkelsveve 26. gråor 2. bergmynte 27. gulaks 3. bleikstarr 28. harerug 4. blåbær 5. blåklokke 6. blåknapp? øker i utkant ved steinet mark usikkert 29. harestarr 30. hengeaks 31. hengeveng invaderer enkelte steder 7. blåkoll 32. hestespreng steinhauger/ur 8. bringebær aktiv gjengroingsplante 33. hundegras begrenset forekomst 9. bråtestarr 34. hvitmaure 10. engfrytle 35. hårfrytle 11. engkvein 36. hårsveve 12. engsmelle 37. karve 13. engsyre 38. kjeldeurt 14. engtjæreblom tørre deler 39. kvitbladtistel 15. finnskjegg 40. kvitkløver 16. firkantperikum 41. legeveronika 17. fjellfiol 42. liten myrfiol 18. fjellforglemmegei 43. lundgrønnaks 19. fjellmarikåpe 44. markjordbær 20. fjelltimotei 45. myrmaure 21. flekkmure 46. myrtistel 22. følblom 47. prestekrage få steder 23. geitsvingel 48. rogn 24. glattmarikåpe 49. rose sp. 25. grasstjerneblom 50. rundbelg 17

18 Navn 51. ryllik 52. rød jonsokblom 53. rødkløver 54. rødknapp 55. rødsvingel 56. skogfiol 57. skogmarihand 58. skogstjerne 59. skogstorkenebb 60. skogsveve 61. sløke 62. slåttestarr 63. smyle kommentar (sterkt tuedannende) 64. småengkall 65. småsyre 66. snauveronika 67. stivstarr 68. stor myrfiol 69. stornesle 70. sumphaukeskjegg 71. sølvbunke 72. tiriltunge 73. tviskjeggveronika 74. tyrihjelm 75. vanlig arve 76. vassrøyrkvein 77. vendelrot 78. øyentrøst sp. Figur 13. Gullvinge på ryllik på Knivabakkgjerdet 18

19 Figur 14. Eit utval av sopp som vaks i enga i 6. oktober 2011 SKJØTSEL AV KNIVABAKKGJERDET Det er sett i gong skjøtsel av Knivabakkgjerdet i form av slått og haustbeiting. Den gamle utmarkslåtten på Knivabakkgjer som er på rundt 7 mål, ligg lunt langs Mørkridselva under bratte rasvifter (figur 15). Figur 15. Lokalisering av Knivabakkgjerdet (gult felt). 19

20 Styrt beiting I 2009 vart det vart sett i gang styrt haustbeiting av området Knivabakkli- Knivabakkgjerdet som har vore finansiert av tiltaksmidlar frå SNO og SMIL (figur 16). Tiltaket går ut på at rundt 110 vaksne sauer som er fråskilt lamma og klipte for vinteren, vert jaga opp att i Mørkridsdalen for beiting i september oktober. Området vart også beita etter slåtten før 1970, men då var det i hovudsak kyr og geiter som var beitedyr. Figur 16. Sau på haustbeite ved Bølifossen. Slått Tidelgare vart Knivabakkgjerdet slått i første halvdel av august. Difor vart det slått andre veka i august Det var kjøpt ei slåmaskin til føremålet. Graset vart slått, raka og fjerna løpet av nokre dagar. Det vart brukt 120 arbeidstimar på jobben (figur 17 og 18). Figur 17. Slåmaskina som vart kjøpt og floge inn med helikopter. Sno deltok litt i slåtten, med det meste av arbeidet vart gjort av grunneigarar og lokale eldsjeler. 20

21 Figur 18. Graset vart slept vekk frå enga for å unngå gjødslingseffekt. NASJONAL OPNING AV MONA PROSJEKTET Mørkridsdalsprosjektet fekk vere representert på opninga som miljøvernminister Erik Solheim gjorde i Oslo 14. november Kjell Einar Ormberg som har vore ein sentral person i prosjektet, viste fram kunnskap på rising av alm (figur 19). Figur 19. Kjell Einar Ormberg på opninga med miljøvernministeren i Oslo. 21

22 PLANAR FRAMOVER Tradisjonskunnskap om bruk av natur vil vere sentralt i arbeidet med forvalting av Mørkridsdalen landskapsvernområde. Førebels oversikt over korleis arbeidet med MONA skal integrerast framover: Tradisjonskunnskapen skal integrerast i skjøtselsplanen for Mørkridsdalen landskapsvernområde (oppstart 2012). Tradisjonskunnskapen skal takast inn som ein premiss i skjøtsel av slåttenger og haustingsskog. Slått av Knivabakkgjerdet skal halde fram. Det er søkt om pengar over bestillingsdialogen til slått av stølsgjerdet på Dulsete. Det skal setjast i gang med restaurering av risings almar (mars 2012) Filmen Mennesket og naturarven historisk bruk av natur i Mørkridsdalen landskapsvernområde skal ferdigstillast med nye opptak av rising. Tradisjonskunnskapen skal integrerast i naturveiledninga. Område som vert restaurert skal tilrettleggjast betre for publikum. Dette er eit stort prosjekt i samarbeid med grunneigarar, prosjektet Naturarven som verdiskapar og Den Norske Turistforening med bl.a.: o Bygging av bru (søkt om i bestillingsdialogen for 2012) o Rydding av sti (samarbeid med DNT i 2012) o Kulturlandskapssenter/DNT-overnatting på stølen Liane knytt til informasjonspunkt i Skjolden og nasjonaparksenteret i Jostedalen (forprosjekt startar i 2012) o Naturskatt/digital turformidling. o Tilrettelegging for forskingsprosjekt med vekt på tradisjonskunnskap. Dialog med Centrum for biologisk mångfald i Sverige og Høgskulen i Sogn og Fjordane. 22

23 VEDLEGG 1. RAPPORT FRÅ FELTKURS I ROMANIA 2. PROGRAM FOR KURS I MØRKRIDSDALEN 3. INTERVJU MED TRYGVE SKJOLDEN 4. INTERVJU FRÅ KURSET 5. NORSK ETNOLOGISK GRANSKING SI SPØRJELISTE OM SKAV 23

24 RAPPORT FRÅ FELTKURS I ROMANIA SKJØTSELSEFFEKTAR OG BIOLOGISK MANGFALD I ENGER august 2011 VEDLEGG 1 I samband med prosjektet Mennesket og naturarven fekk to SNO-arar (Per Espen Fjeld og Liv Byrkjeland) høve til å delta på eit feltkurs om tradisjonell kulturlandskapskjøtsel i Romania i regi av Centrum for Biologisk Mångfald i Sverige. I Romania finst nokre av dei mest intakte førindustrielle jordbrukslandskapa i Europa. Reisa til Romania vart difor også ei tidsreise for å sjå korleis driftsmåtar og landskap såg ut for 100 år sidan i Skandinavia. Vi budde i landsbyane Botiza og Marisel og gjekk dagsturar derifrå i tillegg til turar med buss (sjå kart). Kart over områda i Transylvania som me vitja i Romania. 24

25 Dag 2 stølsbruk og nasjonalpark Den første dagen reiste med til Prislop og nasjonaparken Rodnaberg. Passet Prislop er eitt av dei høgste passa i Romania, 1,416 m.o.h. Nasjonaparken Rodnabergen som vart verna i 1932 dekkar drygt hektar og ligg både innom Maramureş og grenseområdet i søndrer Bistriţa-Năsăud. Området inneheld halvpaten med skog og halvparten med grasmark som vert beita av sauer, geiter, kyr og hestar. Me vandra frå alpintanlegget i Borsa via ein støl på ca 1500 m.o.h. og ned til passet Prislop (foto 1). På stølen fekk me høyre om driftsmåtane, og sjå på korleis dei laga kvitost og smør på stølen (foto 5). Landskapet var sterkt prega av beitedyra. Både sauer, geiter, hestar, kyr og grisar beitar her (foto 2, 3, 4). Det er same type stølssystem her i Transylvania som i Noreg med vårstølar og fjellstølar. Første buføringa til vårstølane startar i mai. I slutten av mai til august er dyra på fjellstølane. Stølinga er slutt i november. Det er ikkje dei som eig sauene som driv stølane. På stølane er det andre personar (berre menn) som samlar små buskapar frå mange eigarar og lagar ost av mjølka samstundes som dei gjeter sauene ved hjelp av hundar. Det er av og til problem med at bjørn tek dyr. Ulvane er berre problem om vinteren. På veg nedatt frå stølen hadde me gruppediskusjonar om utmarksbruken, og om likskapar og ulikskapar med vår eige stølsdrift. Foto 1. Vandring i Prislop med nasjonaparken Rodnaberg i bakgrunnen. 25

26 Foto 2. Det beita både sau, kyr og hestar i dette landskapet. Både kyr, sau og geit blir mjølka på stølen. Foto 3. Hestebeiting er også med og pregar dette landskapet. 26

27 Foto 4. Grisen trivest godt på fjellet! Foto 5. Tørking av fetaost på stølen. 27

28 Dag 3. Utmarkslått og sommarstøl i Botiza Botiza et ein tettstad med rundt 3000 innbyggjarar der stort sett alle driv med småskala jordbruk og sjølvberging. Dag 2 vart brukt til å sjå på utmarksbruken lengst vekk frå tettstaden. Vi fekk vere med lokale bønder ut på slåttemarka for å slå med ljå, rake, hesje og lage høystakk, sjå foto 6. Undervegs var det aktiv botanisering og studium av det biologiske mangfaldet ved hjelp av mange svenske og norske kursdeltakarar som alle hadde mykje kunnskap å bidra med (foto 7 og 8). Etter ei lita økt på slåttemarka vart me frakta med hesteskyss til sommarstølen der det føregjekk mjølking av sau og geit (foto 9). Hundane passa dyra, og ungutane var budeier (foto 10). Vi fekk prøve mjølking, smake ost og høyre om stølsdrifta som var drive på same måte som i Prislop. Vi gjekk tilbake til Botzia frå stølen gjennom utmarka, og passerte mange slåttemarker som framleis var i hevd, men og attgrodde parti som kunne minne mykje om vår eigen attgrioing. Utmarka vart slått etter behov, og det vart ikkje slått alle stader kvart år. Innimellom vandringa hadde me pausar med gruppearbeid om verdien av tradisjonell kunnskap og korleis dette kan formidlast. MONA- prosjektet vart presentert. Innspel til ulike måtar å formidle tradisjonskunnskap frå gruppearbeidet: Film, TV-program, Barne.TV, Internett, museum, samarbeid med skular og foreldre. Foto 6. SNO og lokal bonde på slåttonna. Kven er kven? 28

29 Foto 7 og 8: Stort biologisk mangfald på engene! 29

30 Foto 9. Framleis var det hesteskyss som var det vanlegaste framkomstmiddelet i Botzia, berre nokre få hadde bil. Foto 10. Mjølking av sau og geit til osteproduksjon. 30

31 Foto 11. Høystakkar er eit karakteristisk landskapselement i Transylvania. Høyet vert lagra i desse stakkane i opp til 2 år. Ei ku trong fire høystakkar, ein sau trong ca ein høystakk pr år. Foto 12. Her vert grunnlaget laga for ein høystakk. 31

32 Foto13. Føredrag, diskusjonar og gruppearbeid mellom slåttearbeidarar. Dag 4. Jordbruk og utmarksbruk i Botiza Den tredje dagen såg me på dei tettstadnære jorbruksområda med åkrar, beite, slåttemarker og haustingsskog. Det er mykje beitemark nær tettstaden. Dei driv vekselbruk med åker og eng. Det vert veksla mellom korn, kløver, poteter og brakklegging. I områda nærast tettstaden vert det gjødsla med husdyrgjødsel. Om våren vert det også raka og fjerna buskar og uønska vekstar. Byggeskikken i tettstaden kunne minne mykje om eit norsk bygdemuseum (foto 14.) Husa var organisert som eit innebygd tun med bustadhus, stall, grisehus, hønsehus og fjøs til ei to kyr. Dei fleste hadde kjøkkenhage der det vart dyrka blant anna bønner, graskar, agurk, tomat og poteter. Innandørs var heimen pynta med mykje tepper, og utandørs var det pynta med mykje hageblomar. Det meste av maten vart laga lokalt, og varer vart bytta. Den lokale marknaden var viktig handelsstad. I tillegg hadde dei ein liten butikk med vanlege eurovarer som i tillegg til parbol antenne, iphone og nye bilar var det som minna oss om at me var i Mange har reist frå bygda for å tene pengar i utlandet. 32

33 Foto 14. Ein typisk heim i Botiza i 2011 Foto 15. Botanisering på beite- og slåttemark på dei tettstadnære grasmarkene i Botiza. 33

34 Planter si tilpasning til slått: Rebløming ved tidleg slått - plantene blømer ein gong til. Rosettblad nederts på planta som ikkje blir fjerna ved slått Sein bløming Haustingsskog Lauv blir brukt til for, men det blir mindre brukt np enn tidlegare fordi folk har færre dyr. Foto 16. Styva bøk. Om kvelden var det svensk-norsk MONA møte om planlegging av kurs i Mørkridsdalen, og til summinga av grashoppene i nattemørknet kom det meste av programmet kom på plass.. 34

35 Dag 5. Steppelandskapet Vi gjekk tur på steppene nær Cluj (både dag 5 og dag 7) og såg på skotskog og beitelandskap. Også her var biomangfaldet stort. I skotskogen var trea hogge ved basis gong på gong, og trea vart fleirstamma frå basis. Dette er typisk skogkulturlandskap som viser at skogen er brukt. Foto 17. Dei Transylvanske steppene. Gruppearbeid i bussen og om kvelden: 1- Relevans for jobben heime: At det er stor variasjon i driftsmåtar, og at dette har stor betydning for vegetasjon og dyre/fugleliv. 2- Konkret gjøreliste : Tydlegare priorietering av skjøtselsarbeid, og grundigare forarbeid der ein vel å gå inn med skjøtsel. Større bruk av historiske og lokale kunnskapar. 3- Korleis oppretthalde spreiingskorridorar for sjeldne artar? Meir forsking om spreiingsbiologi til prioriterte artar. Meir samarbeid i forvaltinga, dei ulike ordningane frå MD, LD. KD må supplere kvarandre fram mot eit felles mål 35

36 Dag 6. Mărişel Mărişel er ein landsby nær Cluj i Apusenifjella på eit høgdeplatå m.o.h. Snøen ligg frå slutten av november til april, så klima er ikkje så ulikt Noreg. I heile området er skogbruk og husdyrhald viktig nærigsveg. Staten eig skogen. Grasmarker er basen i hushaldningsøkonomien. Det er også mange som lever av vasskraft, og turismen (friluftsturisme frå Cluj) er begynt å bli satsingsområde. Foto 18. Mărişel Utmarksbruken i Marizel skil seg noko frå Botiza: Planting av skog starta rundt 1940 Forbod mot beite nokre stader, kontinuitet andre stader. Kyr og hestar. Mange slutta med sau for 2-5 år sidan. Har starta med inngjerda beite. Omlegging frå eng til beite. Brukar hest i skogen og traktor i jordbruket. Stølsbruk også her. 36

37 Føredrag om økosystemtenester = talsetjing av natur og økosystem. Naturen gir oss ulike tenester, prøver å talsetje dette i nasjonalrekneskap, konsekvensutgreiingar etc. 1) Produsenttenester (skog) 2) Regulerande tenester (rennande vatn) 3) Kulturelle tenester (opplevelse, friluftsliv) 4) Kretsløp (pollenering) Foto 19. Dei fleste hadde to hestar i Mărişel. Deltakarane på kurset i Romania vart plukka ut for å komplimentere kvarande når det gjaldt kunnskap. Difor vart resultatet av kurset svært god,t og viktig når det gjaldt kunnskaps- og nettverksbygging. Byråkratar, forskarar og SNO tilsette fekk alle mykje ut av turen. TAKK TIL ALLE SAMAN FOR EIN KUNNSKAPSRIK TUR! 37

38 Foto 20. Dei fleste som var med på turen (noko var sjølvsagt avgårde for å ta enno eit bilde!) 38

39 VEDLEGG 2 Fördjupningskurs i Traditionell ekologisk kunskap och biologiskt kulturarv - Dokumentation och implementering i skötsel och naturvägledning Plats: Mørkridsdalen Datum: 5 7 september 2011 Målsättning: Kursens övergripande mål är att ge fördjupad kunskap om hur traditionell ekologisk kunskap och biologiskt kulturarv, m fl kunskapskällor kan användas i skötsel av naturområden samt förmedling av lokal och traditionell kunskap relaterad till biologisk mångfald till allmänhet, skolor m fl. Lärandemål: Efter kursen ska deltagarna kunna: Formulera frågeställningar om traditionellt naturbruk som är relevanta för skötsel av dagens biologiska mångfald Vara bekant med hur olika metoder och källmaterial kan användas för att besvara sådana frågeställningar. Speciellt ekomappning, användning av fotografier, intervjufrågor samt biologiskt kulturarv. Kunna diskutera vilka delar av den traditionella kunskapen som kan vara relevant för dagens skötsel av naturområden. Kunna diskutera hur denna kan implementeras i ett nytt sammanhang, bland annat genom förmedling till olika delar av samhället i arbetet för en hållbar utveckling. Måndag: Tema: Inledning till området och kursen. Introduktion till olika kunskapskällor i Mørkridsdalen Lunch Kort fälttur för att lära känna området (c:a 2 timmar) Teoripass. Introduktion: Kursens målsättningar, introduktion till traditionell ekologisk kunskap Diskussion: vilken typ av frågor behöver vi svar på? Hur ser vi till att vi får den kunskap vi inte vet att vi ska fråga om? Introduktion till relevanta metoder (intervjuer, ekomapping, fotografier, etc.) o Vad bör vi tänka på när vi intervjuar? o Ekomapping att kartera mark- och naturresursanvändning i tid och rum o Fotografier vilka frågor ger de svar på? Gruppövningar 39

40 18 19 Middag Kvällspass Gruppövning om intervjuer med tre stationer (c:a 1 timme) Kväll: Utdrag ur film från Mørkridsdalen. Efterföljande diskussion om vilken typ av information som kan användas utifrån filmmaterialet, och hur vi kan få tillgång till den. Vilka frågeställningar återstår? Tisdag Tema: Exkursion ekologi, biologiskt kulturarv och fältövning Titta på området och diskutera natur, geografi, geologi, ekologi och biologiskt kulturarv. Vilka spår kan vi se i landskapet i stort och smått som tyder på människans närvaro och hur skulle det se ut utan henne? Vilken kunskap är kopplad till den lokala hävden? Fältövningar: Komplettera intervjuer och ekomapping på plats. Analysera traditionell ekologisk kunskap och biologiskt kulturarv i ett par definierade miljöer utifrån det material som finns samt i landskapet. Utgå från ekomapping respektive Diskussion om vilken kunskap som kan vara relevant för skötsel och hur den kan implementras i dagens skötsel. Vad behöver vi veta? Miljöer: betesmark, risningsskog och slåtteräng Film om ekomapping ett föredrag av Hugh Brody från 2006 och efterföljande diskussion. Middag Onsdag Tema: Hur går man vidare? Sammanfattning och avslutning Komplettera ekomappingövningen och intervjufrågorna efter gårdagens fälttur. Vilken information saknas för att gå vidare? Diskussion om erfarenheter av intervjuer? Etik, tillvägagångssätt, mm? Diskussion om vilken slags kunskap, av den vi arbetat med under kursen, som inte direkt behövs för skötsel av naturområden men som är väsentlig att förmedla till olika grupper i samhället, inklusive skolan, i arbetet för en hållbar utveckling. Diskussion om hur traditionell kunskap implementeras i skötsel Diskussion om kunskapsförmedling och naturvägledning. Enskilt arbete om egna projekt med efterföljande diskussion i helgrupp. Avslutande diskussion om Mennesket og naturarven (MONA) och framtida vägar 13 14: Lunch Kursen är ett samarrangemang mellan Naptek (Centrum för biologisk mångfald, Sverige) och Statens Naturoppsyn. 40

41 VEDLEGG 3 Intervju med Trygve Skjolden, dreng i Mørkridsdalen frå I. Om utmarkslått 1. Kvar har det blitt slått? Overalt der det fanst brukande gras, men det var ikkje slått på myrar eller der det var bregner. Utmarksslåtter: (desse vart omtala men me gjekk ikkje systematisk til verks for å rekne opp alle. Kjell Einar Ormberg kan supplere og kartfeste): Grasøy Halhjelmbakkane (oppom Tjørneholet) Hallengflaten Koken Knivabakkgjerdet: Her hausta dei 4 tonn med høy. Dei slo der til midten av talet. Dei køyrde høy heile vinteren. Ein gong møtte dei jerven i Grasøy. På 1960-talet starta dei å bruke kunstgjødsel der. Ca ein sekk. Før det vart kumøka frå hausbeitet spredd over enga (dei slo ruene utover med ein kjepp om våren). Graset på Knivabakkgjerdet var godt. Grønt og fint og geitene likte det svært godt. Det var mykje blomar der blomstergras. Rikt, kalkrik grunn. Dulsetegjerde (2 stk) Liane Fossen Haugsgjerdet Det vart ikkje slått på Dalen. Ein brukar prøvde ein gong å gjerde inn eit område på Dalen til slåttemark, men han vart stoppa slik at det berre står eit gjerde att. Området var fellesbeite og graset vart brukt opp av beitedyra. Sesongen var ikkje lang nok mellom buføring vår og haust til at det kunne vekse nok gras til å slått her. Berget (over Mørkri): Her var det inngjerda slåttemark. Dei slo til ca 1965.Det var mykje høy her. Haustbeite med storfe. Bergamarki Kvitafjellet der er det tufter etter høyløe Krekaholten ned til Krekaøyadn slo dei. Slutt før krigen. 41

42 Knuteskreda. Dei hadde togastreng derifrå. Slutt på 1930-talet. Elvasletta på bortsida av Drivandefossen. Her var det så sleipt at det var farleg å slå. Rebnisli. 2. Når var det slutt på slåtten (når opphørte den) Det varierte frå område til område. Heilt frå 1930-talet til 1990 (Rebnisli). På Dulsete var det slutt i 1960.Knivabakkgjerdet var det slutt på midten av 1960-talet. 3. Slåttetidspunktet (ca. dato). Først i august dei fleste stader. Dei starta i utmarka når dei var ferdige med onna heime. Det hende at det varde til heilt uti september. 4. Vart det slått kvart år? Ja 5. Kva slåttereiskap vart brukt? Ljå og sigd 6. Korleis tørka dei høyet? Dei tørka det på bakken der det var lite gras, og der det ikkje var mogeleg å få ned hesestaurar på grunn av stein. På Knivabakkgjeredet hesja dei mest. Her var råare og dei tok ikkje sjansen på at graset vart øydelagt. 7. Kvalitet på graset a. Korleis såg det ut (grovt/fint) Grønt og fint. Ofte kort (stutt). Nokre stader (Rebnisli) slo dei finnskjegg. Det kunne dei ha inn i løa same kvelden, men det var dårleg gras. b. Var det mykje urter (blomar) Ja c. Kva slags urter? - d. Likte dyra høyet spesielt godt? Ja, i alle fall det frå Knivabakkgjerdet. 8. Kor mykje gras? På Knivabakkgjerdet var det mykje gras, 4 tonn. Andre stader var det lite. 9. Oppbevaring? Høyløer. Frakt heim med hest og slede om vinteren. Løypestreng. Der det var veldig bratt (over Grasøy) laga dei kjippe utav bjørkegreiner og velte det nedover urane. 10. Vart slåttenga beita? a. Haustbeite: Ja, det var vanleg å sleppa kyrne innpå slåttene etter onna om hausten. b. Vårbeite: Nei det var viktig at det ikkje gjekk dyr på beita vår og sommar slik at det vart nok gras å slå 42

43 c. Kva slags dyr: Mest kyr og geiter 11. Var slåttenga inngjerda? Ja a. Kva type gjerde? Vart slåttenga gjødsla? Ja, med kumøk (og geitemøk) etter haustbeite. Kunstgjødsel på Knivabakkgjerdet på 60-talet. 13. Vart det hausta spesielle planter/røter til bruk til medisin/vasking/krydder eller anna? Dei samla eiblom som dei kalla Kongagras (Skårakung/oregano) som dei brukte i ertesuppa og i blodpølse. Dei turka Kongagraset ved å henge det i taket over omnen. Dei brukte å leika med smellegraset. 43

44 VEDLEGG 4 Intervju med Kjell Einar Ormberg, gardbrukar og innsamlar 1. Gårdsbruk og lignende. Fokuset var på hovedbruket Mørkridsgården, og denne lå på vestsida av Mørkridsdalen. Denne gården hadde 40 geiter, 7 kyr, 7-8 sauer. Dette var en av de største gårdene i Mørkridsdalen. Ca. 70 mål slåttemark totalt i eiendommen (53-55 rundt gården + 7 oppi dalen mål i midten 2-3 mål litt lenger ned). Slåtteområdet var inngjerdet for og ikke bli oppbeitet. Det var slått i flere områder. Smålapper med slått. Slo der hvor det var mulig. 2. Hvor på kartet var det slåttemark? Hva var brukt? 3. Hva husker de fra deres tid? 4. Hva gjorde dere de ulike årstidene? 5. Tidspunkt og intervaller for slått De begynte med slåtten hjemme i slutten av juni, her kom det først gress. 14 dager etter begynte gresset å bli klart lengre opp mid-juli. Siste slått i midten av august på øverste slåtteområde (Knivabakkgjerdet). 300 høydemeter fra første gård til lengst oppe. Det vart slåtta systematisk oppover fra første hovedslått. De brukte Ljå. Konsekvent hesjing av graset. Kun en slått på hvert område, bortsett fra nede ved gården der de kunne slå to gongar pga tidleg fyrsteslått. På graset som vart slått andre gongen rundt gården brukte de sorhaustakk/surhaustakk - gjæring. Som en silo staurer som ble satt opp. Denne metoden ble brukt fordi det på slutten av sesongen ikke var mulig å få tørt høy nede i dalen. Etter slåtte slapp de på kyrne, men vi vet ikke om de slapp på geitene også. De forstsatte å beite så lenge det var forhold til det. På områda som skulle slås to gongar kan dei vel ikkje ha slept på husdyr etter fyrste slåtten, men dette har vi ikkje fått bekrefta frå informant. 6. Hva avgjorde når dere skulle slåtte? Noen hadde datoer, og noen så på gresset om det var ferdig. På hvor høyt gresset var. Alle områdene ble slått hvert år. Det kom og an på været då dei måtte ha tørt vær når dei slo og skulle tørke graset. 7. Hvordan gjorde de det på de andre gårdene? De gjorde ikke forskjellig, men terreng kunne påvirke hvordan de gjorde det. I noen områder oppe i dalen var det mye gress og tidlig beite for geitene. 8. Var det noen arter som de la merke til i landskapet? Bjørn Bergum: Orkideer og krydderplanter. Ormetunger en vekst. Brudestål, nattfiol, rauflangre dette var i dag. Artsrikt, ikke noe mer. 9. Gjorde de noe for å forbedre slåttemarken? Dei fjerna tistler og bregner som dei ikkje ville ha med i slåttegraset 10. Hvordan transporterte høyet? 44

45 De oppbevarte det i høyløe frem til de skulle transportere det. Hester og slede transporterte høyet på vinteren oppe i dalen. Hjemme tok de det inn i høyløe. Kjørte ned og hjem. 11. Gjødsling Kyrne gikk rundt og bæsja, hadde en liten golfkølle som de gikk med om våren. Gjødslet de hadde. Frem til tidlig 60-tall. Kyrne tok alt i området. Geitene tok mer om høst RISING I MØRKRIDSDALEN gruppe 1 Hva alm (disse ble kun riset, ikke lauvet. Også ask ble riset der en ikke hadde tilgang på alm. Viktigste lauvingstreet var bjørk). Almebarken har høy næringsverdi ( almen gjødde, melka fikk gulere farge) Hvorfor Brukene i dalen hadde lite innmark og var derfor avhengige av almene til tilleggsfor, spesielt til geit, men også til sau og storfe vinterstid (feb-april, fram til lauvsprett) Hvem karfolket (som kunne håndtere redskap og kjøre hest) Hvor viktigst i nedre og midtre del av dalen, noen få almetrær også lengst inne. 19 gårdsbruk hadde hver sine teiger i dalen. Brukene på Mørkrid høstet liene på vestsida av dalen (se kart). Husmenn kunne ha kontrakt på så lite som ett almetre til rising. Hvor mye ris fra mer enn 2000 almetrær (på Mørkrid alene?). Rismengden ble målt i antall lass (slede) Når på året februar-april. Kvaliteten på barken var bedre jo lengre en ventet (gjerne til april dersom sledaføret var godt nok). Enkelte år ble det ikke riset (dersom formengden høy/lauv - var tilstrekkelig stor) Når opphørte risingen opphørte i stor grad tidlig på 1950-tallet Hvordan foregikk risingen? Snidel var viktigste redskap, men det ble også brukt sag. Kapping av styvingstreet noe over mannshøyde og høyere. Risingen tok til når trærne hadde en diamenter på ca cm i brysthøyde. Risgreinene hadde om lag staurtykkelse. Det meste av næringsinnholdet fantes på bark av tynnere greiner på hovedgreina. Greiner opp til fingertykkelse ble spist. Barken på hovedgreina ble utnyttet, mens resten gikk til ved. Risgreinene ble kappet ca 30 cm over stuven, slik at flere nye risgreiner kunne vokse ut fra denne igjen. Riskvistene ble brukket sammen til små bunter. Hvert almetre måtte ha 6-7 års opphold mellom hver rising. Disse trærne ble ikke brukt til lauving. Det meste av riset ble fraktet til gårds og lagret utendørs på gården. Noe av riset ble spist på tunet. Mye ble tint og brukt innendørs, det meste til geit, men også til sau og storfe. En del ble også kuttet opp og blandet med lauv, mel og vann ( sørpe ) til storfeet. Når lauv og bark var 45

46 fjernet ble resten brukt til brensel. Riset kunne spises i mange uker etter innhøsting/transport dersom det var frost. Hest (Sognadøl) og slede ble brukt til transporten ned dalen fra februar og utover til april (mestedelen i feb-mars). Hestene brukte truger (bjørk eller einer?, ca 30 cm i diameter). Snømengden var ofte en meter eller mer. Hvert almetre måtte ha 6-7 års opphold mellom hver rising. Disse trærne ble ikke brukt til lauving. Det meste av riset ble fraktet til gårds og lagret utendørs på gården. Noe av riset ble spist på tunet. Mye ble tint og brukt innendørs, det meste til geit, men også til sau og storfe. En del ble også kuttet opp og blandet med lauv, mel og vann ( sørpe ) til storfeet. Når lauv og bark var fjernet ble resten brukt til brensel. Riset kunne spises i mange uker etter innhøsting/transport dersom det var frost. Hest (Sognadøl) og slede ble brukt til transporten ned dalen fra februar og utover til april (mestedelen i feb-mars). Hestene brukte truger (bjørk eller einer?, ca 30 cm i diameter). Snømengden var ofte en meter eller mer. Hvordan har landskapet blitt preget av beiting? (bruk spor - biologisk mangfold) Bakgrunn til informantene tilhørighet. Hvor lenge har du/ slekta bodd her? Bjørn: har laget film fra dalen. Har fisket her og vært med faren. Familien har ikke hatt beitedyr. Har vært tilreisende her. Brukt området mye som friluftslivsområdet/ jaktområde. Fikk oppdrag om å lage en film om området. Har vært gjennom intervju som fotograf. Liv har jobbet 1 år som lokalt SNO. Kjell Einar: Har bodd her hele livet. Har gården Mørkrid. Den har vært i slekta fra 1800-tallet. Deler av eiendommen ble brukt til å dyrke for å betale skatt til kirken tallet 2 kyr, 5 sau, 25 geit og en hest. De levde av dette og litt fiske og jakt. Også potet m.m. Bær, sopp m.m. Høner og gris? En støl lå på 1200 meter. På 17. mai-9.jul stølen, så var de fjellstølen til 09.september. så tilbake til første seter hvor de var til 29. september. Har du husdyr på beite? Ca 300 med lam. For 3-4 år siden var det For enda lengre siden var det ca dyr. Hvor lenge har du/ dere hatt dyr på beite? Hvilke områder er brukt? Storfe på Dulseter nå. De strander på øya av og til. Bruker litt stort område av og til. Det er hjortefarm på Kreken. Fysiske gjerner blir markert. Storfe inne på dalen. 46