Språkutvikling på industristader Ei longitudinell sosiolingvistisk gransking av talemåla i Årdal, Odda, Tyssedal og Sauda siste hundre åra

Transkript

1 Språkutvikling på industristader Ei longitudinell sosiolingvistisk gransking av talemåla i Årdal, Odda, Tyssedal og Sauda siste hundre åra 1. Relevans Årdal, Odda, Tyssedal og Sauda er alle industristader som voks fram i løpet av 1900-talet, og dei hadde ein svært rask auke i folketalet. Tilflyttinga kom frå mange kantar av landet og frå utlandet, og i løpet av kort tid vart det bygd opp heilt nye samfunn på desse stadene. I etableringsfasen var stadene både sosiale og språklege smeltegryter, og det konserverande sosiale presset frå lokale språklege førebilete mangla i større eller mindre grad fordi dei som budde i området frå før, var for få i forhold til innflyttarane til å kunne nøytralisere dei språkleg. Språksituasjonen i slike nye industristader representerer ein unik laboratoriesituasjon med tanke på å undersøkje faktorar som verkar inn på dialektendringar og språkendringar. Derfor er det viktig å kartlegge dialektane til dei ulike generasjonane i desse bygdene medan den generasjonen som etterfølgde innflyttarane, framleis er i live; slik vil vi få større innsikt i utviklingssteg i det fenomenet vi kallar koineisering, eit produkt av dialektkontakt der nye dialektar oppstår som følgje av kontakt mellom språkbrukarar med gjensidig forståelege dialektar. Koineisering representerer relativ rask og stor endring. Det har vore tilløp til slik forsking før i Noreg, men vi treng å få undersøkt fleire av industristadene for å kunne jamføre resultat frå ulike "laboratoriesituasjonar". For å forstå koineiseringa er det viktig å kople både sosiale og indrespråklege faktorar på ein måte som føreset både språkstrukturell (grammatisk) og sosiolingvistisk kompetanse. I tillegg til at fokuset på slike laboratorium vil gi ny og verdifull innsikt i fenomenet koineisering og dermed språkutvikling generelt, vil den longitudinelle studien representere ei stor metodisk forbetring: No har vi moglegheit til å studere språkendringar i verkelig tid ved å jamføre oppfølgingsstudiar med eldre studiar eller studiar av eldre lydmateriale. 2. Fagleg del 2.1. Bakgrunn og kunnskapsstatus Hovudmålet for dette prosjektet er å kartlegge språkutviklinga dei siste hundre åra på fire industristader på Vestlandet for på den måten å vinne meir presis innsikt i vilkår for språkendring. Prosjektet spring ut av forskingsgruppa for samfunn og språkendring (FORSE 1 ) ved LLE, Universitetet i Bergen, som har som mål å gi ein mest mogleg omfattande og uttømmande analyse av den språkhistoriske utviklinga i Noreg frå dei første kjeldene til i dag. Innafor FORSE ligg frå før prosjektet Dialektendringsprosessar 2, som har som mål å undersøke forholdet mellom samfunnsendring og språkendring. Prosjektet tek for seg språkutviklinga den siste generasjonen i tre ulike norske kystsamfunn (Sirevåg, Øygarden og Midøya) og to bysamfunn (Bergen og Stavanger), medan dette prosjektet vil ta for seg ein heilt annan type samfunn, nemleg industristader. Samla gir dette oss ei god moglegheit for å samanlikne språkutviklinga i ulike samfunnstypar, og dette er ein metodisk fordel. Med FORSE og arbeidet med Dialektendringsprosessar har vi allereie laga eit forskingsmiljø rundt slike oppfølgingsgranskingar: Vi er i gang med digitalisering, å lage korpus osv., og vi har dermed mykje erfaring å bygge på. Mykje vil vere metodisk likt i dei to prosjekta, og vi kan då både utveksle erfaringar og dessutan samanlikne resultata våre. 1 Sjå 2 Sjå 1

2 Koineisering Å ta for seg språket på industristader er spesielt interessant fordi det nettopp er i slike samfunn vi finn dei beste eksempla på koineisering, eit viktig felt innafor sosiolingvistikken. Innafor dette feltet har talemålsundersøkingar frå norske industristader (mellom anna Høyanger, Odda og Tyssedal) fungert som eit internasjonalt referansepunkt gjennom fleire tiår (for eksempel Trudgill 1986 og Kerswill 1994, 2002). Dialektkontakt og koineisering er blant dei viktigaste faktorane til språkendring, og det er typisk at koineisering skjer på nye stader som folk av ulike grunnar har flytta til frå ulike delar av eit språkområde. Nokre døme på slike koinéar på nye stader er talemålet i Milton Keynes i England (Kerswill 2002) og Høyanger (Solheim 2006) i Noreg. Det tek vanlegvis to eller tre generasjonar før ein koineiseringsprosess er gjennomført, men i somme tilfelle kan han skje i løpet av berre éin generasjon, og vi har også døme på tilfelle der dialektkontakten ikkje har ført til danninga av ein koiné (jamfør Mæhlum 1992). Det som vanlegvis kjenneteiknar utviklinga av koinéar, er tre prosessar: språkleg blanding, forenkling og reduksjon, og ei utvikling gjennom tre stadium er utgangspunktet for dei fleste skildringane av koinéforming: kontaktfasen, kaosperioden og konsolideringa/fokuseringa. Desse tre stadia er ofte samanfallande med kvar sin generasjon. Desse to måtane å tenkje koinéforming på kan med fordel sjåast saman, og både generasjonane og fasane vil overlappe kvarandre fordi dei representerer ei forenkling eller ei stilisering av ei kontinuerleg pågåande språkutvikling (Solheim 2006). Trudgill identifiserer desse tre stega, som korresponderer med tre generasjonar språkbrukarar (Kerswill 2002, etter Trudgill (1998)): Stage Speakers involved Linguistic characteristics 1 Adult migrants rudimentary leveling 2 first native-born speakers extreme variability and further leveling 3 subsequent generations focusing, leveling, and reallocation Det er stor variasjon i tidsaspektet i koineiseringa. Nokre gongar kan fokuseringa av den nye dialekten skje allereie i steg 2, andre gonger kan fokuseringa vere fråverande i fleire generasjonar av steg 3. Spørsmålet blir då: Kva er det som skjer når den språklege blandinga til slutt skil ut ein koiné som blir til daglegtalen på staden? Her nyttar Trudgill teoriar om språkleg akkomodasjon (tilpassing) i forklaringa si: Språkbrukarar konvergerer lingvistisk når dei ønskjer å tilpasse seg kvarandre, oppnå den andre si godkjenning, vise solidaritet osv., og dei divergerer når dei ønskjer det motsette av dette. Akkomodasjon kan vere gjensidig eller einsidig, og han kan vere nedover-retta (når ein person med høgare status nyttar lågstatusformer eller det ho/han opplever er lågstatusformer) og han kan vere oppover-retta (når ein person med lågare status nyttar høgstatusformer). Når folk nyttar ulike dialektar (eller varietetar), som i nye industristader, er det sannsynleg at dialektforskjellane vil bli brukte bevisst eller ubevisst i akkomodasjon. Dette kan forklare mekanismane bak det at språkdrag med vid utbreiing (språkdrag som er brukte av større grupper eller av majoriteten) overlever i koinéforminga: Det vil gå føre seg meir akkomodasjon som inneber bruk av språkdrag frå majoriteten enn frå minoriteten fordi det er fleire konversasjonstilfelle der dette kan finne stad. Samanhengen mellom desse individuelle talehandlingane og framveksten av den nye dialekten, er langtidsakkomodasjon på mikronivå, som kan definerast som semi-permanente endringar i ein person sitt talemønster etter ei stund med kontakt med språkbrukarar som nyttar andre dialektar (eller varietetar). Langtidsakkomodasjon er ein konsekvens av 2

3 uteljelege tilfelle av korttidsakkomodasjon i bestemte situasjonar. Desse endringane blir deretter plukka opp av den neste generasjonen, som byrjar prosessen med den språklege fokuseringa. (Trudgill 1986). Mange norske industristader er no i endring, og det er velkjent at samfunnsendringar ofte fører med seg språkendringar. Om ein ønskjer å sikre seg ein dokumentasjon av språket på desse industristadene, og om ein vil få oversikt over dei språkhistoriske utviklingslinene, må historia skrivast no, medan vi enno har tilgang til den utfyllande informasjonen barna og barnebarna til den første generasjonen industristadinnbyggjarar sit inne med. Den første generasjonen industristadinnbyggjarar er allereie borte. Også utanfor det lingvistiske miljøet ser ein at det er nødvendig å handle no om viktige delar av kulturarven vår ikkje skal gå tapt: Odda kommune har, i samarbeid med Miljøverndepartementet, vedtatt å arbeide for å komme på Unescos verdsarvliste for teknisk-naturvitskaplege kulturminne. Først på 1900-talet voks ein del industristader fram som ein heilt ny type samfunn i Noreg. Desse områda bestod gjerne berre av ein gard eller eit grisgrendt strøk på forhand, og vart ei særeiga form for språklege laboratorium: På slike nye stader startar dialektetableringa i større eller mindre grad på berr bakke fordi her ikkje er éi samlande norm frå før. Her blir det dessutan færre sosiale normtradisjonar å ta omsyn til når ein skal skaffe seg innsikt i språkendringsprosessar. Vi har her ei unik muligheit til å få meir innsikt i koineisering fordi vi her har ein laboratoriesituasjon som gjer årsaksfaktorane for språkendring tydelegare. Ulike faktorar påverkar prosessen med etableringa av ein ny koiné, og overgangen frå eit diffust til eit meir fokusert språksamfunn. Kerswill (2002) og Sandøy (2000, 2004) trekkjer fram desse faktorane: Graden av sosial integrasjon i det nye lokalsamfunnet påverkar dialekt- eller koinéetableringsprosessen, og om samfunnet er sosialt homogent, vil ein koiné bli raskare utvikla enn i eit samfunn som har større sosiale skilje. Både samfunnet sin størrelse og økonomiske basis, i tillegg til migrasjonsmønsteret, graden av urbanisering i samfunnet og kontakt med (andre) sentrum, er faktorar det kan vere føremålstenleg å fokusere på når vi vil forklare korfor språket i eit samfunn endrar seg slik eller slik. Graden av samvær mellom jamaldrande ungar vil også bety ein del. Dessutan vil graden av forskjell mellom dei varietetane som kjem i kontakt, ha mykje å seie. Om forskjellane er store, må tilpassinga bli meir omfattande, og ho vil dermed ta lengre tid enn om forskjellane mellom varietetane er små. Longitudinelle studiar forskingstradisjon Den säkraste metoden att observera språkförändringar är just att gå tillbaka till samma samhälle med ett par, tre decenniers mellanrum och göra återkommande undersökningar med identiska eller mycket likartade metoder (Sundgren 2002: 19). I slike longitudinelle sosiolingvistiske studiar som Sundgren refererer til, tek ein reell eller verkeleg tid (Chambers og Trudgill 1980) til hjelp for å studere språk i endring. Denne måten å studere språkendring på blir ofte sett i motsetning til å studere språkendring i apparent time, dvs. tilsynelatande tid, dvs. å sjå på aldersvariasjon som identisk med endring i tid (Chambers og Trudgill 1980). I ein longitudinell studie kan ein gjennomføre panelstudiar eller trendstudiar, eller ein kan velje ei blanding av dei to metodane (Labov 1994: 76 og Sundgren 2002: 82 85). Dei to metodane blir brukte om kvarandre avhengig av kva slags forskingsspørsmål ein ønskjer å få svar på. Ein panelstudie inneber å ta for seg dei same informantane ved begge undersøkingane, og samanlikne språket deira på dei to ulike tidspunkta. På denne måten kan ein sjå om og korfor det er skjedd endringar i språket til bestemte informantar. I ein trendstudie, derimot, er poenget å studere språket hos personar som oppfyller dei same sosiale 3

4 kriteria, på to ulike tidspunkt i historia. Også på denne måten kan ein sjå om språkbruken er blitt endra, men her ser ein altså på eit tverrsnitt av heile generasjonar, og ikkje på enkeltindivid. Det er gjennomført nokre få longitudinelle studiar i Norden, og mange kombinerer panel- og trendstudiar: Anders Steinsholt (1964, 1972) har undersøkt korleis bymålet i Larvik har spreidd seg utover på bondelandet i Hedrum, og Eva Sundgren (2002) har tatt for seg språkutvikling i Eskilstuna nesten 30 år etter at Bengt Nordberg (1972) gjennomførte ei undersøking av språket i den same byen. Solheim (2006) har sett på utviklingslinene i dialekten i Høyanger dei siste hundre åra. I tillegg er ein ved Sprogforandringscenteret (Lanchart) i København i gang med å gjennomføre oppfølgingsstudiar til åtte av språkundersøkingane som vart gjennomførte for ein generasjon sidan. Ved universitetet i Göteborg (organisert under Institutet för språk och folkminnen) er ein i gang med prosjektet Dialektutjäming i Västsverige. I internasjonal samanheng er Peter Trudgill (1999) sine dialektstudiar i New Zealand og Paul Kerswill (2000) sine talemålsundersøkingar i Milton Keyes viktige referansar med eit longitudinelt perspektiv. William Labov sin klassiske studie av språkendring på Martha s Vineyard er dessutan blitt oppdatert 40 år etter (Pope m.fl. 2007). I Montreal er det også gjennomført oppfølgingsgranskingar av språkendring (Sankoff og Blondeau 2007). Om behovet for ny gransking Innafor norsk sosiolingvistikk er Årdal, Odda, Tyssedal og Sauda (saman med Høyanger) blitt rekna som dei mest radikale tilfella av koineisering, men talemålet på desse fire stadene er ikkje blitt systematisk kartlagt dei siste tiåra. Vi meiner det er eit stort behov for nye granskingar her, og vi ønskjer å få til ein metodisk komparasjon gjennom likskapar i innsamlinga og analyse. Ein slik type undersøking er ikkje blitt gjort før, men vi er i den heldige situasjonen at vi har datamateriale som lèt seg jamføre (meir under 2.3 metode og materiale). Vidare ønskjer vi å samanlikne resultata frå undersøkingane med det som er komme fram i Solheim si gransking av høyangermålet. Denne granskinga tek berre tek for seg éin industristad i Noreg, og vi veit lite om kor generelle resultata derifrå er. Prosjektet vil soleis bidrage til sosiolingvistisk teori og til presisering/justering av metode som allereie er i bruk i Noreg. Vi har god oversikt over historiske og demografiske forhold på dei fire stadene, og eit viktig poeng er at stadene er ulike når det gjeld dialektendringsfaktorane som Kerswill (2002) og Sandøy (2000) trekkjer fram (sjå under koineisering). Ulik befolkningsstatistikk før og etter industrialiseringa, ulikt migrasjonsmønsteret og ulik grad av sosial lagdeling er mellom faktorane som gjer stadene godt eigna i ein komparativ analyse. Ein god illustrasjon på at demografiske forhold spelar inn på språkutviklinga, får vi om vi for eksempel ser på migrasjonsmønsteret i Odda og Tyssedal, som før industrialiseringa høyrde til den same geografiske og dialektale regionen. I Odda kom to tredjedelar av innflyttarane frå Vestlandet og berre ein liten del frå Austlandet. Til Tyssedal kom ein tredjedel frå Vestlandet, ein tredjedel var austlendingar og den siste tredjedelen kom frå andre stader i landet. Odda fekk ein fokusert dialekt som er nokså lik dei andre vestlandske bygdemåla, medan dialekten i Tyssedal vart mest prega av sentralaustlandsk (Sandve 1976 og Sandøy 2000) Mål Sjå søknadsskjemaet. 4

5 2.3. Problemstillingar og metodeval Problemstillingar Temaet for prosjektet er talemålsendring og talemålsutvikling i samfunn prega av tilflytting og stor grad av dialektkontakt, og avgrensa i høve til mål og prosjektplan er dei overordna problemstillingane desse: 1. Kva er dei sentrale utviklingslinene i dei utvalde dialektane frå industrietableringa og fram til i dag, og kva kjenneteiknar dei ulike stadia? Kva forskjellar finst mellom ulike generasjonar og grupper av innbyggjarar? Kan ein i det heile tatt snakke om eit homogent talemål, éin koiné, eller finst her så store sosiolingvistiske variasjonar at ein ikkje kan snakke om berre éin fellesdialekt? 2. Kva rolle spelar særdrag ved stadane og dei geografiske omgivnadene? 3. Har særtrekk ved det sosiale nettverket til innflyttarane hatt noko å seie for språkutviklinga? Tok det tre generasjonar, eller skjedde det raskare i nokre av stadene? Er det barn, ungdomar eller vaksne som ser ut til å ha vore dei viktigaste aktørane i endringsprosessen? 4. Kva forhold har innbyggjarane sjølve til heimstaden og talemålet? Kva rolle har språket hatt i forminga av personlege og lokale identitetar, sett i lys av stadig skiftande samfunnsforhold? 5. Kva for språkdrag i dei første stadia av koineiseringane er det som overlever i koinéen, og kva for nokre forsvinn? Er det spesielle trekk ved desse språkdraga som fører til det eine eller det andre utfallet? Ser det ut til å ha hatt tyding at dei involverte dialektane har vore svært like eller svært ulike? 6. Kva retning ser språkutviklinga i desse talemåla ut til å ta vidare? Metode og materiale For å vere i stand til å svare på problemstillingane ovafor, er det naudsynt å ha eit breitt kjeldegrunnlag å ta utgangspunkt i. Frå alle dei aktuelle stadene finst det allereie utfyllande lokalhistoriske skildringar som vil vere verdifulle for å setje stadene i ein historisk, demografisk og sosial samanheng. Vi har dessutan skaffa oss tilgang til eldre lydbandopptak frå dei aktuelle stadene, og desse vil fungere som referansepunkt. Gjennom nye feltarbeid og kartlegging av faktisk språkbruk vil vi kunne granske dagens talemål i stadene. Vi kjem også til å legge vekt på å la enkeltindividet sleppe til med sine skildringar av heimstaden, språket der og eige talemål. Gjennom allereie innsamla data og gjennom det nyinnsamla materialet ønskjer vi å ta for oss språket til dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane, barn av dei opphavlege innbyggjarane og innflyttarane, barnebarn av dei opphavlege innbyggjarane og innflyttarane og ein fjerde generasjon, altså dagens unge. Desse representerer ulike språklege utviklingssteg, og derfor dannar dei samla sett ein viktig basis i arbeidet med å kartleggje utviklinga i dialektane. Når opptaka og studiane rettar seg mot ulike aldersgrupper, er det også verdifullt, for det kan gi eit meir heilskapleg bilete. Det har vore vanleg å legge eldre, dialektologisk materiale til grunn for ei ny gransking, men når det gjeld desse fire dialektane, er det likevel spesielt at ein har tilgang til materiale frå fleire ulike fasar i utviklinga, og frå fleire aldersgrupper innanfor kvar epoke. Nye datainnsamlingar kan gjere det mogleg å jamføre det gamle materialet med ein synkron studie av to-tre generasjonar, der ein-to av dei er overlappande med det eldre materialet. Så kan dei diakrone og dei synkrone perspektiva 5

6 sjåast i forhold til kvarandre, og danne grunnlag for å få oversikt over språklege utviklingslinjer. I nyinnsamlinga vil vi la ein del av informantane vere informantar som er med i det allereie innsamla materialet, resten skal vere tilfeldig utvalde. Prosjektet vil soleis vere både ein panel- og ein trendstudie, med dei fordelane dette doble perspektivet inneber. Elles skal informantane vere fordelte på fleire aldersgrupper, vere mest mogleg likt fordelte på dei to kjønna og vere frå ulike sosiale lag. Opptaka frå kvar stad skal i størst mogleg grad vere tilpassa dette standardformatet: 24 informantar og 30 minutts tale frå kvar informant for å legge godt til rette for samanlikningar. Materialet vil bli samla i eit digitalt, søkbart korpus. I startfasen av prosjektet vil vi gå i gang med å digitalisere materialet som allereie er samla inn, og det nyinnsamla datamaterialet vil sjølvsagt også bli digitalisert. Deretter vil både dei eldre og dei nye opptaka bli ortografisk transkribert og knytt til den digitaliserte lyden. Ved hjelp av ein avansert søkemotor kan ein på enkelt vis søkje på førekomsten av språklege variablar. Dette vil vere ein effektiv måte å ekserpere variablar på, og det vil lette bruken av datamaterialet ved analysen av faktisk språkbruk. Det vil dessutan lette samanlikningar og seinare bruk. Vi ønskjer altså å analysere datamaterialet kvantitativt, men vi ønskjer også å lage individbaserte analysar, og gjennom kvalitative intervju prøve å sjå språkbruken til enkeltpersonane i høve til familiebakgrunn, miljø og identitet. Det konkrete datamaterialet i prosjektet vil dermed bestå av to typar data: 1) opptak som dokumenterer faktisk språkbruk på 1900-talet og i 2010, og 2) intervju som dokumenterer livshistorier, haldningar/verdiar og førestellingar informantane har i For å kartlegge kva for datamateriale som finst frå dei aktuelle stadene, har vi etablert kontakt med mellom anna kultursjefar i kommunane, bibliotekarar, norsklektorar, språkforskarar, bygdebokforfattarar, journalistar, arkivarar ved fylkesarkiv og personar som arbeider med museum i stadene. I tillegg har vi oversikt over kva for talemålsmateriale Målføresamlinga ved LLE, UiB, har tatt vare på i etterkant av diverse mellomfags- og hovudfagsavhandlingar. Det er blitt tydeleg at det finst store mengder datamateriale frå dei aktuelle samfunna, og dei vi har vore i kontakt med, har gitt oss løyve til å nytte dette gamle datamaterialet i prosjektet. Skjematisk og forenkla ordna ser datamaterialet vårt slik ut: Stad ODDA TYSSE- DAL Generasjon/informantar 1 Dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde før ca Barn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde ca Barnebarn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Dei unge i dag (ca. år 2010) Fødde etter ca Dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde før ca Barn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Barnebarn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Materiale for å skildre språklege utviklingssteg Opptak Skriftleg skildring av talemålet NVIM Sandve 1976 NVIM NVIM Sandve 1976 Sandve 1976 NVIM Sandve 1976 NVIM NVIM Sandve 1976 Sandve Norsk Vasskraft- og Industristadmuseum (sjå har samla cirka 350 intervju med enkeltpersonar og grupper, både eldre og yngre personar. 6

7 SAUDA ÅRDAL 4 Dei unge i dag (ca. år 2010) Fødde etter ca Dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde før ca Barn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde ca Barnebarn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Dei unge i dag (ca. år 2010) Fødde etter ca Dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane. Fødde før ca Barn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Barnebarn av dei opphavlege innbyggjarane og dei første innflyttarane Fødde ca Dei unge i dag (ca. år 2010) Fødde etter ca Årtun 1981 Våga 1989 Melstveit 1995 Kommunen og 1990-talet Opptak Årtun 1981 Opptak Våga 1989 Kommunen og 1990-talet Opptak Årtun 1981 Opptak Våga 1989 Kommunen og 1990-talet Melstveit 1995 Bjørkum 1968 Fylkesarkivet Kommunen 1980-talet Bjørkum 1968 Fylkesarkivet Kommunen 1980-talet Fylkesarkivet Kommunen 1980-talet Fylkesarkivet Kommunen 1980-talet Astad 1976 Astad 1976 Astad 1976 Bjørkum 1975 Bjørkum 1975 Bjørkum Prosjektplan Sjå søknadsskjemaet (under framdriftsplan ) og punkt 2.6 under Budsjett Sjå søknadsskjemaet Prosjektleiing, organisering og samarbeid Prosjektet vil stå under fagleg leiing av professor Gunnstein Akselberg, og han har med seg professorane Gjert Kristoffersen og Helge Sandøy som medsøkjarar og deltakarar i den praktiske styringa. Prosjektet blir plassert ved Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studium, Universitetet i Bergen. Prosjektet søkjer om to doktorgradsstipend. Den eine stipendiaten skal arbeide med Odda og Tyssedal, den andre med Årdal og Sauda. Det første prosjektet vil ha eit nærkomparativt perspektiv, sidan desse to samfunna ligg i same fylke, og geografisk nær kvarandre (7 minutt med bil), og det andre vil ha eit fjernkomparativt perspektiv, sidan desse stadene geografisk ligg eit godt stykke frå kvarandre, i to ulike fylke og med Hordaland mellom seg. Samtidig skal dei ha felles overordna problemstillingar og metode (dei som er nemnde under 2.3). Vi vil tidleg i arbeidet dra vekslar på andre prosjekt som arbeider med liknande spørsmål. Vi har alt faglege kontaktar med Göteborg-prosjektet om Dialektutjmning i Västsverige (ved Jenny Nilson), Sprogforandringscentret i Danmark (ved Frans Gregersen) og prosjektet Multicultural London English: the emergence, acquisition and diffusion of a new variety (ved m.a. Paul Kerswill og Eivind Torgersen i Univeristy of Lancaster). Dessutan vil prosjektet sjølvsagt samarbeide tett med Dialektendringsprosessar (NFR-finansiert) ved Universitetet i Bergen, og både det og dette vil gå inn i dei samla aktivitetane som Forskargruppa i samfunn og språkendring (FORSE) ved Institutt for lingvistiske, litterære og 7

8 estetiske studium. Dette miljøet står alt sterkt som sosiolingvistisk miljø. FORSE kom til "finalen" i siste utlysinga av midlar til senter for framståande forsking, og det har for tida forskingsmidlar frå Universitetet i Bergen. FORSE-miljøet har òg samarbeid med Språklaben ved Universitetet i Oslo om å utvikle felles format i talemålskorpus, programvare og brukargrensesnitt, slik at vi kan utveksle materiale og erfaringar. Vi er òg ein del av det NordForsk-finansierte Nordic Language Variation Network, som er eit samarbeid mellom sosiolingvistiske og strukturlingvistiske prosjekt i alle dei nordiske landa. Når det gjeld det konkrete arbeidet med Odda og Tyssedal, har vi oppretta samarbeid med Norsk Vasskraft- og Industristadmuseet i Tyssdedal, som har mykje historisk materiale frå dei to stadene, og spesielt interessant for oss er den svært store lydbandsamlinga, som vi skal hente opptak frå. 3. Perspektiv og strategisk ankring 3.1. Strategisk ankring I evalueringsrapporten om nordiskmiljøa frå 2005 (Nordisk språk og litteratur. En evaluering av forskningen ved universitetene og utvalgte høgskoler i Norge, NFR) blei det sett fram ønske om meir tradisjonell dialektforsking. Vi går ut ifrå at tanken bak var å styrkje den lingvistiske sida av sosiolingvistikken i Norge, og dette industristadprosjektet må leggje vekt på indre strukturdrag for å forstå mange av endringstendensane. Det må hente teoretisk inspirasjon frå historisk lingvistikk, naturlegheitslingvistikk, språktypologi, pidgin-forsking og teoriar om universelle språkdrag. Nordisk-delen av Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studium vedtok i 2006 å framheve språkendring som satsingsområde innafor forsking Relevans for samfunnet Kunnskapen om desse særprega språksamfunna er interessant med tanke på regionalt kulturarbeid, for det særprega språket avspeglar det ein kan sjå på som ein lokal kulturhistorisk identitetskonflikt. Regionen viser ofte "skepsis" overfor den nye og avvikande industrikulturen, jf. framstillinga i Fossåskaret (2000). Dette kultur- og språkmøtet kan det vere viktig å forstå, og dessutan kan det no i ettertid vere nyttig å framheve dette som del av kulturarven frå ein særmerkt historisk periode Miljøperspektiv Ikkje relevant Etiske aspekt Vi følgjer dei vanlege retningslinjene for personvern, som er aktuelle i samband med feltarbeid og korpusbygging. Dette skjer etter avtale med NSD Likestilling og kjønnsperspektiv Vi vil bruke moderat kjønnskvotering ved tilsetting. I vår disiplin er situasjonen svært god med tanke på å rekruttere kvinner. 8

9 4. Kommunikasjon med brukarar og resultatutnytting 4.1 Kommunikasjon med brukarane Sjå Formidlingsplan Brukargruppene er i første omgang forskarsamfunnet, men allmenta i dei aktuelle industrisamfunna skal òg få tilbake framstillingar av den innsikta prosjektet har skapt. Forskarsamfunnet når vi gjennom fagkonferansar, tidsskrift og monografiar: Svært aktuelle fagkonferansar er den nordiske Dialektologkonferansen, MONS (Møte om norsk språk) og The International Conference on Language Change in Europe. Siste prosjektåret planlegg vi dessutan eit internasjonalt symposium med deltakarar frå nærliggande prosjekt. Aktuelle tidsskrift for publisering er Norsk Lingvistisk Tidsskrift, Maal og Minne, Målbryting, og Language variation and change. Den viktigaste formidlinga skjer likevel gjennom dei to planlagte doktorgradsavhandlingane. Vi reknar dessutan med å kunne rekruttere MAstudentar til mindre prosjekt knytte til språket i dei fire samfunna vi tek for oss. Kommunikasjonen til industrisamfunna skal skje gjennom lokalpressa og nettsider i samarbeid med f.eks. kulturkontora. Vi ønskjer også å involvere skular i formidlinga av ulike sider ved prosjektet. FORSE skal òg brukast meir aktivt til formidling undervegs i og i etterkant av prosjektet. Allereie i denne planleggingsfasen av prosjektet er det vist ei enorm interesse for arbeidet vårt rundt om i dei fire stadene, og vi ser for oss at vi vil ha tett kontakt med interesserte grupper og personar i industrisamfunna. Språkspalten (ved Gunnstein Akselberg og Kjell Jensen) i NRK P1 vil vere ein naturleg og viktig formidlingskanal. Referansar Almenningen, Olaf m. fl. (red.) 2002: Målgranskaren frå Årdal. Heidersskrift til Andreas Bjørkum på 70-årsdagen. Institutt for nordistikk og litteraturvitskap. Oslo. Astad, Sveinung 1976: Nokre opplysningar til stadnamn frå Sauda. Uprenta hovudfagsavhandling. Bergen. Bjørkum, Andreas 1968: Årdalsmål hjå eldre og yngre. I: Olav Beito (red.) Skrifter frå Norsk målførearkiv. Universitetsforlaget. Oslo. Bjørkum, Andreas 1974: Generasjonsskilnad i Indre Sogn-målet. Doktorgradsavhandling. Universitetsforlaget. Oslo. Chambers, Jack K. og Peter Trudgill 1980: Dialectology. Cambridge University Press. Cambridge. Fløgstad, Kjartan 1990: Arbeidets lys. Tungindustrien i Sauda gjennom 75 år. Det Norske Samlaget. Oslo. Fossåskaret, Erik og Frode Storås (red.) 1999: Ferrofolket ved fjorden. Globale tema i lokal soge - Bjølvefossen, Ålvik, Hardanger. Bergen. Fossåskaret, Erik Surapalen som identitetsmarkør. Regionalisering, stad og sjølvforståing. I: Målbryting 4, s Kerswill, Paul 1994: Dialects Converging. Rural Speech in Urban Norway. Claredon Press. Oxford. Kerswill, Paul 2002: Koineization and Accomodation i Chambers, Trudgill and Schilling-Estes (red.): The Handbook of Language Variation and Change. Blackwell. 9

10 Kerswill, Paul og Peter Trudgill 2005: The birth of new dialects. I: Peter Auer, Frans Hinskins og Paul Kerswill (red.): Dialect Change. Cambridge. Kerswill, Paul og Ann Williams 2000: Creating a New Town Koine: Children and Language in Milton Keynes i Language and Society 29/1. Kolltveit, Olav : Odda, Ullensvang og Kinsarvik i gamal og ny tid. Bygdesoga 1-5. Odda. Labov, William 1994: Principles of linguistic change. Internal factors. Oxford: Blackwell. Mæhlum, Brit 1992: Dialektal sosialisering. En studie av barn og ungdoms språklige strategier i Longyearbyen på Svalbard. Oslo: Novus Forlag. Niedzielski, Nancy og Dennis R. Preston 1999: Folk linguistics. Berlin: Mouton de Gruyter. Pope, Jennifer, Miriam Meyerhoff og D. Robert Ladd 2007: Short report: Forty years of language change on Martha s Vineyard i Language. Journal of the linguistic society of america, 83/3, s Sandve, Bjørn Harald 1976: Om talemålet i industristadene Odda og Tyssedal. Generasjonsskilnad og tilnærming mellom dei to målføra. Uprenta hovudfagsavhandling. Bergen. Sandøy, Helge 2000: Utviklingslinjer i moderne norske dialektar. I: Folkemålsstudier 39. Helsingsfors. Sandøy, Helge 2004: Types of Society and Language Change in the Nordic Countries. I: Britt-Louise Gunnarson o.fl. (red.): Language Variation in Europe. Uppsala: Uppsala University. Sandøy, Helge 2006: Språk og region i historisk perspektiv. I: Jan Ragnar Hagland (red.): Regional språkhistorie. Rapport frå eit seminar i regi av Det kongelige Norske Videnskabers Selskab oktober 2005, Trondheim. DKVS. Sankoff, Gillian og Hélène Blondeau 2007: Language change across the lifespan: /r/ in Montreal French i Language. Journal of the linguistic society of america, 83/3, s Solheim, Randi 2006: Språket i smeltegryta. Sosiolingvistiske utviklingsliner i industrisamfunnet Høyanger. Doktoravhandling. NTNU. Skre, Brita og Ivar Skre 1974: Hordaland og Bergen i manns minne. Nasjonalforeningen, Samlaget Sundgren, Eva 2002: Återbesök i Eskilstuna: En undersökning av morfologisk variation og förändring i nutida talspråk. Uppsala: Uppsala Universitet. Trudgill, Peter 1986: Dialects in Contact. Basil Blackwell. Oxford. Trudgill, Peter 1999: The chaos before the order: New Zealand English and the secong stage of new-dialct formation i E. H. Jahr (red.): Language Change. Advances in Historical Sociolinguistics. Berlin: Mouton de Gruyter. Våga, Finn 1993: De unge slekter. Rørsla som bygde Sauda. Det Norske Samlaget. Oslo. Årdal sogelag (1971): Bygdebok for Årdal. Band 1. Natur og næringsliv Årdal kommune (1978): Bygdebok for Årdal. Band 2. Kulturbandet. Årdal kommune (1985): Bygdebok for Årdal. Band 3. Slektsbandet. 10