Innhald 1 Samandrag Innleiing Vassområdet Areal og utstrekning Vesentlege vassforvaltningsspørsmål...

Transkript

1 1

2 Innhald 1 Samandrag Innleiing Vassområdet Areal og utstrekning Vesentlege vassforvaltningsspørsmål Miljøtilstand og miljøutfordringar Tilstandsvurdering Miljøtilstand Fysiske inngrep Kraftutbygging Vegar Forureining Sur nedbør Biologisk påverknad Ørekyt Krypsiv Brukarinteresser Naturvern Drikkevatn Friluftsliv Flaumsikring Kraftproduksjon Utslepp Landbruk Vassførekomstar i RISIKO Risiko for ikkje å nå miljømålet innan Sterkt modifiserte vassførekomstar (SMVF) Brukarmål Drikkevatn Badevatn Fiske Kulturminne

3 5.3.5 Godt økologisk potensial Utviklingstrekk i vassområdet Forureiningsrekneskap Framlegg til tiltak Gjennomførte, vedtekne og planlagde tiltak Tokkeåi med deltaområde i Bandak Regulerte vassførekomstar (SMVF) Landbruk Avløp Andre tiltak Samla oversikt og sektorvis fordeling Vurdering av verkemiddel/forslag til tiltak Fysiske inngrep Landbruk Avløp Samla vurdering Referansar Vedlegg

4 1 Samandrag Tokke-Vinje vassområde er ein del av Vest-Viken vassregion. Tiltaksanalysen skal vera grunnlag for forvaltningsplanen for komande planperiode, frå Den viktigaste delen av tiltaksanalysen er tiltakstabellen, som er vedlagt. Tabellen blir lagt til grunn for tiltaksprogrammet for vassregionen, som er ein del av forvaltningsplanen. I tiltaksanalysen er det gitt ei vurdering av den økologiske tilstanden for vassførekomstane i vassområdet, basert på resultat frå overvakingsprogram og kunnskap om naboførekomstar og aktuelle påverknader. Den viktigaste påverknaden er vassdragsregulering, som også er viktigaste årsak til at vassførekomstar hamnar i kategorien risiko for ikkje å nå måla i vassforskrifta om minst god økologisk og kjemisk tilstand innan Tiltaksanalysen bygger på rapporten Vesentlege vassforvaltningsspørsmål, som var ute til høyring andre halvdel av Nye konsesjonsvilkår, utslepp frå kloakkreinseanlegg, spreidde avløp, avrenning frå bruk med husdyr og vegar er vesentlege tema for Tokke-Vinje vassområde. Nær 2/3 av vassførekomstane i vassområdet har god/særs god økologisk tilstand. Resten er for det meste karakterisert som sterkt modifiserte, med eigne miljømål. For å nå miljømåla er det framlegg om endring av konsesjonsvilkår, pålegg om naturforvaltningstiltak og formalisering av tiltak som tidlegare er innført frå konsesjonæren si side. Det er lagt særleg vekt på tiltak i nedre del av Tokkeåi, som er gyteplass for nokre av dei største aurane i landet. I tillegg til sterkt redusert og varierande vassføring gjev også fysiske inngrep utfordringar for fisken i elva. Aktuelle tiltak er minstevassføring basert på slepp gjennom Lio kraftstasjon kombinert med omløpsventil, slepp av stabil minstevassføring og lokkeflaumar frå Vinjevatn. Tersklane i elva er ikkje fyrst og fremst laga av omsyn til økologien, og mange av dei verkar heller som sedimentfeller og vandringshinder når det ikkje er flaum. Det blir gjort framlegg om endringar på grunnlag av revisjonssaka for konsesjonane i vassdraget og eit undersøkingsprogram som skal vera ferdig i Grensa mellom Tokke-Vinje vassområde og Midtre Telemark vassområde gjeng i ytre delen av deltaområdet for Tokkeåi i Bandak. Vasstanden i Bandak er viktig for fisken i Tokkeåi og for økologien i elvedeltaet. Bandak blir frå 2010 ikkje lenger tappa ned om hausten. Det er samstundes viktig å behalde mest mogleg av dei naturlege prosessane i deltaet, der nedtapping gjennom vinteren kan vera ein viktig faktor. Vinje er ein stor hyttekommune, og utslepp frå reinseanlegg og spreidde avløp verkar inn på den økologiske tilstanden i fleire av vassførekomstane. Vassførekomstane er frå naturen si side næringsfattige og sårbare for auka næringstilførsel, noko som kan resultere i problem med stor algevekst. Den økologiske og kjemiske tilstanden er overvaka gjennom eit eige overvakingsprogram. I tillegg har Statkraft vore oppdragsgjevar for fleire fiskeundersøkingar. 4

5 2 Innleiing Etter Vassforskrifta skal Vassregionmyndet (Buskerud fylkeskommune) i samarbeid med Vest-Viken Vassregionutvalg lage eit program for tiltak som er nødvendige for å sikre målet om minst god økologisk tilstand i alle vassførekomstar. For sterkt modifiserte vassførekomstar er miljømålet godt økologisk potensial. Kommunale og andre offentlege organ og etatar skal utgreie dei nødvendige tiltaka innanfor sine ansvarsområde. Det er krav om at tiltaka skal vera kostnadseffektive, og tiltaksanalysen skal gje grunnlag for å velje ut dei tiltaka som er rimelegast og som gjev størst miljøforbetring. Tiltaka skal kunne gjennomførast i løpet av planperioden, innan utgangen av Dei lokale tiltaksanalysane for kvart vassområde blir sett saman til eit regionalt tiltaksprogram. I programmet må det takast omsyn til regionale og nasjonale føringar og om enkelte vassførekomstar skal ha unntak frå miljømåla. Tiltaksanalysen er basert på den lokale tiltaksanalysen for inneverande planperiode ( ) og på rapporten Vesentlege vassforvaltningsspørsmål, som blei lagt ut til høyring i perioden 1. juli 31. desember Rapporten er sett saman av lokale rapportar frå kvart vassområde. Høyringsuttalane er oppsummert i Høyringsrapport Vassområdet gav ei tilbakemelding til vassregionen før fristen 8. mai. Rapporten Vesentlege spørsmål har ein oversikt over dei viktigaste påverknadene og dei tiltaka som er viktigast å få gjennomført. Vidare inneheld rapporten omtale av tiltak som alt er sett i gang og tiltak som er planlagt. Av dei innkomne merknadene har Vest-Telemark sportsfiskarlag, Bandak fiskelag og Tokke jeger og fisk levert felles uttale. Ingen av dei andre høyringsuttalane kommenterer Tokke-Vinje vassområde spesielt. Utval av vassførekomstar med risiko og framlegg til tiltak er gjort i samarbeid med Arbeidsgruppa for vassområdet, der både kommunale fagetatar, fylkesmannens miljøvernavdeling, NVE og Statkraft har vore representert. Lokale interessegrupper har også vore med. Vassområdet har sidan 2009 hatt eit overvakingsprogram med sikte på å definere miljøtilstand og påverknader. Regulerte vassførekomstar er spesielt vurdert i revisjonssaka for Tokke-Vinjereguleringa. Den økologiske tilstanden er i stor grad basert på lokal kunnskap og vurdering. Det gjeld i fyrste rekke kandidatar til sterkt modifiserte vassførekomstar, som også er drøfta med Fylkesmannen og NVE. Faun Naturforvaltning ved Helge Kiland har vore prosjektleiar for vassområdet og skrive tiltaksanalysen. 5

6 3 Vassområdet 3.1 Areal og utstrekning Tokke-Vinje vassområde var med i fyrste planfase og er med i forvaltningsplanen for Vest- Viken vassregion Vassområdet dekker den vestre greina av Skiensvassdraget frå Nupsfjell og Vassdalseggi inne på Hardangervidda meir enn 1600 moh og ned til Bandak 72 moh. Her grensar vassområdet til Midtre Telemark vassområde. Vassområdet dekker eit areal på 2362 km 2. Figur 1. Tokke-Vinje vassområde ( ). Frå Det er registrert 201 vassførekomstar i Tokke-Vinje vassområde. Av dei er 59 innsjøar og 142 elvar og bekkefelt. Inndelinga er gjort i samarbeid med Fylkesmannen i Telemark, NVE og Veileder i bruk av Vann-Nett Saksbehandler (Vann-Nett versjon 1.2). Vassførekomstane er delt inn etter vasstype, påverknader, tilstand og risikovurdering. Mange av vassførekomstane i Tokke-Vinje vassområde er påverka av kraftutbygging og blir rekna som sterkt modifiserte. 6

7 Innsjøar er i Vann-nett definert som vatn som er minst 500 daa store. Elvar skal ha eit nedbørfelt på minst 10 km 2 for å bli definert som eigen vassførekomst. Mindre bekkar og elvar er slått saman til vassførekomst bekkefelt. I enkelte tilfelle der det er særskilde påverknader, er også enkelte mindre vatn og bekkefelt skilt ut som eigne vassførekomstar. Tokke-Vinje vassområde består av kommunane Tokke, Vinje og Odda. Odda kommune har bare den delen av vassområdet som ligge inne på Hardangervidda. Bortsett frå Ulevåvatn er det ikkje registrert nokre spesielle problemstillingar med omsynt til dei av vassførekomstane som ligg i Odda kommune. I vassområdeutvalet er det derfor bare Tokke og Vinje kommunar som er representert. I desse kommunane utgjer derimot vassområdet mesteparten av arealet. Tokke kommune har ca 2300 innbyggjarar og Vinje kommune ca 3700 innbyggjarar. Grensa mellom Tokke-Vinje vassområde og Midtre Telemark vassområde gjeng i deltaområdet (figur 2). Deltaområdet i Bandak er ei viktig naturtype og eit svært viktig område for fiskebestandane i Tokkeåi og Bandak. Vassområda samarbeider om tiltak for Bandak og Vestvatna, som reguleringsreglement og tiltak som skal hindre uønskte artar (gjedde) å ta seg opp i vassdraget. Figur 2. Grensa mellom vassområda Tokke-Vinje og Midtre Telemark. Frå Vesentlege vassforvaltningsspørsmål I Vesentlege vassforvaltningsspørsmål er det gitt ei oppsummering av dei viktigaste utfordringane og spørsmåla i vassområdet: Nye konsesjonsvilkår for Tokke-Vinje reguleringa Nye vasskraftprosjekt (opprusting/utviding av eksisterande utbygging og småkraft) 7

8 Utslepp frå kloakkreinseanlegg, lekkasje frå leidningsnett og frå pumpestasjonar under episodar med mykje overflatevatn inn i anlegga Avrenning av husdyrgjødsel frå gjødsellager, gjødselspreiing på eng og frå storfe på beite Avløp frå spreidd busetnad og hytter Tilsig frå eldre fyllingar og lagunar for septikslam Risiko for miljøfarlege stoff til vassdrag i samband med trafikkuhell på E 134 NVE har godkjent revisjonsdokumentet frå Statkraft og lagt det ut på høyring med frist 31. mai Vinje er den 9. største hyttekommunen i landet, med over 4000 hytter i Utsleppet frå hyttene varierer sterkt gjennom året, med ein markert topp i påska. Noko som gjev ekstra utfordringar for reinseanlegga. Figur 3. Bordalsvatn sommaren Foto Ragnvald Christenson. 8

9 4 Miljøtilstand og miljøutfordringar 4.1 Tilstandsvurdering Dei viktigaste påverknadene i vassdraget er anten registrert som resultat av lokal kunnskap/vurdering eller direkte som resultat av eit overvakingsprogram. Kjemiske vassanalysar viser tilstanden da prøva blei teken, medan biologiske parametrar som påvekstalgar og fisk viser tilstanden meir generelt. Vurderinga av økologisk tilstand er basert på biologiske registreringar. Kjemiske og fysiske tilhøve blir brukt som støtteparametrar. For drikkevatn og badevatn kjem i tillegg Drikkevassforskrifta (FOR nr 1372) og Vasskvalitetsnorm for friluftsbad (Folkehelseinstituttet ) med krav til mellom anna innhaldet av E-kolibakteriar. Tabell 1 Forsuringstilstand basert på ph, labilt aluminium (Ali) og syrenøytraliserande kapasitet (ANC). Frå Klassifiseringsveileder 1:2009 (Direktoratsgruppa 2009). For vasstype LN 5 (kalkfattige, klare innsjøar i skog, moh) Særs god God Moderat Dårleg Særs Dårleg ph ph eining >6,5 6,5-5,8 5,8-5,4 5,4-4,9 <4,9 Ali μg/l < >125 ANC:TOC 2-5 mg C/L μekv/l > <-10 Tabell 2. Biologiske tilstandsparametrar i ferskvatn Innsjøar Planteplankton Karplantar Littorale krepsdyr Fisk Kransalgar Eutrofiering Klorofyll a Biomasse Trofiindeks Artar Fangst/innsats Artar Artar Siktedjup Forsuring Artar Artar Fangst/innsats Artar Aldersstruktur Hydromorfologi Artar (marflo og Fangst/innsats skjoldkreps) Artar Elvar Påvekstalgar Botndyr Fisk Eutrofiering PIT-indeks ASPT-indeks Artar Forsuring AIP-indeks Raddum I og II Marflo, skjoldkreps Ungfisk/100 m 2 Artar Aldersstruktur Tabell 3. Krav til klorofyll a, totalt fosfor, totalt nitrogen, partiklar og tarmbakteriar (vasstype LN 5) Parameter Tilstandsklasse Særs god God Moderat Dårleg Særs dårleg Klorofyll a < 2 µg/l 2-3 µg/l 3-7 µg/l 7-15 µg/l > 15 µg/l Fosfor < 5 µg/l 5-7 µg/l 7-15 µg/l µg/l > 30 µg/l Nitrogen < 300 µg/l µg/l µg/l µg/l > 1200 µg/l Partiklar < 1,5 mg/l 1,5 3 mg/l 3 5 mg/l 5 10 mg/l > 10 mg/l Tarmbakteriar < 5/100 ml 5-50/100 ml /100 ml /100 ml > 1000/100 ml 9

10 Tilstanden i overflatevatn skal sikrast mot forverring, forbetrast og restaurerast med sikte på at alle naturlege vassførekomstar skal ha minst god økologisk og kjemisk tilstand (Vassforskrifta 4). Kjemisk tilstand skal også tilfredsstille krava i Forureiningsforskrifta 17. For kunstige og sterkt modifiserte vassførekomstar er det eigne miljømål, kalla godt økologisk potensial, GØP (Vassforskrifta 5). For grunnvatn er det i tillegg til god kjemisk tilstand også krav om tilstrekkeleg mengde (Vassforskrifta 6). Tiltak skal gjennomførast i medhald av sektorlovgjevinga, i fyrste rekke Plan og bygningslova, Vassdragsreguleringslova, Vassressurslova og Forureiningslova med tilhøyrande forskrifter. Miljømålet skal vera nådd i løpet av planperioden, dvs før utgangen av Miljøtilstand Den økologiske tilstanden er registrert i Vann-nett, der ca 2/3 av innsjøane har god/særs god tilstand. Der tilstanden bare er vurdert ut frå naboførekomstar og lokal kunnskap er tilstanden vurdert som antatt god. Figur 4. Økologisk tilstand i innsjøar. Frå Vann-nett, ( Figur 5. Økologisk tilstand i elvar. Frå Vann-Nett,

11 Figur 6. Dei viktigaste påverknadene i elv. Frå Vann-Nett, Tabell 4. Oversikt over dei viktigaste påverknadene på miljøtilstanden, i vilkårleg rekkefølgje (frå Vesentlege vassforvaltningsspørsmål, Påverknad Årsak Omfang Verknader 1.Sur nedbør Langtransportert Noko låge verdiar for Enkelte vatn og gytebekkar var luftureining med ph og kalsium, særleg i på talet truleg tilførsel av sulfat og sørvestre del av fisketome på grunn av sur NOx. vassområdet nedbør. Dette synes å ha retta seg i dag. 2. Avrenning frå landbruk Utette gjødsellager, kjøttfe på beite Erosjon i samband med skogsdrift Ca tonn husdyrgjødsel produsert i Vinje kvart år Ca 9200 daa jordbruksareal i Tokke Nedgang i tal bruk, jord i drift og jordarbeiding. Bare grasproduksjon. Men auka konsentrasjon av husdyr på enkelte bruk. 11

12 og Vinje 3.Framande artar Ørekyt I heile hovudvassdraget frå Bandak til og med Ståvatn og Bordalsvatn + Totak og Våmarvatn Konkurranse med aure om viktige næringsdyr. Nedbeiting av marflo og skjoldkreps. Parasittar(?) 4. Vassdragsregulering Konsesjon for utbygging av Tokke- Vinje vassdraget 4,9 TWh, 17 vatn regulert 3 60 m, ca 30 regulerte elvar/elveavsnitt Nedtapping også sommarstid Redusert omsetning av næringsstoff/utvasking av strandsona. Redusert produksjon av botndyr og på sikt også av plankton. Marflo blir borte. Det gjeld også ofte skjoldkreps. Vandringshinder og redusert produksjonsareal. Endra temperatur, endra gytevilkår Problem med bruken av vatna til fiske og rekreasjon 5. Eutrofiering Redusert effekt i reinseanlegg under episodar med mykje overflatevatn, driftsstans, svikt i pumpestasjonar Lekkasjar i leidningsnettet Manglande kontroll med private avløpsanlegg Periodevis masseførekomst av algar Periodevis oksygenmangel i botnlaga. Endringar i botnsubstratet. Tett algevekst kan kvele høgare vassvegetasjon. Endra artssamansetning også av botndyr. 4.3 Fysiske inngrep Kraftutbygging Alle dei største vatna er påverka av kraftutbygging. Det gjeld også dei største elvane. I tillegg er fleire mindre bekkar og elvar tekne inn på overføringstunnelane gjennom bekkeinntak. Det er bare krav om minstevassføring i Kjela. Andre fysiske påverknader er det i fyrste rekke vegar (E 134) som står for. Det er også enkelte masseuttak som kan påverke den økologiske tilstanden i vassdraget, gjennom erosjon og massetransport. Tabell 6. Reguleringsmagasin, Tokke-Vinjevassdraget. Frå Statkraft (2013) Magasin Reguleringshøgde (m) Opp (m) Ned (m) HRV (m.o.h.) LRV (m.o.h.) Ståvatn 12,5 7,0 5,5 978,5 966,0 Kjelavatn 26,0 19,3 6,7 944,0 918,0 Hyljelihyl 3,6 3,6 0,0 706,0 702,4 Langesæ 23,0 2,9 20,1 1090,0 1067,0 12

13 Førsvatn 62,5 47,5 15,1 891,0 828,5 Bordalsvatn 39,0 28,8 10,2 891,0 852,0 Venemo 37,0 37,0 0,0 703,0 666,0 Songavatn 35,0 34,5 0,5 974,0 939,0 Bitdalsvatn 35,0 27,0 8,0 974,0 939,0 Langeidvatn 7,0 5,1 1,9 885,5 878,5 Vatjønn 3,0 3,0 0,0 838,0 835,0 Totak 7,3 1,2 6,1 687,3 680,0 Våmarvatn 10,3 7,9 2,4 687,3 677,0 Vinjevatn 3,5 1,3 2,2 465,5 462,0 Botnedalsvatn 35,0 30,5 4,5 740,0 705,0 Byrtevatn 18,3 6,6 11,7 445,6 427,3 Vesle Kjelavatn 2,0 1,5 0,5 918,5 916,5 Andre kraftverk (minikraftverk, småkraftverk): Straumstøyl kraftverk 1,6 GWh Smørklepp kraftverk 4 GWh Trollkraft 0,7 GWh Holldal kraftverk 3,82 GWh Heibøåni kraftverk (konsesjonssøkt), 5,80 GWh Opprusting/utviding: Nytt Haukeli kraftverk 38,2 GWh (ferdig 2012) Vesle Kjela kraftverk 25 GWh (konsesjonssøkt 2012) Statkraft har i samarbeid med Fylkesmannen kontrollert verknaden av fiskeutsettingar i vatn med pålegg om utsetting av fisk. Her ligg det føre fiskebiologiske undersøkingar frå fleire år tilbake, mellom anna som del av prosjektet Fiskeressursar i regulerte vassdrag. I Hydrofishprosjektet er fiskefauna og situasjonen for viktige næringsdyr for fisk som marflo og skjoldkreps nærare undersøkt. Prosjektet blei avslutta i 2007 og gav mellom anna grunnlag for tolegrenser for ein del artar som følgje av regulering. Sommaren 2006 var vasstanden i fleire reguleringsmagasin uvanleg låg. Oppfølgjande undersøkingar påviste ein klar samanheng mellom låg sommarvasstand og fiskens kvalitet og tilvekst. Reguleringa av Tokke-Vinjevassdraget blei sett i verk utan fiskebiologiske undersøkingar. Planlagde undersøkingar i Tokkeåi blei avlyst på grunn av sjukdom. Det er fyrst dei siste 10 åra at tilstanden for storaurestamma i vassdraget har blitt undersøkt. I 2009 engasjerte Statkraft, etter initiativ frå Bandak fiskelag, NINA ved Morten Kraabøl til eit 3-årig prosjekt i nedre del av Tokkeåi og øvre del av Bandak. Prosjektet er seinare forlenga, og sluttrapport er planlagt i Undersøkingane har mellom anna retta fokus på førekomsten av bekkeniauge, vassføring, vasstanden i deltaområdet og fysiske inngrep. Det blei i 2012 funne ca 50 gytegroper frå stor aure. Det var jamt over bra med aureungar i elva, men mengda av døgnfluger, steinfluger og vårfluger var låg. Innslaget av ørekyt var moderat. Den økologiske tilstanden på grunnlag av botndyrprøvene er karakterisert som god. I deltaområdet blei det registrert rikeleg med marflo og asell (gråsugge) og mykje linsekreps. 13

14 Tabell 5. Tolegrenser for botndyr basert på undersøkingar av vatn med reguleringshøgde 2,5 35,5 m. Etter Rognerud og Brabrand (2011). Gruppe Tolegrense Reguleringshøgde Tolegrense Manøvrering Marflo 6 m Sniglar 8 m Vårflugelarvar m Fjørmygg > 35,5 m Skjoldkreps > 35,5 m Fylling i høve til haustvasstand Linsekreps > 35,5 m Ikkje påvist Bythotrephes longimanus > 35,5 m Daphnia sp. > 35,5 m Vegar Vassførekomstar i Vinje er påverka av fylkesveg 806 og 362, av riksveg 45 og 38 og av E 134. Alle desse vegane har delar av vegen inntil vassdrag. Men det er bare E 134 som er nokon viktig påverkar av den økologiske tilstanden. Under utviding av E 134 frå Velemoen til Grunge kyrkje er det i 2013 fylt ut masse i Tveitevatn over ein strekning på ca 550 m. På grunn av problem med massane under vegen blei det bruka kg sprengstoff for å blåse massane ut av fyllinga. Det blei bruka siltgardin, og det er ikkje rapportert om tilslamming eller funn av daud fisk ute i vatnet. Krav om etterundersøkingar på algevekst og fisk er fråfalle. I staden vil fiskelaget få tilskot til eige prøvefiske. 14

15 Figur 7. Utløpet av Tveitevatn. Foto Helge Kiland. 4.4 Forureining Konsentrasjonen av fosfor, nitrogen og organisk stoff blir registrert i overvakingsprogrammet for vassområdet, som har vart sidan Meir enn 40 lokalitetar er undersøkt, dei fleste bare med vasskjemiske prøver. Økologiske tilstandsparametrar har overteke etter kvart, men er meir kostnadskrevjande. Samlerapporten frå NIVA (Kaste et al 2012) oppsummerar resultata frå overvakinga Rapporten viser at tilstanden er god, med unntak av enkelte mindre lokalitetar. Tabell 8. Samanstilling av ulike kvalitetselement med tilstandvurdering. Frå prøvene i 2011 (Kaste et al 2012) 15

16 Tabell 9. Samanstilling av resultata frå perioden Frå Kaste et al (2012) Det dårlegaste elementet avgjer tilstandsklassa. Eit høgt bakterieinnhald er såleis nok til å sette Tveitevatn i moderat tilstand, sjølv om dei andre parametrane viser at tilstanden er særs god. Det dårlege resultatet frå Tokkeåi nedstraums Hovdestadmoen skuldast at prøva er teken frå eit mindre sig som kjem frå eit slamdeponi nær elva. Hausten 2011 var det mykje uro omkring store mengder av algar som slamma til botnen i Tveitevatn og sette seg i fiskegarna. Det førte til at vassområdet søkte og fekk ekstra midlar frå vassregionen til nærare undersøkingar i I tillegg til eutrofieringsindeks basert på artar blei det her også målt kor tjukke algetrådane var. Prøvene visa at vassførekomstane her er særleg sårbare for ekstra næringstilførsel. Algar frå Kjela blir ved stor nedbør ført ut i Tveitevatn, der dei festar seg på botnvegetasjonen og trugar med å kvele denne. Tabell 6. Resultatet frå prøvene i Frå Kaste et al I løpet av vekstsesongen 2013 er det teke 5 prøver av klorofyll a i innsjøane. Resultatet viser at mengda av planktonalgar målt som klorofyll a er låg og godt innanfor grensa for særs god 16

17 tilstand. Dei andre prøvene viser også god tilstand, med unntak av enkelte prøver i Lognvikvatn, Vinjevatn og Vågslivatn. I Liåi er prøvene tekne i ein sidebekk nær pumpestasjon nedanfor skule/idrettsanlegg i Rauland og er ikkje representative for sjølve Liåi. Bakterieinnhaldet er akseptabelt, men tilfredsstiller ikkje krava til drikkevatn. Tabell 7. Resultat frå vassprøver sommaren 2013, frå Labnett og Fjellab. Særs god tilstand er vist med blå, god med grøn og moderat tilstand med gul farge. Lokalitet Dato ph Tot P µg/l 89-L Lognvikvatn L Vågslivatn 2868-R Kjelaåi 54-L Tveitevatn 53-L Grungevatn 24-L Vinjevatn 409-R Tokkeåi 2396-R Tokkeåi nedanfor Lio 483-R Liåi ,7 6,8 7,0 6,9 6,7 6,7 6,9 7,3 9,5 3,3 4,6 4,8 7,9 2,8 Tot N µg/l ,8 7, ,7 3, ,6 6,7 6,9 6,5 6,6 6,7 7,0 6,7 6,4 6,6 6,7 5,6 4,8 4,9 5,8 6 5,5 4,4 6,4 9,1 7,9 6, ,5 6, ,5 3, ,6 8, , Klorofyll a µg/l 1,42 0,81 0,69 1,11 0,54 0,45 1,13 0,54 0,67 0,66 0,45 0,24 0,33 0,38 0,75 0,56 0,63 0,56 0,96 1,49 1,65 0,95 1,03 0,62 0,89 E-coli Pr 100 ml 1 Tabell 8. Resultat frå botndyrprøver 2013 Stasjon ASPT EQR av ASPT EPT taksa Raddum II Kjelaåi/Flothylåi 7,2 1,0 15 5,9 Tansåi 6,5 0, ,8 Våglivatn innløp 6,2 0, ,8 Sauråi ved Rukkemo 7,1 1,0 15 2,2 17

18 Figur 8. Garn frå Velemoen hausten Foto R. Christenson Den viktigaste trafikkåra gjennom vassdragsområdet er E 134, som følgjer store delar av vasstrengen i Kjelavassdraget/Smørkleppåi/Vinjeåi. Andre viktige vegar er riksveg 9 mellom Setesdal og Haukeli, riksveg 37 mellom Åmot og Rjukan og riksveg 38 langs Tokkeåi mellom Dalen og Åmot. Ein har også riksveg 362 langs Totak frå Rauland til Edland. I 2007 blei det ved Edland målt ein årsdøgntrafikk (ÅDT) på 1400 kjøretøy, som er ei relativt avgrensa trafikkmengde. I følgje Statens vegvesen vil ei slik trafikkmengde gje følgjande utslepp, gitt i g/km/år: Tabell 9. Årlege utslepp av viktige tungmetall, olje med vidare frå ein trafikk på 1400 kjøretøy i døgnet. ÅDT Pb Cu Zn Cd Cr Ni Hg P N SS Olje PAH BaP ,8 54,9 88,8 0,4 1,4 1,6 0, ,6 1,12 0,01 Ved bygging av nye vegar vil det fyrst bli vurdert reinsebasseng ved ein ÅDT på E-134 blir salta i overgangsperioden haust/vinter og vinter/vår. Omfanget varierer ein del frå år til år, men er generelt blitt sterkt redusert dei siste åra. Tabell 10. Utdrag frå nye retningsliner for vintervedlikehald på vegar i Telemark, Statens Vegvesen Veg Driftsklasse Tiltak E 134 Brunkeberg Haukeli DkC Sand på snø og isdekke Salt preventivt på tynt snødekke, is og rim og på snødekke ved temperatur > - 3 grader E 134 Haukeli Haukelitunnelen DkD Sand også som preventivt tiltak. Salt bare i spesielle tilfelle RV 9 Hovden - Haukeli DkD Sand også som preventivt tiltak. Salt bare i spesielle tilfelle 18

19 Tunnelvask kan gje giftige utslepp til vassdrag. I Tokke-Vinje vassområde er det retta særleg fokus på Haukelitunnelen, der eine enden ligg nær Ståvatn/Ulevåvatn. Statens Vegvesen Region Sør har drifta av tunnelen og vil i 2014 sette i verk eit program for prøvetaking etter tunnelvask (NORWAT). Utvidinga av E 134 langs Tveitevatn frå Grungedal kyrkje til Velemoen kunne gje tilførsel av giftige nitrogensambindingar frå bruk av sprengstoff. Det var venta at verknaden vil vera stuttvarig, og det er i ettertid ikkje meldt om synlege skader. Det blei også bruka mindre sprengstoff enn venta. Statens Vegvesen blei kontakta med omsyn til tilførsel av tungmetall og anna ureining i samband med sandblåsing og ny måling av bruer. I dette tilfellet brua ved Elvarheim (riksveg 45). Her blei det etter kvart gjennomført skjermingstiltak. 4.5 Sur nedbør Stavsvatn i Vinje er referanselokalitet for overvaking av langtransportert sur nedbør og miljøgifter. Data frå Vannmiljø viser at den kjemiske tilstanden med omsyn til forsuring er god. Syrenøytraliserande kapasitet ANC er over 50 µekv/l. Som ledd i lokal overvaking av sur nedbør er det teke mange vassprøver frå andre stader i vassområdet, men ingen har tidsseriar som i Stavsvatn. Prøvene viser at også område med mindre gunstige bergartar har ein vasskvalitet som er tilstrekkeleg for fisk (aure). Figur 9. Utvikling i ph i vassprøver frå Stavsvatn frå 1986 Lengst sørvest i vassområdet, i grensa mellom Tokke, Valle og Bykle er det meir kalkfattig berggrunn og fleire av vassførekomstane i dette området har hatt problem med dårleg vasskvalitet som følgje av sur nedbør. Ingen vassførekomstar blir kalka i dag. I Strandstøyldalsvatnet er det registrert eit koparinnhald som er så høgt at vassførekomsten har risiko for ikkje å nå god økologisk tilstand. 4.6 Biologisk påverknad Ørekyt Ørekyt blei fyrste gong registrert i Totak på 1970-talet. På den tida blei det truleg også spreidd ørekyt til Songa. I dag finst ørekyt også i heile Kjelavassdraget opp til Ståvatn. Også i Langeidvatn er det rikeleg med ørekyt. I Dalåi var det også registrert ørekyt på 1970-talet. I 19

20 Bitdalsvatn skal det ikkje vera registrert ørekyt. I Botnedalsvatnet, Byrtevatn og Strandstøylvatn er situasjonen usikker. I Gurivatn og Langesæ bør det også undersøkast nærare om det finst ørekyt. Ørekyta likar seg best på grunt vatn. I høgfjellet kan fisken bare observerast i stim ein stutt periode i den varmaste årstida. Fisken er lite sårbar overfor endringar i vasstanden. Han skal kunne forsere stryk og fossar med eit fritt fall på opptil 30 cm. Ørekyt skal også kunna bli spreidd med fiskeetande fuglar. Promitek AS har på oppdrag frå AL Settefisk vurdert mogleg spreiing av ørekyt via pålagte utsettingar av settefisk. Det er ikkje funne klare bevis på at ørekyta kjem frå fiskeanlegget på Reinsvoll. Det er derimot meldt om tilfelle der ørekyt er innført etter bruk som agnfisk. I enkelte tilfelle er ho også sett ut bevisst med tanke på å betre næringsgrunnlaget for storaure. Det er også døme på at ho er blitt spreidd ufriviljug etter innfanging og utsetting av villfisk. Overføringa frå Totak til Våmarvatn har sannsynlegvis vore med på å spreie ørekyt til Våmarvatn og til nokre mindre vatn (Vesle Totak med fleire). Ørekyt er fyrst og fremst ein næringskonkurrent for aure, og skal i grunne tjønnar kunne redusere avkastninga av aurefisket med meir enn 50 %. I andre vassdrag er det derimot også registrert at ørekyt kan vera eit viktig byttedyr og på den måten sikre god kvalitet på auren (Jon Museth, NINA). Det er vanskeleg å finne effektive tiltak mot ørekyt som ikkje er altfor arbeids- og kostnadskrevjande. Det viktigaste tiltaket vil derfor vera å sikre dei vatna som i dag ikkje har ørekyt mot arten. Biotopjusterande tiltak i regulerte elvar må også vurderast med tanke på ørekyt, idet arten er mindre straumsterk enn aure og lett vil bli favorisert ved anlegg av terskeldammar. I Hydrofishprogrammet visa det seg at ørekyt og skjoldkreps eksisterte saman i 8 av 11 vatn med ørekyt. Konklusjonen var at det ikkje er noko som tyder på at ørekyt utryddar skjoldkreps (Rognerud og Brabrand 2011) Krypsiv Krypsiv er ei plante som finst naturleg, truleg i heile vassdraget. Ho gjer vanlegvis ikkje så mykje av seg, men kan i enkelte tilfelle danne store bestand med såter eller matter som dominerer store delar av vasstrengen. Det gjeld særleg rennande vatn på 0,5-1,5 m djup. Ei kartlegging på Sørlandet i 2005 viste at i dei større Sørlandselvane dekte krypsivet eit overflateareal på ca daa. To typar område skilte seg ut med særleg mykje krypsiv; terskelbasseng med redusert og utjamna vassføring og område nedstraums kraftverk med utjamna vassføring. Men problemet kan også vera stort i uregulerte elvar. Problemvekst av krypsiv synes å vera størst på Sør-Vestlandet, eit område med mykje surt vatn og høge tilførslar av nitrogen med nedbøren. I Tokke-Vinjevassdraget er det observert tendensar til problemvekst av krypsiv i Tveitevatn/Grungevatn. Elles synes ikkje vassdraget å vera spesielt plaga med krypsiv. 20

21 I delar av vassdraget, spesielt Tveitevatn og Grungevatn er det meldt om store problem med algevekst og sly som legg seg i garna og gjer det vanskeleg å fiske. Tilslamming av garn med sly og grønske har også vore eit problem i Vinjevatn. Det blei påpeika alt i overskjønnet for Tokke-Vinjereguleringa Sidan Kjelavassdraget blei utbygd har det også laga seg store grunnar med finsand som etter kvart har vakse til med elvesnelle og andre vassplantar. 4.7 Brukarinteresser Naturvern Fire vassdrag er varig verna mot kraftutbygging. Under handsaminga av Stortingsproposisjon nr 75 ( ) om supplering av verneplan for vassdrag har Stortinget opna for konsesjonshandsaming av mini- og mikrokraftverk inntil 1 MW i verna vassdrag. Det er ein føresetnad at verneverdiane ikkje blir svekka ved utbygging. Utbygging i vassdrag som er verna pga urørt natur/som referansevassdrag har hatt vanskeleg for å få konsesjon. I tillegg til vern mot kraftutbygging gjeld også rikspolitiske retningsliner for arealbruken i eit belte på 100 m på begge sider av vassdraget. Målet er å sikre at ikkje verneverdiar blir øydelagde av vegbygging, masseuttak og anna. Tabell 11. Oversikt over verna vassdrag Elv Nummer Nedbørfelt Referanse Merknad Dalåi 016.BDZ 214 km2 St.prp. 4 ( ) om Vern mot ytterlegare verneplan for vassdrag inngrep Rukkeåi 016.BE2Z 142 km2 St.prp. 4 ( ) om Vern mot ytterlegare verneplan for vassdrag inngrep Rusåi 016.BEB2Z 57 km2 St.prp. 118 ( ) om Urørt/lite påverka verneplan IV referansevassdrag Klevastøylåi 016.BEBZ 56 km2 St.prp. 118 ( ) om Urørt/lite påverka verneplan IV referansevassdrag Nokre av dei viktigaste bekkekløftene i landsdelen er registrert langs Tokkeåi med sideelvar. Det spesielle klimaet nede i kløftene gjev grunnlag for ein spesiell flora og insektfauna, med mange raudlisteartar. Tabell 12. Registrerte naturtypar knytte til vassførekomstar i Tokke-Vinje vassområde ID Naturbase Namn Naturtype Verdi BN Berglibekken Bekkekløft Svært viktig (A) BN Dalåi s deltaområde Deltaområde Svært viktig (A) BN Molandsbekken Bekkekløft Viktig (B) BN Mjaugedal V - Nipen Bekkekløft Svært viktig (A) BN Nordigard N Bekkekløft Svært viktig (A) BN Rukkeåi Bekkekløft Svært viktig (A) BN Storås Bekkekløft Lokalt viktig (C) Ikkje innlagt Podden i Tansvatn Deltaområde Viktig (B) Ikkje innlagt Ormetjønn SV Bekkekløft Svært viktig (A) Ikkje innlagt Åreholtet Bekkekløft Svært viktig (A) Ikkje innlagt Tokkeåi ved Midtveit Bekkekløft Viktig (B) 21

22 Ikkje innlagt Ljosland Gammal lauvskog Svært viktig (A) Ikkje innlagt Smogåi v/vegenden Rik edellauvskog Svært viktig (A) Ikkje innlagt Smogåi v/nedre Ånefjell Rik edellauvskog Svært viktig (A) Tabell 13. Område innanfor Tokke-Vinje vassområde verna etter naturvernlova Verneområde Hardangervidda nasjonalpark Bjortjønn fuglefredingsområde Brattefjell-Vindeggen landskapsvernområde Nedbørfelt Songa og Bora Del av Bitu nedanfor Bitdalsdammen Del av Lognvikvatn I enkelte av vatna inne på Hardangervidda finst det skjoldkreps, som er sårbar for sein oppfylling av reguleringsmagasinet om sommaren. Vasstanden bør innan 15. juli ikkje vera meir enn 5 m under vasstanden hausten før. Figur 9. Aure på 8 og 15 kg, Tokkeåi. Frå Bjørn Ivar Haukeliseter, På Hardangervidda finst det også ein del dykkender, som bergender som lever av krepsdyr. Vinje kommune har fått tildelt bergand som sin spesielle ansvarsart blant truga og sårbare artar i Noreg. Hardangervidda har den største villreinstamma i Europa, og villreinområdet har status som europeisk villreinområde. I Tokkeåi har det også vore andre artar, som bekkeniauge og ål. Den fyrste er i delar av året eit viktig byttedyr for aure, medan ålen synes å vera i fare for å bli borte frå vassdraget. Under 22

23 rotenonbehandlinga i 2011 mellom Kjeldal og Hogga blei det ikkje registrert ein einaste ål. Også bekkeniauge synes å ha fått det vanskeleg dei seinare åra, truleg mykje på grunn av endringar i vasstanden i deltaområdet til Tokkeåi Drikkevatn På Dalen ligg drikkevassinntaket på Hestøy i elvedeltaet til Tokkeåi i Bandak. Uttaket skjer i lausmassar, og drikkevasskvaliteten har alltid vore god. I Vinje er Oksatjønn drikkevasskjelde for hyttene og turistanlegga på Vierli. I tillegg til Oksatjønn har kommunen 3 andre større vassanlegg med minst 2 hygieniske barrierar og basseng (Rauland, Edland og i Åmot). Desse anlegga er også basert på uttak i lausmassar. I Vinje er det også 5 mindre anlegg med bare ein barriere. Det er Øyfjell, Arabygdi, Vinjar, Vesås og Tyrvelibekken (i overføringstunnelen frå Bordalsvatn) Friluftsliv Tokkeåi er blitt kjent og attraktiv blant dei som fiskar med fluge. Nedre del av Smørkleppåi og Kjela er også gode fiskeelvar. Tveitevatn var frå gammalt av kjent som eit svært godt fiskevatn, og prøvefiske utført av NIVA i 2010 viste at vatnet framleis har ein god fiskebestand og fin fisk. Hardangervidda har mange gode fiskevatn, og er eit mål for mange sportsfiskarar. Dalaåi var før reguleringa sannsynlegvis også gyteelv for aure frå Bandak, og har eit godt potensial for sportsfiske. Den Norske Turistforening (DNT) sitt løypenett kryssar Langesæåi og held fram langs austenden av Langesæ vidare mot Kjelavatn. Løypa passerer Kjela mellom Ståvatn og Kjelvatn på veg mot Haukeliseter. Løypa vidare til Hellevassbu gjeng i øvre del av vassområdet, på avstand frå synlege reguleringsinngrep. Andre turløyper er ålmannvegen mellom Vågsli og Ulevå, løype opp Gjøsløysdalen frå Gravdalen og frå Totak langs Songa gjennom Urbøglupen. Pilgrimsvegen over til Røldal er også populær. Haukeliseter er den største og mest besøkte turisthytta til DNT, med meir enn 100 sengeplassar. I Berunuten langs Songa har Vinje kommune fleire hytter som er opne. I Tokke kommune er det fleire lokale turstigar, mellom anna frå Mo til Botndalen, frå Froland til Strandstøyldalen, i Byrtedalen og frå Byrte til Poddevatn. I 2009 opna Statkraft den nye turløypa elvelangs med ei hengebru over Tokkeåi ca 3 km ovanfor Dalen. Den gamle pilegrimsruta tvers gjennom Vinje kommune og over til Røldal kyrkje er dei siste åra merka opp og teken i bruk att som vandrerute. Byrtevatn, Vinjevatn, Totak, Bandak og Songavatnet blir bruka til båttrafikk, og i alle vatna er det laga utsettingsstader for båt som skal vera opne for ålmenta. Songavatnet blir nytta som utgangspunkt og innfartsåre til Berunuten og lengre inn på vidda Flaumsikring Vassdraget har ein reguleringsprosent på 63, noko som er med på å dempe faren for flaum vesentleg. Ein rapport laga av NVE med flaumsonekart for Dalen viser at ved ein 10-års flaum 23

24 vil nokre område bli overfløymd, og ved ein 200-års flaum vil det vera betydeleg areal som blir overfløymd. Brua der riksveg 45 kryssar elva er eit kritisk punkt. Her kan rekved og liknande føre til store skadar alt ved ein 100-års flaum. Ved flaum kan også Bandak stige opptil 4 m over høgaste regulerte vasstand. NVE har i samarbeid med Tokke kommune sett på førebyggande tiltak Kraftproduksjon Tokke-Vinjevassdraget blei utbygd i fleire etappar frå 1957 til Kraftproduksjonen er 4920 GWh i eit normalår. Noko som svarar til ca 4 % av landets samla elektrisitetsforbruk. Eigar og drivar av kraftverka er Statkraft AS. Vassdraget er regulert gjennom eit komplisert nett av magasin, overføringar og kraftverk frå Haukelisæter til Bandak. Ståvatn, Kjelavatn, Langesæ, Førsvatn og Bordalsvatn er reguleringsmagasin der vatnet blir overført til Kjela kraftverk og deretter til Venemomagasinet og vidare i tunnel til Totak. Frå Totak blir vatnet ført vidare i tunnel til Våmarvatn og vidare til Vinje kraftverk. Elva Bora langt inne på Hardangervidda er overført til Songavassdraget. Reguleringsmagasinet Songa er skapt ved oppdemming av da og fleire vatn og tjønnar. Vatnet frå Songa blir overført til Totak saman med vatnet frå Bitdalsvatn og utnytta til kraftproduksjon i Songa kraftverk. Frå Bykleheia blir vatnet frå Langeidvatn og Vatjønn ført ned til Haukeli kraftverk og vidare ned Smørkleppåi til Vinjevatn. Vinjevatn er inntaksmagasin for den største kraftstasjonen, som er Tokke kraftverk ved Bandak. På overføringstunnelen til Tokke kraftverk er det fleire bekkeinntak. Det same gjeld overføringa til Songa kraftverk. I Tokke kommune er vatnet frå Strandstøyldalsvatn og Botnedalsvatn ført over til Byrtevatn og vidare i tunnel til Lio kraftverk. Figur 10. Helvetesfossen før og nå. 24

25 Figur 11. Kart over Tokke-Vinjereguleringa. Frå revisjonsdokumentet for vilkårsrevisjonen for Tokke-Vinjekonsesjonen (Statkraft 2013). 25

26 4.7.8 Utslepp Reinseanlegget på Dalen er dimensjonert for 1800 pe, men har i dag ei belastning på ca 1000 pe. Utsleppet frå reinseanlegget gjeng ut på djupt vatn i Bandak og tilfredsstiller krava i forureiningsforskrifta kap. 13. Leidningsnettet i Tokke kommune er fleire stader under rehabilitering. Inntak av overflatevatn reduserer effekten i reinseanlegga. Driftsstans ved pumpeanlegg blir varsla straks det går vatn i overlaupet. Tiltak skal setjast i verk innan 12 timar etter varsling. Mesteparten av avløpsnettet i Vinje er av god standard. I følgje kommunen er det liten lekkasje ut frå den kommunale delen av leidningsnettet. Pumpestasjonar har i hovudsak doble sett med pumper og er under stadig vurdering. Tilstanden blir karakterisert som god. I grendene er det stort sett bare private avløpsanlegg. Dei kan gje kolibakteriar i vassdrag. Mange gamle og dårlege anlegg, men ved nye byggesaker blir det som regel også kravd rehabilitering, eventuelt nytt anlegg. Tokke kommune har eigne lokale føresegner for behandling av spreidde avløp og eige sanitærreglement. All slamtøming, både frå kommunale og private anlegg har blitt utført av Renovest og slammet har blitt deponert på Hovdestadmoen tett opp til Tokkeåi nedanfor Åmot. Sigevatn frå deponiet er sterkt rustfarga og gjeng ut i åa. Det er klaga på ulemper med lukt og ureining, men problemet synes fyrst og fremst å vera lokalt. Etter skal anlegget vera avslutta i samsvar med godkjent plan. Vinje kommune har 4 større reinseanlegg; Rauland, Åmot, Vågsli og Haukeli reinseanlegg. I tillegg har kommunen 3 mindre anlegg (Arabygdi, Vesaas og Øyfjell), som er vanlege infiltrasjonsanlegg utan overvaking men under oppsikt. Dei andre anlegga har driftsovervaking gjennom Driftsassistansen. Ein del hytteområde har private reinseanlegg, stort sett av nyare dato og godkjende som minireinseanlegg. Her er det krav om serviceavtale og årleg rapportering. For både minireinseanlegg og større anlegg er det krav om minst 90 % reinsing av organisk stoff og av fosfor. I Tokke kommune er det tilsvarande krav for spreidde avløp der det er brukarinteresser knytt til resipienten. Der det ikkje er brukarinteresser men fare for eutrofiering er det krav om fjerning av minst 90 % av fosforet og 70 % av organisk materiale (uttrykt som biologisk oksygenforbruk, BOF 5 ). Tabellen nedanfor gjev eit stutt samandrag av rapporten frå Driftsassistansen. Organisk stoff er her målt som kjemisk oksygenforbruk (KOF), mot biologisk oksygenforbruk (BOF 5 ) for dei andre anlegga. Bortsett frå Vågsli oppnådde alle reinseanlegga tilfredsstillande resultat i

27 Tabell 14. Resultat frå Driftsassistansen 2011 og 2012 Reinseanlegg Tot. P Org. stoff Kommentar Rauland 248 kg i 8,4 tonn i Utsleppet av fosfor og organisk stoff auka betydeleg frå , , 7,4 til I 2010 var utsleppet redusert frå 107 kg til 61 kg, kg i 2012 tonn i 2012 som blir vurdert som eit særs godt resultat, men hadde auka til 248 kg i Resultatet i 2012 blir vurdert som meir representativt. Tiltak for å redusere tilførsel av overvatn til leidningsnettet er nødvendig Åmot 34,5 kg i 2011, 13,1 kg i 2012 Vågsli 8,1 kg I Manglar data for 2011 og 2012 Haukeli 47,4 kg (2010) Manglar data for 2011 og 2012 Dalen 41 kg i 2011, 43,7 kg i ,3 tonn i 2011, 8,5 tonn i ,1 tonn (2010) Vassmålar ute av drift i 2011 og ,9 tonn (2010) Manglar data for 2011 og ,3 tonn i 2011, 8,6 tonn i 2012 Utsleppet av fosfor var i 2010 nær dobbelt så stort som i 2008 og i 2011 dobbelt så stort som i Reinsekravet var ikkje tilfredsstilt i 2011, men er tilfredsstilt i Det nye reinseanlegget har redusert utsleppet av fosfor frå 63 kg i 2006 til 1,6 kg i Utsleppet av organisk stoff er også betydeleg redusert. Frå 2009 til 2010 var det igjen ein betydeleg utsleppsauke. Anlegget har varierande belastning og leidningsnettet tek i fleire periodar inn for mykje vatn. Reinsekravet er bare delvis tilfredsstilt. Utsleppet av fosfor er om lag dobla frå Anlegget blei oppgradert i med ekstra trinn for organisk materiale. I den perioden var reinseeffekten lite tilfredsstillande. Seinare har anlegget hatt meir enn 95 % reinsing av fosfor. Tiltak på leidningsnettet er nødvendig Reinsekrava er tilfredsstilt, men store vassmengder i 2011 gav dårleg sedimentering i anlegget. Delar av leidningsnettet er rehabilitert i 2012, noko som reduserer inntaket av framandt vatn. Tilførsla av organisk stoff har av ukjente årsaker auka munaleg dei siste åra. Det er i Vinje meir enn 1200 private avløpsanlegg, inkludert hytter. Tilstanden er rekna som variabel. I dei tilfella der ein kjenner til problem gjev kommunen pålegg om utbetring. Det er grunn til å rekne med at utslepp frå slike anlegg kan vera medverkande til enkelte høge verdiar for fosfor og nitrogen Landbruk Tilførsel av næringsstoff til vassdrag frå landbruket stammar i hovudsak frå bruk av kunstgjødsel og husdyrgjødsel, lekkasje frå lager med husdyrgjødsel, jorderosjon, utvasking frå hogstflater og i samband med skogsdrift og generell bakgrunnsavrenning frå jord og skog. Dei seinare åra har det blitt vanlegare å ha husdyr ute også i vinterhalvåret, noko som kan gje auka avrenning. Både tal husdyr og gardsbruk i drift har gått sterkt tilbake. I 2008 blei det i Vinje produsert ca tonn husdyrgjødsel til lagring og seinare spreiing. Det svara til ca 0,8 tonn pr daa. I tillegg blei det bruka ca 700 tonn kunstgjødsel. Alt jordbruksareal blir bruka til eng/beite. Det er ingen kulturar med open åker. Det har også vore ein generell konsentrasjon av husdyrproduksjonen, med fleire dyr på færre einingar. Det kan i enkelte tilfelle skape lokale miljøutfordringar. 27

28 Jordbruksarealet er svært lite, og tydeleg gjødslingseffekt på grunn av landbruket er bare registrert i Lognvikvatn. Her har ein i løpet av fyrste planperiode oppnådd ei omlegging av gjødslingspraksis slik at risiko for utvasking av husdyrgjødsel ikkje er så stor som før. 5 Vassførekomstar i RISIKO 5.1 Risiko for ikkje å nå miljømålet innan 2010 Den økologiske tilstanden er registrert gjennom overvakingsprogrammet frå 2009 til Resultatet er presentert i NIVA rapport LNR I 2012 er det med ekstra tilskot frå vassregionen utført ei utvida kartlegging i Kjelaåi med Tveitevatn og Grungevatn (NIVA rapport LNR ). Enkelte av prøvetakingsstasjonane er lagt til vassførekomstar med svært lita vassføring, noko som kan gi eit litt skeivt inntrykk av tilstanden i vassområdet. Den vesentlegaste årsaka til at vassførekomstar har hamna i RISIKO er vassdragsregulering. Prøvene frå 2012 viste at situasjonen er variabel og at vassførekomstar av denne typen også er sårbare for ekstra næringstilførsel. I alt 26,9 % av vassførekomstane har risiko for ikkje å kunne nå målet om minst god økologisk tilstand, vesentleg på grunn av fysiske inngrep (vassdragsregulering). Det er ingen grunnvassførekomstar i kategorien RISIKO i Tokke- Vinjevassdraget. Figur 12. Tokkeåi ovanfor Tønsberghylen sommaren Foto Helge Kiland 28

29 Figur 13. Vassførekomstar med risiko for ikkje å nå miljømåla. Frå Tabell 29. Bekkar og elvar med risiko for ikkje å nå miljømål god økologisk tilstand (GØT) ID Namn Påverknad Tilstandsvurdering Miljømål Sauråi Spreidde avløp God GØT (2021) 2800-R (hytter) 483-R Liåi Kloakk Dårleg GØT (2021) Kjela nedre Utslepp reinseanlegg Moderat GØT (2021) 2858-R del Spreidde avløp I Liåi blei det i 2012 registrert tydeleg utslepp av kloakk i samband med pumpestasjon nedanfor Libru. Påverknaden er ganske lokal, men blir følgd opp med fleire prøver i Tabell 15. Innsjøar med risiko for ikkje å nå miljømål god økologisk tilstand (GØT) ID Namn Påverknad Tilstandsvurdering Miljømål 89- Lognvikvatn Landbruk God GØT (2021) L 54- L Tveitevatn Algevekst Sedimentering Moderat GØT (2021) 29

30 53- L L L Grungevatn Algevekst Moderat GØT (2021) Vågslivatn Eivindbuvatn Strandstøyldal svatnet Utslepp reinseanlegg Spreidde avløp Hytter Turistanlegg Sur nedbør tungmetall God GØT (2021) Moderat GØT (2021) Moderat GØT(2021) 5.2 Sterkt modifiserte vassførekomstar (SMVF) Dei sterkt reduserte vassførekomstane er under karakteriseringsarbeidet i fyrste omgang kalla kandidatar til SMVF. Endelege SMVF er bestemt i samråd med NVE og Fylkesmannen. Tabell 16. Kandidatar til sterkt modifiserte vassførekomstar ID Namn Påverknad Samla økologisk tilstand 185-R 186-R Langesæåi Redusert/varierande 190-R vassføring 191-R Kuvad Redusert/varierande 195-R vassføring 197-R 221-R 222-R 223-R 225-R Mosåi/Rukkeåi Redusert vassføring 2272-R Tersklar 2871-R 2414-R 2435-R 2442-R 2688-R 2716-R Fysisk-kjemisk tilstand Miljømål Vååi Bekkeinntak Moderat God Varig unntak Bora 3 Redusert vassføring Dårleg God GØP (utsett Moderat God GØP (utsett Førsvassåi Redusert vassføring Dårleg God GØP (utsett Moderat God GØP (utsett Kvikke Redusert vassføring Dårleg God Varig unntak Haugebekken Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Raudåi Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Grytåi Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Kjela øvre Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Dårleg God GØP (utsett Tokkeåi Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett nedstraums Lio Tersklar kraftverk Frolandsåi, Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Smogåi og Dalåi Bordalen Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Tokke øvre Redusert vassføring Dårleg God GØP (utsett Ørekyte Holldalsbekken Småkraftverk God God GØT (ikkje SMVF) Viermyrbekken Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak 30

31 2725-R 2727-R 2735-R 2740-R 2742-R 2755-R 2765-R 2793-R 2794-R 2815-R 409-R 468-R 475-R 513-R 9-1-L 10-L 23-L 49-L 55-L 56-L 57-L 61-L 62-L 64-L 82-L Grunnevassåi Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Koldalsbekken Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Urdbøbekken Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Nipalibekken Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Farastad-bekken Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Attfylling Vafoss Redusert vassføring Dårleg God Varig unntak Bitu Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Kjela/Flothylåi Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Kjela Redusert vassføring Moderat God GØP (utsett Reinseanlegg Masseuttak E 134 Rafdøla Redusert vassføring Dårleg God GØP (utsett Tokkeåi/Vinjeåi Redusert vassføring Ørekyt Utslepp Tilsig frå fylling Redusert vassføring Ørekyt Redusert vassføring Ørekyt Dårleg God GØP (utsett Bora i Gjøsløysdalen Dårleg God GØP (utsett Songeåi Dårleg God GØP (utsett Bessåi nedre Bekkeinntak Dårleg God Varig unntak Totak Reguleringsmagasin Moderat God GØP (utsett Songavatnet Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Botnedals- Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett vatnet Byrtevatn Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Bordalsvatn Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Førsvatn Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Langesæ Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Kjelavatn Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Ståvatn og Reguleringsmagasin Moderat God GØP (utsett Ulevåvatn Bitdalsvatn Reguleringsmagasin Dårleg God GØP (utsett Våmarvatn Reguleringsmagasin Moderat God GØP (utsett 31

32 86-2-L 82-3-L 60-L L L Nedre Langeidvatn Øvre Langeidvatn Vesle Kjelavatn Hyljelihylen Reguleringsmagasin Moderat God GØP (utsett Reguleringsmagasin Moderat God GØP (utsett Inntak God God GØP (utsett overføringstunnel Vassinntak God God GØT (ikkje Gjennomstrøyming SMVF) Vatjønn Vassinntak God God GØT (Ikkje SMVF) På grunn av vilkårsrevisjonen, der det er uvisst når resultatet vil ligge føre, er det usikkert om miljømålet vil bli nådd innan planperioden fram til Miljømål har derfor utsett frist. Ein del bekkar er tekne inn på overføringstunnelane som takrenneprosjekt. Nedanfor inntaket er bekkane som regel tørre. Her er det innstilt på unntak frå standard miljømål. Pålegg om minstevassføring kan bidra til auka restvassføring i Tokkeåi, men for Tokkeåi sin del har ein vurdert verknaden som størst når vatnet i staden blir slept som minstevassføring frå Vinjevatn. Figur 13 Kandidatar til SMVF for innsjøar i Tokke-Vinje vassområde. Frå Vann-Nett

33 5.3 Brukarmål Drikkevatn - Forskrift om vassforsyning og drikkevatn ( ) set krav til kvaliteten på drikkevatnet, både med omsyn til farge, smak, partiklar og bakterieinnhald. Dei spesifikke krava gjeng fram av vedlegget til forskrifta Badevatn - Alt overflatevatn skal også ha tilfredstillande badevasskvalitet. Krava følgjer badevassdirektivet i EU (2006). Innhaldet av termostabile koliforme bakteriar skal ikkje vera høgare enn 100 pr 100 ml vatn Fiske - Alle vassførekomstar skal ha sjølvreproduserande aurebestandar med naturleg aldersstruktur. - Førekomstar av andre fiskeslag som bekkeniauge og særskilte bestandar av storaure skal sikrast. - Førekomstar av andre nykelartar i økosystemet, som skjoldkreps og marflo skal bevarast. - Gytebestandsmålet for Tokkeåi er sett til 100 gytemogne aurar > 1 kg kvart år Kulturminne - Kulturminnet på Sporaneset ved Totak må sikrast mot erosjon. - Fløtingsrelaterte kulturminne bør sikrast gjennom bruk av Plan og bygningslova. Det gjeld også andre nyare kulturminne i vassdraget. - Behovet for vidare registreringar og tiltak må vurderast av fylkeskommunen/riksantikvaren Godt økologisk potensial - Isolerte bekkar/elvar med minstevassføring skal ha stasjonære sjølvreproduserande bestandar av aure med naturleg aldersstruktur. - Elvar med minstevassføring skal ha vandringsvilkår som sikrar tilgang til viktige gyteområde for aktuelle bestandar av aure. - Reguleringsmagasin med aktiv reguleringshøgde > 10 m skal ha naturleg reproduserande aurebestand av god kvalitet. - Reguleringsmagasin med reguleringshøgde 3 5 m skal ha økologisk status som svarar til ikkje regulerte nabovatn. Alle fiskebestandar skal ha jamn rekruttering. - Tokkeåi skal ha eit årleg innslag av storaure på gytegrunnane som svarar til minst 60 % av gytebestandsmålet for elva. 5.4 Utviklingstrekk i vassområdet Utfallet av vilkårsrevisjonen for Tokke-Vinjereguleringa vil i stor grad påverke miljøtilstanden i vassdraget framover. Sidan Energilova kom i 1990 har måten vassdraga blir regulert på endra seg vesentleg. I staden for å bli tappa ned om vinteren og fylt opp om sommaren produserer nå kraftverka også for andre tider av året. Nedtapping om sommaren reduserer den økologiske tilstanden og gjev større konflikt med andre brukarinteresser. Den internasjonale energimarknaden kan kome til å bety meir for reguleringa av vassdraget i åra 33

34 framover. Statkraft har søkt konsesjon på Vesle Kjela kraftverk, og nye småkraftverk er også under planlegging. Tilstrekkeleg vassføring er viktig for at vassdraget skal ha resipientkapasitet som er stor nok. Dei siste 10 åra har det blitt bygd meir enn 100 hytter i året i Vinje. Dei fleste av dei er knytte til kommunale reinseanlegg. Belastninga på anlegga varierer sterkt med bruken av hyttene, og i påske og vinterferiar er dette ei stor utfordring for reinsekapasiteten. I kommuneplanen for Vinje er nærare 50 område vurdert som aktuelle for spreidd hyttebygging. Ei betydeleg fortetting og utviding av hytteområda langs øvre del av Kjela i Vågsli er også under vurdering Figur 14. Utvikling i talet på hytter i Vinje kommune Frå Statistisk sentralbyrå. I åra framover vil det bli gjort store investeringar i vegnettet. Utbetringstiltak vil bli sett i verk på E 134 langs Tveitevatn. Det vil føre med seg inngrep i delar av strandsona. Statens vegvesen har i samarbeid med Vinje kommune også planlagt omlegging av E 134 frå Åmot til Vinjesvingen. Store delar av vegen vil bli lagt nær Vinjeåi og Vinjevatn. Utviklinga i landbruket er usikker. Det får også følgjer for drifta av Haukeli meieri, som i periodar har vore ei klar kjelde til utslepp i nedre del av Bora i Edland. Det er venta at klimaendringar vil føre til større variasjonar i nedbør og nedbørintensitet enn før. Det nyttbare tilsiget til kraftstasjonane har i Vest-Viken vassregion auka med 4,8 % i perioden (Sørensen 2013). Det set større krav til pumpestasjonar og handtering av overvatn. Men det gjev også større kraftproduksjon og dermed større rom for minstevassføring og andre avbøtande tiltak. Mindre sur nedbør og høgare temperatur fører til at humusinnhaldet i vatnet aukar, noko som kan farge drikkevatnet brunt. 34

35 6 Forureiningsrekneskap Forureiningsrekneskapen tek utgangspunkt i konsentrasjonen av fosfor, som er det næringsstoffet som er mest avgjerande for planteveksten i ferskvatn. Mykje fosfor kan gje ekstra algevekst og problem med attgroing, endra botnsubstrat og oksygenmangel i vatnet. Dette blir også kalla eutrofiering. I vårt vassområde er det sett nærare på situasjonen i Tansåi, Nedre Kjela (Flothylåi) og Tokkeåi nedanfor Lio. Tabell 32. Døme på forureiningsrekneskap for 3 utvalde stasjonar i Tokke-Vinjevassdraget Tansåi v/tansosen Flothylåi Tokkeåi v/omdalsbru Nedbørfelt km ,99 65,6 Middelavrenning l/s/km 2 22,34 30,52 17,98 Middelavrenning m 3 /s 2,61 2,99 1,18 Årleg middelavrenning, m Middelkonsentrasjon fosfor µg/l Teoretisk fosfortransport, kg/år 411,55 282,88 74,42 Grenseverdi god tilstand, µg/l Akseptabel belastning, kg/år 576, ,49 Avlastningsbehov (tilførsel grenseverdi), kg/år -164,62-377,17-186,07 Dømet ovanfor viser at det er eit godt stykke igjen før det er noko behov for tiltak for vidare reduksjon av fosfor. I enkelte tilfelle harmonerer dei målte verdiane dårleg med den vanlege oppfatninga av situasjonen. Vassområdet engasjerte derfor i 2012 Susanne Schneider i NIVA for vidare undersøkingar av situasjonen spesielt i Tveitevatn, Grungevatn og nedre del av Kjelaåi/Flothylåi. Det blei funne til dels omfattande algevekst, og under periodar med mykje nedbør hamnar mykje av algane i Tveitevatn der dei kan vera i ferd med å endre den økologiske tilstanden også i meir permanent lei. Dei vanlege parametrane som blir nytta under tilstandsovervaking fanga i liten grad opp noko av dette. Ein fann derimot ein klar samanheng med kor tjukke algetrådane var. Konklusjonen på dette synes å vera at det i slike næringsfattige og litt sure vatn kan vera lite som skal til for å gje omfattande endringar i innsjøane sitt økosystem, og at dette bare i avgrensa grad blir fanga opp ved normale måleprogram etter vassforskrifta. 35

36 7 Framlegg til tiltak 7.1 Gjennomførte, vedtekne og planlagde tiltak Tabell 17. Konsesjonspålagte tiltak i reguleringsmagasin. Frå Statkraft (2013) Magasin Periode (dato) Oppfyllingskrav Manøvr.regl. Totak Skal vera fylt til kote 686,00. Kgl.res Byrtevatn Skal vera fylt til ca. kote 443,60. Kgl.res Tabell 18. Konsesjonspålagt minstevassføring i elvar. Frå Statkraft (2013) og NVE Stad Dato Krav Manøvr. regl Minstevassføring 0,3 m³/s Krp.res Kjelaåi (ved dam Vesle Minstevassføring 0,75 m³/s Krp.res Kjela) Jevn overgang fra 0,75 m³/s til 0,3 m³/s Krp.res Minstevassføring 0,5 m³/s Krp.res Minstevassføring 2,0 m³/s Krp.res Hyljelihyl Jamn overgang frå 2,0 m³/s til 0,5 m³/s Krp.res Holldal kraft Heile året 10 l/s forbi kvart vassinntak, 20 l/s ved samla inntak kote 735 NVE Tabell 19. Oversikt over friviljuge tiltak. Frå Statkraft (2013) Stad Tidspunkt Restriksjon År Haukeli kraftverk Prøvar å hindre stans av Haukeli kraftverk i gyteperioden for storaure i Tveitevatn. Ved teknisk vedlikehald eller spesielle episodar kan ein redusere til halv effekt ved separat kjøring. Ved havari eller lengre driftsstans blir det tappa 1 m 3 /s frå Vatjønn. Ved lokalt tilsig over 5 m 3 /s kan kraftverket stansast Vinjevatn Vasstanden i Vinjevatn blir halde over kote 464,0 målt ved Vinje kraftverk. Stuttare svingingar med inntil 5 cm under kravet blir tillate Lio kraftverk Heile året Stopp-prosedyre frå full last på 2 ¼ time for å unngå stranding av fisk. Kan fråvikast dersom vassføringa ved Elvarheim er høgare enn 20 m 3 /s Tokkeåi/ Elvarheim Ståvatn Ståvatn Bestemte tidsperiodar Vinter Sommar/haust Minimumsvassføring i Tokkeåi målt ved Elvarheim på Dalen. Ved lokalt tilsig over kravet kan Lio stansast. Unntak ved havari og uførutsette hendingar som gjev stans i kraftverket. I slike tilfelle blir det i kvart tilfelle vurdert tapping frå Vinjevatn : ca 4 m 3 /s : ca 6 m 3 /s : ca 12 m 3 /s : ca 2 m 3 /s Med ca er meint at avvik under 100 l/s i ein stutt periode (1-2 timar) ikkje blir rapportert som brot på restriksjonen Blir tappa trinnvis ned til LRV innen 1.2. Vasstanden blir halden stabil til etter påske for å etablere sikker is Prøvar å halde vasstanden høg fram til 01.10, minimum vasstand 15 cm under HRV. Estetikk, flytrafikk og turisme. Ståvatn prøvar ein å halde høgt fram til 01.10, minimum vasstand 15 cm under HRV. Skulle situasjonen gjera det nødvendig å bryte restriksjonen skal ikkje Ståvatn tappast under kote 976,50 frå 19.august til 01.10, av

37 Stad Tidspunkt Restriksjon År omsyn til flytransport frå vatnet.. Vinje Flaumsituasjon Totak Bandak/Flåvatn Bestemte tidsperiodar 50 Mm 3 dempingskapasitet oppstraums Vinje kraftverk for å sikre eigedom langs vassdraget mot skadeflaum Prøvar å halde vasstanden over kote 685,50 pga yrkesfiske og turisme. Betre naturleg rekruttering av fisk i Bitu og Tansåi Sikre oppvekstområde for storaure i deltaområde. Sikre ferdsel for kanalbåtar : Flåvatn over kote 71, : Bandak over kote 71, : Bandak over kote 71, Tabell 20. Pålegg om utsetting av fisk, frå Magasin/vatn Type/art Tal fisk Ståvatn / Ulevåvatn 1-somrig aure 6000 Øvre Langeidvatn 2- somrig aure 750 Nedre Langeidvatn 2- somrig aure 1500 Bitdalsvatn 1- somrig aure 1500 Songavatn 1- somrig aure Førsvatn 2-somrig aure 2000 Våmarvatn 2-somrig aure 4000 Vågslivatn 2-somrig aure 750 Totak 2-somrig aure 4200 Kvikkevatn 2-somrig aure 400 Totalt I 2013 vil det bli gjennomført utfylling av masse i Tveitevatn i samband med utviding av E 134. Avbøtande tiltak, som utsetting av fisk, vil bli gjennomført på grunnlag av nytt prøvefiske i Det kan vidare bli aktuelt å krevje oppmudring/fjerning av massen som etter sprenging har flytta seg utover i vatnet. 7.2 Tokkeåi med deltaområde i Bandak Auren gyter i nedre del av Tokkeåi og har Bandak og Vestvatna utover mot Flåbygd som sitt beiteområde. Det er registrert eksemplar på over 15 kilo. Reguleringa av Bandak og sterkt redusert vassføring i Tokkeåi har vore eit sterkt trugsmål mot storauren. Det blei tidleg utført tiltak som kan ha påverka tilhøva i deltaområdet og Tokkeåi. Det var tiltak for fløting og ikkje minst da Vestvatna med Bandak blei regulert for kanalbåttrafikken. Ved Kgl. res blei det bestemt at vasstanden skulle haldast over kote 70 så lenge kanalbåtane gjekk og at vasstanden før vårflaumen skulle senkast til under dette. Lågaste reguleringshøgde var kote 69,46. Skarprudstraumen i sørenden av Bandak blei også utvida, både for båttrafikk og for tømmerfløting. Vasstanden i Vestvatna er også bestemt av konsesjonsvilkåra for Hogga kraftverk ( ), som har krav om minstevassføring over Hogga dam. Frå 2010 har Bandak ikkje vore tappa ned etter at kanaltrafikken er slutt. Vasstanden har vore halde på ca kote 71,50. Manøvreringa av vatnet bør tilpassast naturlege prosessar i eit elvedelta, mellom 37

38 anna slik at massetransporten med elva ikkje endar inne i utlaupet av elva men blir ført lenger ut i deltaet. Med reguleringa av Tokke-Vinje vassdraget frå 1960 blei middelvassføringa i Tokkeåi nedanfor Lio redusert frå 88.9 m 3 /s til 19,5 m 3 /s. Det blei ikkje bestemt noko minstevassføring. Vassføringa er bestemt av drifta av Lio kraftstasjon. Sidan 2009 har Statkraft praktisert nokre friviljuge tiltak (tabell 22). Vassføringa i Tokkeåi er i hovudsak bestemt av slepp gjennom Lio kraftstasjon. Kjøringa av kraftverket blir mellom anna regulert av variasjonar i straumforbruket gjennom veka. I helgene gjeng straumforbruket ned, noko som er illustrert i figur 18. For fisk og andre dyr i elva er det viktig at endringane i vassføringa ikkje blir for brå, særleg om vinteren. Figur 15. Vassføring i Tokkeåi ved Elvarheim i februar Vassføringa viser tydelege dropp i helgene da behovet for straum er mindre. Vassføringa held seg likevel godt over det sjølvpålagde kravet til minstevassføring, som er 2 m 3 /s om vinteren. Frå Hausten 2013 er det bare observert 2 større aurar på dei beste gyteplassane. Den svake oppgangen kan skuldast lite nedbør og haustflaum, som kombinert med tersklane lenger ned i elva har gjort det vanskeleg for fisken å kome seg opp. For å sikre årviss oppgang av storaure kan det vera nødvendig å syte for ganske store lokkeflaumar, opp mot 100 m 3 /s i september. Desse flaumane må sleppast frå Vinjevatn. 38