FRUKT- OG BÆR- BOKA MI

Transkript

1 S V E I N S K Ø I E N Frukt- og bærboka mi er laga for barn i alderen 6-10 år. Det finst også ei rettleiing med praktiske tips for lærarar. Både elevheftet og rettleiinga finst på begge målformer. Materiellet kan tingast frå Norges Bondelag Den grøne skulen, telefon eller på FRUKT- OG BÆR- BOKA MI NYNORSK ELEVHEFTE Norges Bondelag Den grøne skulen

2 DET FINST MANGE SLAGS FRUKT OG BÆR Dei fleste planter har frukter, og fruktene inneheld frø. Når dyr og menneske et fruktene, hjelper dei til med å spreie frøa slik at det kan vekse opp nye planter der frøa fell på bakken. Det finst mange slags frukter. Til mat tenkjer vi helst på dei saftige, søte og fargerike fruktene. Små, saftige frukter med mange frø inni, kallar vi gjerne for bær. Jordbær vert kalla falsk frukt fordi dei har frøa utanpå. Ein del bønder dyrkar frukt og bær på jorder eller i store frukthagar. Mange familiar har også frukttre og bærbuskar i sin eigen hage. I Noreg veks det mange ville bærslag, men vi finn ikkje så mange ville frukttre. Dyrka frukt og bær vert større og søtare enn dei ville. Gjennom mange hundre år har forskarar og gartnarar avla fram ei mengd ulike sortar. Fruktslag som vert dyrka i Noreg er eple, pære, plomme, kirsebær, morellar. Bær vi dyrkar i Noreg er jordbær, solbær, bringebær, rips, stikkelsbær. Veit du om fleire? 2

3 VILLE BÆR SUNT OG GODT FRÅ SKOG OG MARK Blåbær og tytebær er dei vanlegaste skogsbæra. Dei veks på små lyngplanter i botnen av gran- og furuskog. Molter og tranebær veks mest på myrar. Molta er i slekt med bringebæret, og liknar litt. Markjordbær og ville bringebær veks i skog- og åkerkantar der det er lyst og varmt. Det finst også andre slags ville bær som vi kan plukke og ete. Rognebær, nyper og krekling kan brukast til syltetøy og saft. 3

4 VI DYRKAR MEST EPLE Eple og pære vert kalla kjernefrukt. Inni frukta er det frø eller steinar som ligg i små rom, kjernehus. Eple er det mest dyrka fruktslaget i Noreg. Eple- og pæretre kan verte nokså store dersom vi ikkje skjer dei. Det finst mange sortar av eple og pære, og alle har sine ulike namn. Nokre eplesortar vert modne om sommaren og er best å ete tidleg på hausten, t.d. Julyred og Quinte. Andre vert modne seinare på hausten og kan lagrast utover vinteren, t.d. Gravenstein og Aroma. Kirsebær, morellar og plommer vert kalla steinfrukter fordi frøet ligg inni ein hard stein. Plommene er oftast eggforma, dei har lekre fargar og saftig fruktkjøt. Visste du forresten at svisker er tørka plommer? Fersken og aprikos er også steinfrukter som vi kan dyrke i hagen, men berre på dei varmaste stadene i landet. Det finst både viltveksande og dyrka kirsebær. Villbæra er små, men trea vert ofte store. Av dyrka kirsebær har vi søtkirsebær og surkirsebær. Søtkirsebær vert ofte kalla morellar, medan surkirsebær gjerne vert kalla kirsebær. Det finst fleire sortar av begge slaga, nokre med lyse og nokre med mørke bær. I Hardanger dyrkar dei mykje morellar. Dei søte morellane vert for det meste ete i frisk tilstand. 4

5 Surkirsebær er som namnet seier, surare og passar difor best til saft og syltetøy. Surkirsebær med lyse bær vert kalla amarellar, og dei med mørke bær og mørk saft vert også kalla morellar. Surkirsebærtre er mindre enn andre kirsebærtre. Jordbær og bringebær er dei vanlegaste av dei dyrka bærslaga. Solbær, rips og stikkelsbær er i nær slekt og veks på buskar. I hagen vår kan vi også plante bjørnebær og hageblåbær. 55

6 I FRUKTHAGEN Frukttre likar varme. Det må ikkje vere for kaldt for dei om vinteren. Om våren når treet blømer, må det vere så varmt at bier og humler kjem og hjelper til med pollineringa (befruktinga). Om sommaren treng frukta sol og varme for å modnast. Ulike fruktslag og fruktsortar har ulike krav til klima. I Noreg kan vi dyrke frukt mange stader, men vi må velje sortar som toler klimaet der vi bur. Aller mest frukt vert det dyrka i fjordområda i Hordaland og Sogn og Fjordane. Det veks villeple i Noreg, men dei er små og sure. Dyrka frukttre er ganske ulike dei viltveksande. Fruktene er større og søtare, og det vert mange på kvart tre. Trea kan vere små, men likevel kjem det mykje frukt på dei. Nokre epleslag kan få frukt allereie året etter at dei er planta. Eit frukttre er eigentleg samansett av to tre. Sjølve frukttreet (krona) er poda på ein grunnstamme. Grunnstammen er frå ville tre. Det går an å pode to eller fleire eplesortar på det same treet, t.d. Gravenstein og Torstein. Då får vi det vi kallar eit familietre med frukt av ulik smak og med ulik modningstid. Nye tre vert laga ved å pode greiner frå den eple- eller pæresorten vi ønskjer på ein grunnstamme. Dersom vi sår frø frå eit eple eller ei pære, vil det vekse opp tre som er ulike og som liknar lite på mortrea. Frukttre vert forma med skjering kvart år. Vi skjer vekk kvistar og greiner etter eit bestemt mønster slik at trea vert låge og ikkje får for mange greiner. Då får fruktene mykje lys og luft, dei vert store og fine, og trea vert lette å plukke. 6

7 BÆR I HAGE OG ÅKER Jordbær er vårt mest populære bærslag og vert dyrka over heile landet. Jordbærplanta er fleirårig, men det er berre rota som overlever gjennom vinteren. Likevel byter bøndene kvart år ut ein del av plantene med nye, friske planter. Jordbærplanta lagar sine eigne småplanter med utløparar. Det finst mange sortar av jordbær, t.d. Polka, Florence, Korona. Dei fleste kjem frå utlandet. Dei nye småplantene vert planta gjennom hol i svart plast. Plasten hindrar ugrasvekst og held på varme og fukt i jorda. Mellom radene vert det lagt halm for at det ikkje skal kome jord på bæra. Plantene gjev bær året etter at dei er planta. Når det er kaldt og lite snø som vernar plantene, kan det vere naudsynt å dekkje dei med fiberduk. Om sommaren treng jordbærplantene mykje vatn. Kunstig vatning kan vere naudsynt i tørt ver. Det er lett å dyrke jordbær i hagen. Dei kan også dyrkast i veksthus, og då kan vi få bær tidleg om våren. Markjordbær kan vi også plante i hagen. 7

8 HAUSTING Frukt og bær som vi skal ete i frisk tilstand, må vi plukke for hand. Det er lettast å stå på bakken når vi skal plukke frukt, men krakkar og stigar er ofte naudsynt for å kome til i toppen. Fruktene toler lite av trykk, så vi må plukke forsiktig. I frukthagen til bønder som dyrkar frukt for sal, vert det plukka i bøtter eller korger, og når dei er fulle, vert dei tømt forsiktig oppi større kassar som traktoren kan ta med seg til lageret. På fruktlageret vert frukta vaska og sortert. 8

9 Om sommaren er det mange som har arbeid med plukking av bær og hausting av frukt. Mange kjem frå utlandet for å plukke frukt og bær og tene pengar. Kirsebær, jordbær og bringebær vert ofte plukka direkte i små plastkorger. Vi kan kjøpe desse bæra på torget eller på garden. På nokre gardar er det sjølvplukk av bær og frukt. Då kan vi kome til garden og plukke sjølv, og så betale for det vi har plukka. Bær som skal brukast til saft eller syltetøy kan haustast med maskin. Store maskiner køyrer over bærbuskane og rispar med seg bæra. Bær må lagrast kjølig for at dei skal halde seg friske. 9

10 MAT OG DRIKKE AV FRUKT OG BÆR Frukt og bær er sunt og godt, dei inneheld mykje vitaminer, mineralstoff, kostfiber og anna som kroppen treng. Det beste er å ete frukt og bær i frisk tilstand. Fem om dagen er ein god regel. Det vil seie at vi til saman bør ete minst fem porsjonar av frukt/bær og grønsaker. I haustingstida kan vi kjøpe frukt og bær på torget eller direkte på gardane. I butikkane legg dei fram frukt og bær i flotte diskar. Om sommaren og hausten kan vi få mykje som er dyrka i Noreg, men om vinteren kjem det meste av frukt og bær frå andre land. Eple og pærer kan halde seg lenge dersom dei vert lagt mørkt og kjølig, men bær er lite haldbare, så dei må vi konservere. Den enklaste konserveringsmåten er djupfrysing. Vi må då reinske bæra og leggje dei i frysebeger eller -posar, tette godt igjen og fryse dei inn ved 18 grader eller kaldare. Vi kan tørrfryse bæra utan sukker, eller vi kan lage frysetøy, t.d. av jordbær eller bringebær. Då rører vi bæra saman med sukker før vi frys dei. Vi kan også lage syltetøy, saft, gelé og mykje anna godt heime på vårt eige kjøkken. 10

11 Konservesfabrikkar brukar frukt og bær til syltetøy, dessertar, saft, jus, sider og mykje anna. Frukt og bær vert også bruka i mysli, i yoghurt, i kaker og i mange andre matvarer. Eplekake Botn: 5 dl kveitemjøl 2 ts bakepulver 125 g smør/margarin 1 ¼ dl sukker 1 egg Fyll: 2-4 eple 3 ss sukker 1 ts kanel 2 ts potetmjøl Bland mjøl og bakepulver, smuldre i smøret. Pisk saman egg og sukker, ha det i mjølblandinga og arbeid deigen saman. Ha i 1-2 ts kaldt vatn dersom deigen verkar tørr. Sett deigen kaldt. Vask epla, skjer vekk flekkar og del i båtar. Bland sukker, kanel og potetmjøl. Bruk rund form med laus botn, om lag 25 cm i diameter. Legg deigen i smurt form og trykk han utover botnen og om lag 2 cm oppover kanten. Legg tett med eplebåtar over deigen og strø på sukkerblandinga. Steik ved 200 grader på nedste rille i minutt. Avkjøl på rist. Server eplekaka med litt krem eller iskrem til. Frukt og bær med yoghurt 3 ss pinjekjernar frukt og/eller bær etter ønske 1 beger matyoghurt 1-2 ss flytande honning Rist pinjekjernane i tørr steikepanne. Avkjøl. Del opp frukter og store bær i mindre bitar. Fordel yoghurten i 2-3 skåler, legg i frukt og bær og strø over pinjekjernar. Hell over litt honning. 11

12 Smoothie med jordbær 150 g reinsa jordbær, gjerne frosne 1 ½ dl ananasjus 1 ½ dl jordbæryoghurt Køyr alt i hurtigmiksar til blandinga er jamn. Hell opp i glas med eit par isbitar i. Pynt gjerne med heile jordbær. Denne porsjonen gjev om lag 4 dl ferdig smoothie. Blåbærmuffins (20-25 muffinsformer) 2 egg 1 ½ dl sukker 5 ss smelta smør/margarin 3 dl kveitemjøl 1 ts bakepulver ½ dl mjølk 2 dl blåbær Frå livet i fruktkorga: -Kvifor er det så mørkt her? -Pæra har gått. Teikningar: Bjørn Stangebye Norges Bondelag Den grøne skulen, februar 07 ISBN Sett steikeomnen på 225 grader. Pisk egg og sukker til eggedosis. Tilsett smelta, avkjølt smør/margarin. Bland mjøl og bakepulver og ha halvparten i røra. Rør så inn mjølka og resten av mjølet. Ha i blåbæra og bland forsiktig. Sett muffinsformene på steikeomnsplata og fordel røra i formene. Steik midt i omnen i minutt. Avkjøl kakene på rist. 12