Vassområde Nordfjord Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar

Transkript

1 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Utgåve: 2 Dato:

2 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 2 DOKUMENTINFORMASJON Oppdragsgiver: Rapportnavn: Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Utgave/dato: Versjon 2 / Arkivreferanse: Oppdrag: Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar i Oppdragsleder: Fag: Tema Leveranse: Skrevet av: Medarbeidarar: Kvalitetskontroll: Anders W. Yri Vatn, avlaup og vassmiljø Vassdragsovervaking, tilstandsklasse, ureining Rapport Anders Yri Grete Haugan, Nina Lønmo, Petter Snilsberg, Jon Otto Gunnarsson og Per Sigve Selseng Nina Syversen, og Diana Ekren Grundt

3 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 3 FORORD Asplan Viak har vore engasjert av AS for å gjennomføre problemkartlegging og ei enkel tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar i Nordfjord. Vassførekomstane er valt ut frå kor ein trur det er størst påverknad av næringsstoff frå jordbruk og avlaup. Dette er hovudrapporten for problemkartlegginga og tiltaksanalysen. Det er i hovudsak utarbeidd ein delrapport for kvar vassførekomst. For 26 vassførekomstar er det 23 delrapportar. Sjå tabell 1 på side 10 for oversikt over delrapportane. Rapporten er utarbeidd av Anders W. Yri og er kvalitetssikra av Nina Syversen, Diana Ekren Grundt og Per Sigve Selseng. Grete Haugan har vore medarbeidar i prosjektet. Kontaktpersoner hjå oppdragsgjevar har vore Staffan Hjohlman. Anders Yri har vore oppdragsleiar for Asplan Viak. Leikanger, 13. januar 2015 Anders W. Yri Oppdragsleiar Nina Syversen Kvalitetssikrar

4 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 4 INNHALDSFORTEGNELSE 1 SAMANDRAG INNLEIING Om problemkartlegginga... 8 Om tiltaksanalysen: VASSOMRÅDE NORDFJORD GEOLOGI BERGRUNN OG LAUSMASSER Bergrunn og lausmasser i utvalde vassførekomstar i Selje, Vågsøy, Bremanger og Eid Bergrunn og lausmasser i utvalde vassførekomstar i Hornindal, Stryn, Gloppen og Jølster VASSFØREKOMSTANE I PROBLEMKARTLEGGINGA Areal og andelar av fulldyrka mark i nedbørfelta...17 Fosforinnhald i brepåverka vassførekomstar...18 Separate avlaupsanlegg innan vassområdet KLASSIFISERINGSSYSTEM FOR MILJØKVALITET I FERSKVATN Klassifisering av tilstand...21 Om miljømål og økologisk klassifisering...21 Om kvalitetselementar og vasstypar SUPPLERANDE VASSDRAGSOVERVÅKING I PROSJEKTET KARTLEGGING AV UREINING FRÅ ULIKE KJELDER - METODIKK Kartlegging av ureining frå jordbruk...27 Metodikk og grunnlag for tilførselsberekningane frå separate avlaupsanlegg RESULTAT TILFØRSELSBEREKNINGAR Ureining frå jordbruksareala...35 Ureining frå punktkjelder i landbruket...35 Ureining frå separate avlaupsanlegg...39 Ureining frå kommunale avlaupsanlegg ANALYSERESULTAT OG KLASSIFISERING AV ØKOLOGISK TILSTAND...40

5 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Samanlikning av teoretiske tilførsler og målt vasskvalitet...40 Klassifisering av økologisk tilstand...41 Trendar TILTAK Tiltak jordbruksareal...44 Tiltak mot punktkjelder frå landbruket...47 Tiltak separate avlaupsanlegg...47 Tiltak kommunale avlaupsanlegg...48 Oppsummering viktige tiltak...48 VEDLEGG Vedlegg 1: Analyseresultat supplerande undersøkningar/vassanalysar i 2014 Vedlegg 2: Om ureining i vatn Vedlegg 3: Ordforklaringar

6 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 6 1 SAMANDRAG Hovudarbeidet i dette prosjektet har vore å gjennomføre prøvetaking og analyse i vassdrag, og kartlegge biologisk/kjemisk påverknad frå jordbruk, separate avlaupsanlegg og andre kjelder for eit utval av elvevassførekomstar, samt ein innsjøvassførekomst. I denne problemkartlegginga har det vore hovudfokus på dei målte parametrane(indeksane) som er relevante for å vurdere påverknader som gjev eutrofiering. For ein del vassførekomstar innan vassområdet mangla det data og informasjon for kunne vurdere om miljøtilstanden er i risiko eller ikkje for å nå miljømål. I 17 av dei 26 utvalde vassførekomstane er det risiko for å ikkje nå miljømålet innan For alle desse er det krav etter vassforskrifta om at tiltak skal setjast inn for å avbøte negativ påverknad, og dermed bringe tilstanden opp på eit akseptabelt nivå innan I alle dei 17 vassførekomstane, som er i risiko, er det berekna at meir enn 50 % av tilførslane av fosfor kjem frå jordbruk. Det er difor skildra fleire aktuelle jordbrukstiltak i alle desse førekomstane. I vassførekomstar er det aktuelt med tiltak for å utbetre separate (private) avlaupsanlegg. Det er også trong for tiltak for kommunaltekniske avlaupsanlegg i 3 vassførekomstar. For dei 17 vassførekomstane kor det er risiko for å ikkje oppnå god økologisk tilstand er følgjande tiltak aktuelle: 1. Ikkje bruk av fosfor i kunstgjødsel og redusert bruk av husdyrgjødsel. Ingen spreiing av husdyrgjødsel etter 2. slåtten. 2. Ugjødsla randsoner (gjeld både handelsgjødsel og husdyrgjødsel) mellom eng/beite og vassdrag, eller i randsoner i nedkant av jorder (bredde av randsonene på 10 m). 3. Etablering av fangdammar 4. Tiltak mot punkkjelder landbruk (for nokre av vassførekomstar er dette eit viktig tiltak). 5. Opprydding i utslepp frå separate (private) avlaupsanlegg. 6. Utbetring av leidningsanlegg og reinseanlegg i kommunale avlaupsanlegg

7 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 7 2 INNLEIING Føremålet med prosjektet har vore å gjennomføre problemkartlegging og tiltaksanalyse av tilførsler frå jordbruk og avlaup frå separate avlaupsanlegg i utvalde vassdrag i Vassområde Nordfjord. Med utgangspunkt i tiltaksanalysen for (datert januar 2014) er det valt ut fleire vassførekomstar kor ein vil sjå nærmare på grad av påverknad (av eutrofiering) frå jordbruk og separate avlaupsanlegg, samt anna relevant påverknad. Grad av påverknad (eutrofiering) i desse vassførekomstane har for ein stor del vore ukjend på grunn av manglande datagrunnlag og tilførselsanalyse. Problemkartlegginga og tiltaksanalysen er ei direkte oppfølging av vassforskrifta. Vassforskrifta har som føremål å gje rammer for fastsetjing av miljømål som skal sikre ei heilskapleg ivaretaking og bruk av vassførekomstane våre. Eit mål i forskrifta er å sikre at det vert utarbeidd og vedteke vassforvaltningsplanar med tilhøyrande tiltaksprogram, då med sikte på å oppfylle miljømåla. Miljømåla skal i utganspunktet vera nådd seinast innan utgangen av Dersom vesentlege kostnadar eller andre tungtvegande omsyn gjer det vanskeleg å nå miljømåla innan 2021, kan forvaltningsplanen utsetje fristen for å må miljømåla til neste planperiode (2027). Figur 1. Tilhøve mellom økologisk tilstand i vassførekomstane og miljømåla (figuren er henta frå tiltaksanalyse for vassområde Nordfjord frå 2014).

8 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Om problemkartlegginga I problemkartlegginga er hovudvekta lagt på å undersøke graden og årsak til påverknad i høve til eutrofiering i dei utvalde vassførekomstane. Følgjande tre hovudarbeidsområde har vore i problemkartlegging (som grunnlag for tiltaksanalysen): 1. Supplerande vassdragsovervaking Det er utført supplerande vassdragsovervaking og prøvetaking i utvalte resipientar (ut over dei undersøkingane som er utført før denne problemkartlegginga) for å finne tilstand/påverknad i 26 vassførekomstar. I Vann-Nett (nettportal) vart vassførekomstane klassifisert automatisk etter innlegging av data. For alle vassførekomstane har vi vurdert om resultata av klassifiseringane er rimelege ut frå lokale tilhøve. Ut frå fokus på å finne påverknad av eutrofiering, er det gjort vassprøvetaking for kjemiske og fysiske parameter, samt uttak av prøver av begroingsalgar (PIT). 2. Tilstandsklassifiseringa Resultata frå den supplerande vassdragsovervaking er lagt inn i Vann-Nett. Desse resultata, saman med alle data frå anna miljøovervaking i vassførekomstane, er nytta som grunnlag for klassifisering av økologisk tilstand. 3. Kjeldebasert ureiningsrekneskap: Det er berekna tilførsler på bakgrunn av kartlegging av påverknader frå jordbruk gjennom synfaringar, intervju av gardbrukarar, grunnlagsdata, informasjon frå landbrukskontora og ulike berekningar ut frå kartgrunnlag med meir. Kartlegging av påverknader frå separate avlaupsanlegg, ved blant anna å tilstandsvurdere nærmare 60 tilfeldig utvale av separate avlaupsanlegg. Resultata frå registrering av anleggstype og tilstand vart nytta som grunnlag for å ekstrapolere fordelinga av ulike typar separate avlaupsanlegg i vassførekomstane. Berekningar av tilførslar frå dei ulike ureiningskjeldene; naturlege kjelder (bakgrunnsavrenning brear mm), jordbruksareal, punktkjelder frå jordbruk, separate avlaupsanlegg og kommunale avlaupsanlegg. Det er rekna på kva de ulike kjeldene gjev av tap av fosfor og nitrogen. Årlege utslepp frå dei ulike kjeldene er summert for kvar vassførekomst. Ut frå dette har vi også berekna prosentfordelinga av kjeldene for fosfor og nitrogen. Ureining i form av tarmbakteriar er det ikkje rekna på, men vi har sett på kva for kjelder som bidreg til utslepp av tarmbakteriar.

9 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Om tiltaksanalysen: Den beskrivne problemkartlegginga er grunnlaget for den enkle tiltaksanalysen. Følgjande er arbeid omfattar tiltaksanalysen: 1. Karakterisering av risiko: Dagens miljøtilstand, avstand til klassegrenser og trulege trendar som kan gje endra påverknad i vassdraget ligg til grunn for risikovurderingane. 2. Utredning av naudsynte tiltak: I vassførekomstar kor det er naudsynt med avbøtande tiltak for at det ikkje skal være risiko for at miljømålet ikkje nås innan 2021, er det utarbeida forslag til tiltak. Vi gjer merksam på denne problemkartlegginga har hovudfokus på påverknad av eutrofiering. Påverknad som følgje av forsuring, miljøgifter og morfologisk endringar (vasskraft) er difor ikkje nærmare vurdert. 3 VASSOMRÅDE NORDFJORD Vassområdet har ein hovudfjord, Nordfjord, og ein mindre fjord/sjøområde, Frøysjøen. Alle vassdrag som renn inn i Nordfjord og Frøysjøen høyrer til vassområde Nordfjord. Kystområdet er avgrensa av Bremangerlandet / Kalvåg i sørvest og Stadtlandet i nord. Vassområdet grensar mot vassregion Møre og Romsdal i nord, vassregion Glomma i aust og vassområda Sunnfjord og Indre Sogn i sør. I denne problemkartlegginga er det valt ut vassførekomstar frå både indre og ytre delar av Nordfjord, men hovudvekta av vassførekomstar er frå indre del (Gloppen, Stryn og Jølster). I indre del er det høge fjell, der fleire av dei utvalde vassførekomstane er brepåverka med avrenning frå Jostedalsbreen og/eller Myklebustbreen. Hovuddalane er typiske U-daler med djupe lausmassar danna av is-erosjon, og i dei lågareliggjande delane av dalane er det gode tilhøve for jordbruk. I desse områda er det i stor grad intensiv jordbruksdrift med husdyrproduksjon. Det er også i desse områda det er busetnad. I vassførekomstane i ytre delar av Nordfjord (frå Nordfjordeid) er det lågare fjell og mindre vassdrag. Frå Nordfjordeid og vidare utover mot kysten er tendensen mindre intensivt landbruk, og dermed mindre påverknad frå landbruk. Men også i Yre Nordfjord er det enkelte nedbørfelt med høg intensitet. Figur 2 og 3 og syner nedbørfelta til dei utvalde vassførekomstane i problemkartlegginga, og tabell 1 syner oversikt vassførekomstane i med inndelinga i delrapportar.

10 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 10 Tabell 1: Oversikt over vassførekomstane i denne problemkartlegginga og inndelinga i delrapportar. Nummer delrapport Kommune Vassførekomst Areal nedbørfelt, km 2 1 Gloppen R Storelva, Breim Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyrelva Gloppen L Bergheimsvatnet Eid R Hjalma Eid R Stårheimselva Eid R Kjølsdalselva nedre Eid R Torvikelva i Eid, nedre 14.8 Eid R Remmedalselv øvre Jølster R Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv Jølster R Veitebergselva Jølster R Befringselva Jølster R Driva (prøvepunkt ovanfor dyrka mark) Jølster R Sidebekk Befringselva ("Bekk frå Vindheim") Stryn R Høgalmelva Stryn R Dalelva Stryn R Bergsetelva Stryn R Ulva Stryn R Hildeelva Bremanger R Hausleelva/Storelva med bekkefelt, Davik Selje R Myreelva ved Drage 4.3 Hornindal R Storelva midtre 21 Hornindal R Storelva nedre Hornindal R Storelva, øvre Hornindal R Jutedalsgrova Vågsøy R Vågsøy bekkefelt (Refvika) 5.1 For dei fleste vassførekomstane i denne problemkartlegginga kjem ureiningane som gjev eutrofiering frå avrenning og punktutslepp frå landbruket, og frå separate (private) avlaupsanlegg. I nokre vassførekomstar er det også ureining frå kommunale avlaupsanlegg. I delrapportane for kvar einskild vassførekomst er mengde av ureiningar frå dei ulike kjeldene berekna.

11 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 11 Myrelva ved Drage Refvika Kjølsdalselva Stårheimselva Hjalma Horndøla øvre/storelva Jutedalsgrova Ulva Hausleelva, Davik Remmedalselva/ Torvikelva nedre Bergsetelva Hildeelva Høgalmelva Storelva med seks vassførekomstar (sjå figur 2) Dalelva Figur 2 Kart som syner oversikt over dei utvalde vassførekomstane i problemkartlegginga og tiltaksanalysen

12 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 12 Storelva, nedre bekkefelt Bergheimsvatnet Breimsvatnet Flølo Fløtra Storelva Bekkefelt Gåsemyr Driva Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv Sidebekk Befringselva Befringselva Figur 3. Utvalde vassførekomstar i prosjektet innan nedbørfelta til Storelva og Paulselva i Breimsvassdraget (i Gloppen og Jølster kommunar).

13 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 13 4 GEOLOGI BERGRUNN OG LAUSMASSER 4.1 Bergrunn og lausmasser i utvalde vassførekomstar i Selje, Vågsøy, Bremanger og Eid Berggrunnen i alle dei utvalde vassførekomstane i kommunane Bremanger, Selje, Vågsøy og Eid består i hovudsak av svært gamle gneisbergartar (grunnfjell). Strukturane er for det meste sterkt påverka av den kaledonske fjellkjedefaldinga. Berggrunnskartet syner også mindre felt med olivinstein i alle nedbørsfelta. Figur 4. Bergrunnskart med vassførekomstane i Bremanger, Selje, Vågsøy og Eid. Lausmasser Store delar av vassførekomstane ligg i område med bart fjell eller område med usamanhengande dekker av lausmassar. Lausmassane i nedbørfelta har hovudsakleg ulik mektigheit av morenemassar, og nokre få område med skredmateriale/forvitringsmateriale. I Eid er det nokre mindre felt med elve- og breavsetningar. Kvartærgeologien i bekkefeltet til Refvika, nedanfor Refvikvatnet, skil seg ut frå dei andre vassførekomstane fordi det her er det marine strandvaska sediment og finkorna marine avsetningar.

14 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 14 Figur 5. Lausmassekart med vassførekomstane i Bremanger, Selje, Vågsøy og Eid.

15 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Bergrunn og lausmasser i utvalde vassførekomstar i Hornindal, Stryn, Gloppen og Jølster Berggrunnen i alle dei utvalde vassførekomstane i kommunane Hornindal, Stryn, Gloppen og Jølster er også i hovudsak svært gamle gneisbergartar (grunnfjell - bergarter frå Jostedalskomplekset). Dei dominerande bergartane er stripa gneis med soner av bandgneis og granittisk gneis. Figur 6. Bergrunnskart med vassførekomstane i Hornindal, Stryn, Gloppen og Jølster. Lausmasser Store delar av nedbørfelta har lite lausmassar over fjell. Dette gjeld i øvre delar av nedbørfelta. I dei nedre delane av dalsidene er det for det meste mektige avsetningar av morenemassar, skredmateriale/forvitringsmateriale, og ein del av vassførekomstane har store mengder med elve- og breelvavsetningar langs med hovudelvane, sjå figur 7 og 8.

16 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 16 Figur 7. Lausmassekart med vassførekomstar i Hornindal og nordre del av Stryn Figur 8. Lausmassekart med vassførekomstar i Stryn, Gloppen og Jølster kommunar.

17 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 17 5 VASSFØREKOMSTANE I PROBLEMKARTLEGGINGA 5.1 Areal og andelar av fulldyrka mark i nedbørfelta Areala i dei 26 vassførekomstane i prosjektet spenner frå 1 km 2 til 370 km 2. Vi har gruppert dei i følgjande tre grupper: 8 vassførekomstar er mindre enn 7 km 2 12 vassførekomstar er mellom 10 og 50 km 2 5 vassførekomstar er større enn 50 km 2 Tabell 2. Total areal av nedbørfelta og prosentandel av fulldyrka mark vassførekomstane i prosjektet. Kommune Vassførekomst Areal nedbørfelt, km 2 fulldyrka mark, % Gloppen R Storelva, Breim Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyrelva Gloppen L Bergheimsvatnet Eid R Hjalma Eid R Stårheimselva Eid R Kjølsdalselva nedre Eid R Torvikelva i Eid, nedre Eid R Remmedalselv øvre Jølster R Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv Jølster R Veitebergselva Jølster R Befringselva Jølster R Driva (prøvepunkt ovanfor dyrka mark) Jølster R Sidebekk Befringselva ("Bekk frå Vindheim") Stryn R Høgalmelva Stryn R Dalelva Stryn R Bergsetelva Stryn R Ulva Stryn R Hildeelva Bremanger R Hausleelva/Storelva med bekkefelt, Davik Selje R Myreelva ved Drage Hornindal R Storelva, nedre Hornindal R Storelva, øvre ,0 Hornindal R Jutedalsgrova Vågsøy R Vågsøy bekkefelt (Refvika) Andelen av fulldyrka mark varierer svært mykje mellom vassførekomstane. Vassdrag med mindre enn 1 % dyrka mark i nedbørfelt er normalt lite eller svært lite påverka av ureining frå jordbruksareal. Når fulldyrka mark utgjer meir enn 10 %, kan ein forventa ei klar påverknad. Andelen av fulldyrka mark i nedbørfelta er frå 0 til 20 %, og gjennomsnittet er 5,3 %. I berre tre nedbørfelt er andelen meir enn 10 %.

18 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Fosforinnhald i brepåverka vassførekomstar I denne problemkartlegginga er det sett spesielt på innhald av fosfor i dei to brepåverka elvane Driva og Befringselva i Stardalen i Jølster kommune. I brepåverka elvar er det bre-sediment som er knust materiale frå berggrunnen. Brepartiklane i dei to elvane inneheld fosfor, noko som kan skyldast forvitring og oppkonsentrering av fosfatmineralene, samt at det er god binding til finpartikler. Fosforet føreligg som apatitt, og den biologiske tilgjengelegheita er låg. Fosfor frå bresjøer og bresedimenter kan i noen grad føre til eutrofiering og algevekst, men fosforet er bunden til partiklar som er lite biotilgjengelege. Fosfor finnes praktisk talt bare i mineralet apatitt i naturen. Dei fleste bergartene inneheld litt apatitt, men større mengder er funnen i pegmatitter (Bamble), i grovkornet pyroksenitt (Misvær) og i gabbro (diabas og basalt). Berggrunnen i Jølster består hovudsakeleg av gneisar i vest, og monzonitt og kvartsmonzonitt i aust, samt med nokre øyer av granitt/granodioritt. Alle desse er hovudsakeleg næringsfattige bergarter som dominerast av feltspat (monzonitten) og kvarts. Det førekjem mindre mengder mørke mineraler som pyroksen, amfibol og glimmer, og i tillegg normalt små mengder apatitt. Av andre bergarter i området er det mindre felt av amfibolitt, amfibolittisk gneis og grønnskifer med kropper av gabbro. Dette er næringsrike bergarter som gir opphav til en rik flora. Disse bergartene førekjem i områda rundt Stigsvatnet med et smalt band austover til Våtedalen. Gabbroide bergarter er ofte rike på fosfor. Bre-sediment kan frakte mineraler frå et større areal, men innanfor nedbørfelta til elvane i kommunen er det ikkje kartlagt bergarter som normalt inneheld mykje fosfor. Likevel syner analyseresultata høge verdiar av total fosfor i Driva og Befringselva. Det er også målt innhald av noko biotilgjengeleg fosfor. I 2014 vart det tatt prøvar i fire omgangar med både total fosfor og ortofosfat på tre målestasjoner. Sjå tabell 3 for gjennomsnitt av analyseresultata. Desse resultata svarar godt med resultata for tilsvarande undersøking i Stardalen i åra Tabell 3. Analyseresultat for total fosfor og ortofosfat, ut frå fire prøver i 3 prøvepunkt sommaren Elver i Stardalen, Jølster Snitt total fosfor Snitt fosfat (PO4-P) ug/l µg/l Driva Befringselva, oppstraums dyrka mark Befringselva, nedstraums dyrka mark Med prøvemetoden som er nytta for total fosfor, tilsetjast syrer i vassprøver som ikkje er filtrerte for brepartiklar. Vi trur at fosfor vert løyst frå brepartiklane etter tilsetjing av syra, og at dette er hovudårsaka til ei høge verdiane av total fosfor i vassprøvane. Dersom ein veljar å filtrere vassprøvane før analyse, vil vi forvente at det vil verte mykje lågare verdiar av fosfor.

19 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Separate avlaupsanlegg innan vassområdet Separate avlaupsanlegg er ei nemning på mindre reinseanlegg for avlaupsvann frå bustader, hytter, turistverksemder og annan busetnad. Normalt nyttast nemninga for reinseanlegg mindre enn 50 pe (personekvivalenter), noko som svarar til avlaupsvann frå mindre enn 10 bustadeiningar. Av dei separate avlaupsanlegga har kommunane brukbar oversikt over septiktankar(slamavskiljarar) og tette tankar. Entreprenørane som tømmer septiktankar sender rapportar til kommunane over tilstanden til tanken (med tanke på lekkasjar ol). Kommunane har lite opplysningar om kva som skjer vidare med det som er vått som går ut av slamavskiljaren. Reinseanlegga kan delast i 6 hovudtypar, etter kva for reinseprosessar som nyttast: Slamavskiljar (berre slamavskiljar før utløp til vassdrag, liten grad av reinsing). Infiltrasjonsanlegg (reinsing ved filtrering gjennom stelege lausmasser). Sandfilteranlegg (reinsing ved filtrering gjennom filtersand som er kjørt til). Minireinseanlegg (prefabrikert biologisk og/eller kjemisk reinsing). Våtmarksfilter (bruk av lettklinker eller skjelsand, med vassmetta strømming i filteret). Separat toalettløysning (tett tank / biodo), reinseanlegg for bad- og vaskevann. I kommunane i Nordfjord nyttast i hovudsak infiltrasjonsanlegg, sandfilteranlegg og slamavskiljarar for reinsing av avlaupsvatn. Infiltrasjonsanlegg består av ein slamavskiljar og ei etterfølgjande filtergrøft som er grava ut i stadlege lausmasser, sjå prinsippskisser i figur 9. Reinseprosessen er basert på ei mekanisk filtrering gjennom sandege lausmasser, biologisk nedbryting av organisk stoff, og binding av fosfor til jordpartikler. I anlegg som fungerer godt er det svært god reinseevne for organisk stoff og fosfor. I desse prosessane oppnår ein også normalt svært god tilbakehalding av ulike smittestoff (bakteriar og virus). Lausmasser som er eigna for infiltrasjon For dei fleste bustadane i dei utvalde vassførekomstane, som har separate avlaupsanlegg, er det gode til middels gode tilhøve for infiltrasjonsanlegg. Årsak er at bustadene for det meste ligg i område med lausmassar med tjukk morene, skredmateriale eller elve- og breelvavsetingar. Dette er jordmassar som ofte er eigna for infiltrasjon. For eit mindretal av bustadane er infiltrasjonsanlegg ikkje eigna med bakgrunn i at det er høgt nivå av grunnvatn i jorda, eller at det er tynt dekke av lausmassar over fjell. På slike stader må det nyttast andre reinseanleggstypar, til døme kan det etablerast minireinseanlegg med utslepp til eigna resipient (bekk/elv). Der det er eigna grunntilhøve er det viktig å tilpasse utforminga av anlegget etter grunntilhøva. Der det er morenemasser (eller noko høgt nivå av grunnvatn), må anlegga utformast med grunne grøfter som vist i venstre halvdel av figur 9. Dei fleste infiltrasjonsanlegga i Nordfjord er truleg bygd som vist i høyre halvdel av figur 9. Grøftene i eldre infiltrasjonsanlegg er ofte lagt på frostfritt djupne, dvs. frå 1 2 m under terrengnivå. Samtidig er dei fleste infiltrasjonsanlegga bygd med for lite grøfteareal (10 25 m 2 ) i høve til det som er naudsynt for å få god funksjon og levetid. Kombinasjonen av djupe grøfter, tette massar og lite spreieareal er årsaker til at ein del av infiltrasjonsanlegga truleg har dårleg funksjon og dårlig reinseeffekt.

20 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 20 Kunnskapsnivået om infiltrasjonsanlegg og jord som reinsemedium har vore for lågt hos dei som har bygd anlegga. Med dagens kunnskapsnivå byggjast infiltrasjonsanlegg i områder med morene med infiltrasjonsareal på m 2 pr. bustadeining, og ein legg botn av infiltrasjonsanlegget grunt i jordprofilet, alternativt oppå terrengnivået som eit jordhauginfiltrasjonsanlegg, sjå venstre del av figur 9. Viktige føresetnader for å oppnå optimal drift og god reinseeffekt i eit infiltrasjonsanlegg for avlaupsvatn frå ein bustad, er vanlegvis følgjande: Trekamrat slamavskiljar med våtvolum på 4 m 3, for tilbakehald av slam. Årlig tømming av slam. At stadlege lausmasser er eigna til formålet, dvs. har evne til å reinse avlaupsvatnet ved filtrering og samtidig evne til å transportere bort de tilførte avlaupsmengder. (At lokal vassforsyning ikkje vert ureina (grunnvann i fjell og lausmasser, samt overflatevann). Figur 9: Prinsippskisse av infiltrasjonsanlegg. Dei fleste anlegga i Nordfjord er etablert med ein slamavskiljar, samt 1 2 spreiegrøfter som er grava inntil 1 2 m ned i stadlege morenemasser (sjå «dyp infiltrasjon» til høgre i figuren).

21 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 21 6 KLASSIFISERINGSSYSTEM FOR MILJØKVALITET I FERSKVATN Det er utarbeidd ein ny rettleiar for klassifisering av miljøtilstand i vatn (02: ) i samband med arbeidet med Vassdirektivet. Denne rettleiaren er eit verktøy for å vurdere miljøtilstanden i ulike vassførekomstar. I tillegg er rettleiaren eit hjelpemiddel som nyttast for å kunne fastsetje miljømål for vassdraga, vurdering av tiltak og vurdere nytten av å sette i verk tiltak. 6.1 Klassifisering av tilstand Klassifiseringssystemet gjev konkrete klassegrensar for ei rekke biologiske, kjemisk og fysiske parametrar av betyding for miljøtilstand i vassdraga. Overvakingsdata og ekspertvurderingar nyttast som kunnskapsbasert grunnlag for å avklare den økologiske og kjemiske tilstanden for ein vassførekomst i ei av dei fem klassane - frå svært god til svært dårleg. 6.2 Om miljømål og økologisk klassifisering For alle vassførekomstar skal miljømål tilfredsstillast. Grensa mellom moderat og god økologisk tilstand er eit viktig skilje i samband med klassifiseringa, fordi det er det viktigaste grunnlaget for å definere miljømål for vassførekomstane: For vassførekomstar som ligg under denne grensa, skal det setjast i gong naudsynte tiltak for å oppnå at miljømålet (god tilstand). For vassførekomstar der miljømålet er nådd, må det vurderast om førebyggjande tiltak må setjast i gong for å hindre forverring. Data frå overvaking skal gje grunnlag for å dokumentere om ein når miljømåla. (Vassforskrifta inneheld mogligheiter for unntak der dei naturlege-, tekniske- eller kostnadsmessige tilhøva, eller samfunnsnytta ved aktuell bruk av vassførekomsten, gjev det naudsynt med tidsutsetting eller mindre strenge miljømål). 1 Veileder 02:2013. Klassifisering av miljøtilstand i vann. Økologisk og kjemisk klassifiseringssystem for kystvann, grunnvann, innsjøer og elver. Vannportalen.

22 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 22 Figur 10.Vassforskrifta føresett at tilstand i overflatevatn skal ha minst god økologisk og kjemisk tilstand. Der miljømåla ikkje er tilfredstilt må det gjennomførast tiltak. Førebyggjande tiltak for å unngå forverring i vassførekomstar som i dag tilfredsstilar miljømåla må også vurderast. Figuren er henta frå side 4 i rettleiar 02:2013 «Klassifisering av miljøtilstand i vann» 6.3 Om kvalitetselementar og vasstypar Tabell 4 gjev ei oversikt over dei viktigaste kvalitetselementa med tilhøyrande parametrar som er eigna for å måle effekten av påverknader av eutrofiering i elvar. Tabell 4. Kvalitetselementer med tilhøyrande parametrar som er eigna for å måle effekten av påverknader av eutrofiering i elvar. Biologiske kvalitetselementar Parameter(indeks) Påvekstalgar i elvebotn Artssamansetning (PIT) Fysiske-kjemiske kvalitetselementar Parameter(indeks) Total fosfor Næringssaltar Total nitrogen Ammonium Om vasstypar for elvar Norske vassførekomstar er gruppert i vasstypar ut frå forskjellige naturgitte miljøtilhøve i høve til geologi, klima og morfologi. Dei forskjellige vasstypane har forskjellig naturtilstand for dei biologiske og fysisk-kjemiske kvalitetselementane. Alle elve- og bekkevassførekomstane i denne problemkartlegging er definert som kalkfattige og klare elvar, og har anten elvetype 13 eller 16. Elvetype 13 har typeskildring «Svær kalkfattig, klar», og elvetype 16 er «Kalkfattig, klar». I dei følgjande er klassegreinsene for kvalitetselementa for dei to elvetypane synt.

23 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Klassifisering av økologisk status etter begroingsalgar Vi har nytta samsvarande klassifiseringssystem for eutrofiering som den europeiske normen for analyse og begroingsalgar når vi har gjort undersøkingane. For kvar stasjon vert det berekna eutrofieringsindeksen PIT, kor låge PIT-verdiar svarar til låge fosforverdiar, og høge verdiar indikerer høge konsentrasjonar av fosfor. Ut frå at alle elvane i denne problemkartlegginga er elvetypane 13 eller 16, er det satt inn klassegrensar for desse elvetypane i tabellen nedanfor (ut frå klassifiseringsrettleiar 02:2013). Tabell 5. Klassifisering av økologisk status etter begroingsalgar (for elvetypane 13 og 16) Økologisk status PIT-absolutt-verdiar, for elvetype 13 PIT-absolutt-verdiar, for elvetype 16 Særs god <5,5 <9,5 God 5,5-14,5 9,5-16 Moderat 14, Dårleg Særs dårleg >46 > Klassifisering av økologisk status etter fysiske-kjemiske parametrar Tabell 6 og Tabell 7 syner dei fysiske og kjemiske parametrane som det er fokusert på i denne rapporten i høve til eutrofiering. For elvetypane 13 og 16 er det satt inn klassegrensar ut frå klassifiseringsrettleiar 02:2013. Tabell 6. Inndeling i tilstandsklassar etter nøkkelparametrar (for elvetypane 13 og 16 ) Tilstandsklassar Verknader av: Parametrar: I II III IV V Særs god God Mindre god Dårleg Særs dårleg Næringssalt Total fosfor, >55 μg P/l Total nitrogen, μg N/l >1250 Tilstandsgrensene i tabell 5 og 6 skal forståast slik at middel årskonsentrasjon av t.d. total fosfor på 9 μg TP/l svarer til tilstandsklasse II, medan ein konsentrasjon på 55 μg TP/l og oppover gir tilstandsklasse V. I rettleiar 02:2013 er det for kjemiske støtteparametrar i elvar berre gjeve klassegrenser for fosfor og nitrogen. I vår kartlegging har vi nytta fleire støtteparametrar. Vi har difor valt å nytta klassegrensar for fysisk-kjemiske parametrar frå SFT 97:04 som ekstra støtteparametrar, sjå tabell 7 på neste side.

24 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 24 Tabell 7. Klassegreinser for fysisk-kjemiske parametrar frå SFT 97:04, som nyttast som støtteparametrar Tilstandsklassar Verknader av: Parametrar: I II III IV V Særs god God Mindre god Dårleg Særs dårleg Organisk stoff KOF MN, mg O 2/l <2,5 2,5-3,5 3,5-6,5 6,5-15 >15 Forsurande stoff Alkalitet, mmol/l >0,2 >6,5 0,05-0,2 6,0-6,5 0,01-0,05 5,5-6,0 <0,01 5,0-5,5 0,00 <5,0 ph Partiklar Turbiditet, FNU <0,5 0, >5 Tarmbakteriar Termotol. Koli. Bakt., ant/100 ml < >1000

25 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 25 7 SUPPLERANDE VASSDRAGSOVERVÅKING I PROSJEKTET I dei seinare åra er det utført miljøovervaking i regi av, Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og av fleire av kommunane. I samband med tiltaksanalysen for, vart det i 2013 utført overvaking med kjemiske/fysiske analyser i 26 elvar og innsjøar (36 lokalitetar) og med begroingsalgar i 22 elvar (31 lokalitetar). For å betre kunne vurdere tilstand og graden av påverknad i utvalde vassførekomstar er det utført supplerande undersøkningar/vassanalysar i meir enn 20 vassførekomstar i samband med denne problemkartlegginga. Det er tatt prøvar i 24 prøvepunkt/lokalitetar. Ved dei fleste lokalitetane er det teke prøve i fire omgangar for kjemiske/fysiske parametrar i tidsrommet juni 2014 september Ved 21 prøvepunkt er det teke prøve for begroingsalgar (i august 2014). Lokalisering av prøvepunkta er synt i karta for vassførekomstane i delrapportane. Oversikt over prosjektområdet og vassdraga er synt i kapitel 3. Sjå tabell 8 på neste side for oversikt over utført overvaking i Det vart analysert for følgjande parameter: konduktivitet (leidningsevne) total nitrogen total fosfor turbiditet organisk stoff, KOF (kjemisk oksygenforbruk) koliforme bakteriar ammonium ortofosfat (ved tre lokalitetar) begroingsalgar Asplan Viak har stått for hentinga av vassprøvar og innsending til laboratorium. Analyseresultat av vassprøver er i dette prosjektet utført ved følgjande laboratorium: Eurofins Environment Testing Norway AS i Moss Limno-Consult AS (begroingsalgar) Alle analyseresultata er lagt inn i databasen for Vannmiljø Vann-Nett ( og

26 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 26 Tabell 8: Oversikt over vassførekomstar og supplerande overvaking i Der det er utført overvaking i prosjektet er det oppgjeve tal på prøver og typar undersøking. K= kjemisk/fysisk undersøking (1-4 gonger) og F = fastsittande algar (begroingsalgar) Kommune Vassførekomst Supplerande undersøking i 2014 Gloppen R Storelva, Breim 4 prøverunder - K, Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del, Fløtra øvre prøve 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del, Fløtra nedre 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del, Flølo øvre 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, Gloppen R Storelva, bekkefelt nedre del, Flølo nedre 1 prøverunde - F Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyrelva oppstrøms dyrka mark 1 prøverunde - K Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyrelva nedstrøms dyrka mark 1 prøverunde - K 2 prøverunder - K, Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyr kanal oppstrøms dyrka mark 1 prøverunde - F 3 prøverunder - K, Gloppen R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyr kanal nedstrøms dyrka mark 1 prøverunde - F Planteplankton x 4 Gloppen L Bergheimsvatnet prøverunder Eid Eid Eid Eid Eid Jølster Jølster Jølster Jølster Jølster Jølster Jølster Stryn Stryn Stryn Stryn Stryn Stryn Bremanger Selje Hornindal Hornindal Hornindal R Hjalma R Torvikelva i Eid, nedre R Stårheimselva R Kjølsdalselva nedre R Remmedalselv øvre R Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv Fossheimselva R Veitebergselva R Befringselva, oppstøms dyrka mark R Befringselva, nedstrøms dyrka mark R Driva (prøvepunkt ovanfor dyrka mark) R Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv Håheimsvatnet R Sidebekk Befringselva ( "Bekk frå Vindheim") R Høgalmelva - oppstrøms R Høgalmelva - nedstrøms R Dalelva R Bergsetelva R Ulva R Hildeelva R Hausleelva/Storelva med bekkefelt, Davik R Myreelva ved Drage R Storelva midtre R Storelva nedre R Horndøla, øvre 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 1 prøverunde - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 3 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 2 prøverunder - K, 1 prøverunde - F 4 prøverunder - K, Hornindal R Jutedalsgrova 1 prøverunde - F Vågsøy R Vågsøy bekkefelt (Refvika) 3 prøverunder - K

27 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 27 8 KARTLEGGING AV UREINING FRÅ ULIKE KJELDER - METODIKK For alle vassførekomstane i dette prosjektet er det gjennomført berekningar for tilførsel for følgjande ureiningskjelder (kjeldebasert ureiningsrekneskap): Ureining frå naturelege kjelder (bakgrunnsavrenning frå utmark, opne vassflater og frå areal med bre) Ureining frå jordbruksareal Punktkjelder frå jordbruk (lekkasje frå gjødsellagre, silopressaft og mjølkerom) Separate (private) avlaupsanlegg Kommunale avlaupsanlegg Det er rekna på kva de ulike kjeldene gjev av tap av fosfor og nitrogen. Det er ikkje rekna på ureining i form av tarmbakteriar, men vi har sett på kva for kjelder som bidreg til utslepp av tarmbakteriar. For berekning av tilførsel av fosfor og nitrogen, er 2 SFT-rettleiar 95:02 nytta for berekningar av naturelge kjelder og ureining frå jordbruk. Rettleiaren er dels nytta for berekning av ureining av avlaupsanlegg, men her er det også nytta ein del eigne tal (sjå kapittel 8.2). 8.1 Kartlegging av ureining frå jordbruk I arbeidet med kartlegging av påverknader frå jordbruket har følgjande grunnlag inngått: Synfaringar på 25 gardsbruk i Nordfjord saman med grunneigarane/bøndene: Kvar grunneigar hadde på førehand fylt ut eit skjema om drifta på garden med opplysningar om areal, dyretal, gjødselhandtering, silopressaft-handtering og jordarbeidings-praksis. Opplysningane vart gjennomgått ved besøk, i tillegg vart det også gjennomført synfaring på gardane spesielt med tanke på mulige lekkasjar frå gjødsellager og silo til vassdrag. Synfaringane vart for det meste gjennomført like etter 1. slåtten for graset. Svar på spørjeskjema som vart sendt til landbrukskontora: For kvar enkelt vassførekomst gav landbrukskontora opplysningar om husdyrtal, gjødselpraksis, eventuell kjennskap til problem med punktutslepp, samt om omfang av tiltak som er gjennomført for å redusere utslepp. Berekningar av arealfordelinga i kvar enkelt vassførekomst vert nytta for å berekne ureining frå dei ulike arealtypane. Av areala med dyrka mark vart det berekna areal som er fulldyrka ut frå bruk av på digitale arealressurskart. Ein del bekkevandringar i jordbruksområde, for å sjå etter utslepp til bekkar og elvar. Berekningar av tilførsel av næringsstoffer; dvs. total fosfor og nitrogen. For berekning av tilførsel av fosfor og nitrogen, er SFT-rettleiar 95:02, «Miljømål for vassførekomstane tilførselsberekning» for det meste nytta. Denne rettleiaren gjev grove estimat av tilførsler ut frå erfaring og måling i felt av lekkasjar frå punktkjelder (silopressaft og gjødsellager) og diffuse kjelder (avrenning frå areala). 2 SFT-rettleiar 95:02, «Miljømål for vassførekomstane tilførselsberekning

28 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 28 Figur 11. Dyrka mark i Stardalen i Jølster Føresetnader for berekning av ureining frå jordbruket For berekning av diffus avrenning frå fulldyrka mark er det teke utgangspunkt i SFT-rettleiar 95:02, med rettleiande koeffisientar for Sogn- og Fjordane, lågland, som er 160 kg P 3 /km 2 /år. Denne koeffisienten er nytta i dei fleste vassførekomstane kor det det er intensivt jordbruk. I vassførekomstar kor vi har registrert at det er lågare intensivt jordbruk har vi valt å nytta en koeffisient på 130 kg P/km 2 /år. Dette er i områder i Ytre Nordfjord med lågare husdyrtettheit (GDE/daa), og dette gjeld følgjande sju vassførekomstar: R Hjalma R Torvikelva i Eid, nedre R Stårheimselva R Kjølsdalselva nedre R Remmedalselv øvre R Hausleelva/Storelva med bekkefelt, Davik R Vågsøy bekkefelt (Refvika) 3 P= fosfor

29 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 29 Det er lagt inn følgjande føresetnader i berekningane av punktkjelder frå jordbruket (også henta frå SFT 95:02): Silopressaft: o o o o o Oppgjeve tal dyr frå landbrukskontoret Gjennomsnittleg inntak av silofôr pr. dyr Pressaft % = 10 % (10 % for garder med berre rundballar) 0,2 kgp/t pressaft, 4 kg organisk materiale/t pressaft Lekkasje: 1 %( stoffinnhald i pressaft) der det ikkje er påvist lekkasje eller feil lagring av rundballar, til 30 % (kor det er påvist lekkasje frå silopressaft) Gjødsellager o o o Oppgjeve tal dyr frå landbrukskontoret Gjennomsnittlig innhald av P i gjødsel pr dyr Lekkasje frå lager på 0,5 % (det vart ikkje påvist lekkasjar) Mjølkeromsavlaup o Oppgjeve tal på dyr frå landbrukskontoret o Lekkasje/utslepp i snitt på 1 % (dei fleste førar mjølkeromsavlaup til gjødselkjellar). o Ved registrert direkte utslepp reknast utsleppet på 100 % Når det gjeld tarmbakteriar, vil det vere lekkasjar frå gjødsellager og spreiing av husdyrgjødsel nær open elv/kanal eller i nærleiken av kumlokk som vil vere dei viktigaste kjeldene. Det er ikkje mulig å berekne tilførsel i form av tarmbakteriar. Anna bakgrunn for vurderingane har vore: Forskrift om gjødselvarer mv. av organisk opphav (av nr. 951) Om praktisering av forskrift om silopressaft ved ensilering i rundballar av Landbruksavrenning Myklebust, Gloppen kommune, rapport, Asplan Viak (Syversen, 2006) Oppsummering av registreringane: Dei fleste gardbrukarane nyttar gjødselplanar. Ein del gardbrukarar nyttar kunstgjødsel utan fosfor, men det er fortsatt ein del som nyttar kunstgjødsel med fosfor (kunstgjødsel med 2-3 % fosfor). Dei fleste bruka har god nok lagringskapasitet for husdyrgjødsellager. For enkelte bruk er trong for å utvide lagringskapasiteten. For fleire bruk er det truleg trong for meir spreieareal. Det er vart ikkje registrert synlege lekkasjar av gjødsel frå gjødsellagre. Det vart registrert synlige lekkasjar av silopressaft nokre stader. Nokre stader vert rundballar lagra for nære vatn/elver/bekker/opne grøftar. Mjølkeromsavlaup er for det meste ført til gjødsellager. Ved eit bruk vart det påvist utslepp av ureinsa mjølkeromsavlaup.

30 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Metodikk og grunnlag for tilførselsberekningane frå separate avlaupsanlegg KOSTRA-rapporteringa frå kommunane i Nordfjord gir ikkje eit klart bilete på fordelinga av anleggstypar i vassområdet. Kommunane har varierande oversikt over dei separate avlaupsanlegga. Anleggstype som er registrert som «slamavskiljar» i kommunane sitt register, kan anten vere anlegg med berre slamskiljar for utslepp til vassdrag, eller det det kan vere anlegg med båe slamavskiljar og infiltrasjonsgrøft eller sandfiltergrøft. I Stryn og Hornindal kommunar er det ut frå KOSTRA-rapporteringa ein stor del «sandfilteranlegg». Av rapporterte sandfilteranlegg i Stryn trur vi at mange av desse anlegga er infiltrasjonsanlegg. Tabell 9. Tal for separate avlaupsanlegg pr. kommune, ut frå KOSTRA-rapportering i 2008, kjelde SSB. (For Bremanger kommune finst det ikkje tal for separate avlaupsanlegg). Anleggstype Jølster Gloppen Stryn Hornindal Eid Vågsøy Selje Direkte utslipp Slamavskiljar Infiltrasjonsanlegg Sandfilter Minireinseanlegg Tett tank 40 2 Sum pr. kommune For å få eit betre grunnlag for tilførselsberekningane av ureiningar frå separate avlaupsanlegg i dei utvalde vassførekomstane, vart det valt ut om lag 55 eigedomar for synfaring og registrering av tilstand av anlegg. Totalt er det gjennomført synfaringar med tilstandsvurderingar for total 59 separate avlaupsanlegg i dette prosjektet. Anlegga som vart valt ut er brukbart fordelt mellom dei utvalde vassførekomstane, men for å oppnå gode berekningar i små bekkefelt med få bustader, vart desse felta prioritert i kartlegginga. Eigarane av anlegga fekk varsel og informasjon om synfaringane før feltarbeidet starta opp. Ein del eigarar var tilstade ved synfaringane, og nokre av dei er intervjua pr. telefon før eller etter synfaring. Det vart nytta eigne registreringsskjema som vart fylt ut i samband med synfaringane.

31 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 31 Synfaringane og registreringsarbeidet med separate avlaupsanlegg omfatta følgjande arbeid: Informasjon frå grunneigar eller visuell registrering på eigedommen: lokalisering av kummer, tankar, infiltrasjonsgrøfter Anleggsstørrelse Problem med drift av anlegget (oppstuving, vassutslag) Inspeksjon av tilgjengelige anleggsdelar: Inspeksjon av slamavskiljar, evt. lukka tank, inspeksjonskummer. Fordelingskum, evt. annan type fordeling av avlaupsvann i spreiegrøfter Vurdering av infiltrasjonsareal (areal på spreiegrøft) Feltgeologisk vurdering av grunnforhold: Vurdering av kor eigna grunnen er for infiltrasjon av avlaupsvann Vurdering av mulege lekkasjar, kortslutningar, utslag av avlaupsvatn til terreng Klassifisering av infiltrasjonsanlegg: Med bakgrunn av resultata frå tilstandsvurdering og vurdering av grunnforhold vart anlegga klassifisert. Ein del av registreringene er gjort utan at eigar eller ein person som er kjend med anlegget var tilstade, og er berre utført ut frå kva ein kan sjå på eigendommen. Det er difor ein del usikkerheit knyta til desse registreringene Inndeling av infiltrasjonsanlegg i reinseklasser Infiltrasjonsanlegg for alt avlaupsvatn har vi delt inn i tre klassar, der klasse 1 er godt fungerande anlegg med tilfredsstillande reinsegrad, og klasse 3 er infiltrasjonsanlegg eller sandfilteranlegg med dårleg funksjon og låg reinsegrad. Kvart einskild infiltrasjonsanlegg er klassifisert ut frå vurderingar, feltregistreringe og vurdering av lokale tilhøve, sjå tabell 10. Inndelinga i anleggstypar og fastsetting av reinsegrad er utarbeidet i samband med dette prosjektet, og er basert på erfaringar frå andre prosjekt som Asplan Viak har hatt i samband med kartlegging av mindre avlaupsanlegg. Klasseinndelinga er i hovudsak basert på følgjande tre kriterier: Lausmassane si eignaheit for infiltrasjon Areala av spreiegrøftene Registrering av oppstuving (eller utslag av ureinsa avlaup til terreng) Tabell 10 syner at 71 % av infiltrasjonsanlegga er i klasse 1 og 2, med høvesvis god og middels god funksjon, medan 29 % av anlegga er i klasse 3 med dårlig funksjon og reinsegrad.

32 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 32 Tabell 10: Skjema med inndeling av infiltrasjonsanlegg for alt avlaupsvann i 3 klasser Parametrar Løsmassenes egnethet for infiltrasjon Kl 3 anlegg «Dårlig funksjon» Kl 2 anlegg «Middels god funksjon» Kl 1 anlegg «God funksjon» Lav/dårleg Middels God Areal spreiegrøft Normalt <20 m 2 (min m 2 ) >25 m 2 Oppstuving Oppstuving påvist og eller utslag til Nei Nei terreng Registrerte anlegg % -andel 29 % 55 % 16 % Reinsegrad fosfor % % >90 % Reinsegrad nitrogen % % 50 % Forklaring Lite eller mindre eigna jord for infiltrasjon. Oppstuving eller utslag til terreng. Anlegga er normalt eldre enn 30 år. Middels eigna jord for infiltrasjon, Stor belastning, grøfter ligger djupt. Ikkje påvist oppstuving. Eldre anlegg. Godt eigna jord for infiltrasjon. Nyare anlegg, ikkje påvist oppstuving eller andre alvorlege feil Tal avlaupsanlegg og fordelinga av ulike typar separate avlaupsanlegg pr vassførekomst Ut frå våre registreringer er det grunn til å tru at det eit skilje mellom indre og ytre delar Nordfjord i fordelinga av dei ulike typane avlaupsanlegg. I dei ytre delane av Nordfjord ser det ut til at morenemassane generelt inneheld meir finstoff og dermed er mindre eigna for infiltrasjon. Ut frå registreringane av avlaupsanlegga, kan ser det ut til at andelen infiltrasjonsanlegg er noko lågare i ytre delar av Nordfjord (sjølv om dette er for lite talmateriale). Likevel føresett vi at våre registrerigar av fordelingane av ulike typar anlegg er representative for kommunane/områda. Avlaupsanlegga i Jølster, Gloppen, Stryn og Hornindal Resultata frå registrering av anleggstype og tilstand for 36 avlaupsanlegg i kommunane Jølster, Gloppen, Stryn og Hornindal, er nytta som grunnlag for å ekstrapolere fordelinga av ulike typar separate avlaupsanlegg i desse kommunane, sjå tabell 11. I einskilde (små) vassførekomstar er likevel fordeling av anleggstypar direkte estimert ut frå synfaringar. For Storelva i Hornindal er fordeling av anleggstypar basert på tilbakemeldingar frå kommunen.

33 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 33 Tabell 11. Registrering av anleggstype av separate avlaupsanlegg i kommunane Jølster, Gloppen, Stryn og Hornindal. Avlaupsanlegga i Eid, Bremanger, Vågsøy og Selje Resultata frå registrering av 23 avlaupsanlegg i kommunane Eid, Bremanger, Vågsøy og Selje er nytta som grunnlag for ekstrapolere fordelinga av ulike typar anlegg i desse kommunane, sjå Tabell 12 (I enkelte små vassførekomstar er likevel fordeling av anleggstypar direkte estimerte ut frå synfaringar) Tabell 12. Registrering av anleggstype av separate avlaupsanlegg i kommunane Eid, Bremanger, Vågsøy og Selje Om berekning av tal avlaupsanlegg pr vassførekomst For å berekne tal på avlaupsanlegg pr. vassførekomst, har vi berekna talet på personer pr. vassførekomst. Som grunnlag har vi nytta befolkningsdata på grunnkretsnivå (befolkningsdata på grunnkretsnivå pr , frå SSB). Greinsene for grunnkretsane passar ikkje alltid godt med greinsene i nedbørfelta for vassførekomstane. Vi har difor justert tala ved å telje bustader (frå kart) som skal leggast til eller frå grunnkretstallene. Som grunnlag for berekningane føreset vi at det i snitt er 2,2 personer pr. bustad, og at det er 1,05 bustader per avlaupsanlegg.

34 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 34 9 RESULTAT TILFØRSELSBEREKNINGAR I dette kapittelet gjev vi oppsummering av resultat og registreringer for alle dei dei utvalde vassførekomstane. I delrapportane for kvar enkel vassførekomst er det gjeve nærmare skildringar og resultat av tilførselsberekningane per vassførekomst. Tabell 13. Prosentfordeling av tilførslene av total fosfor for dei ulike kjeldene, og prosentandelen fulldyrka mark i vassførekomstane. Vassførekomst %-andel fulldyrka mark i nedbørfeltet %-fordeling av tilførslene av total fosfor for dei ulike kjeldene Jordbruksareal Puntkjelder jordbruk Separate avlaupsanlegg Kommunale avlaupsanlegg Naturlege kjelder R Storelva, Breim R Storelva, bekkefelt nedre del R Bekkefelt Bergheims-vatnet, Gåsemyrelva L Bergheimsvatnet R Hjalma R Torvikelva i Eid, nedre R Stårheimselva R Kjølsdalselva nedre R Remmedalselv øvre R Øygrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv R Veitebergselva R Befringselva R Driva (prøvepunkt ovanfor dyrka mark) R Sidebekk Befringselva ("Bekk frå Vindheim") R Høgalmelva R Dalelva R Bergsetelva R Ulva R Hildeelva R Hausleelva/Storelva med bekkefelt, Davik R Myreelva ved Drage R Storelva nedre 4, R Jutedalsgrova R Vågsøy bekkefelt (Refvika)

35 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Ureining frå jordbruksareala Berekningane av tilførslar i vassførekomstane syner at utsleppa frå jordbruksareala i dei utvalde vassførekomstande utgjer frå 0 til 80 % av tilførslene av fosfor i nedbørfelta. I snitt utgjer jordbruksareala 47 % av tilførslene av fosfor. I alle dei 17 vassførekomstane som er i risiko for å ikkje oppnå miljømålet, har vi berekna at meir enn 50 % av tilførslane av total fosfor kjem frå jordbruk. Ureiningane frå jordbruksareala førelegg som diffus avrenning. I områda med intensiv jordbruk bereknar vi høgare avrenning pr. dekar enn i områdar med lågare intensiv drift. Ureining frå areala avheng av mange faktorar som mellom anna husdyrtettheit, gjødslingsnivå, spreietidspunkt for gjødsel, jordarbeiding, jordart, topografi, klima og vekstar. Figur 12. Bilete av kulturlandskap i Gloppen kommune. Bilete er tatt rett etter spreiing med husdyrgjødsel på dyrka mark på motsett side av dalen. 9.2 Ureining frå punktkjelder i landbruket I gjennomsnitt utgjer punktutsleppa 8 % av ureiningane av fosfor til vassførekomstane. For 3 av 26 vassførekomstar utgjer punktutsleppa meir enn 20 % av fosforutsleppet. I desse førekomstane vil det vere naturelg å ha fokus på tiltak for å redusere ureiningane frå punktkjeldene, spesielt på dei einskilde gardane der det er registrert tydelege lekkasjar/utslepp.

36 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 36 Lekkasjar/utslepp av silopressaft frå rundballar Meir enn halvparten av innhaustinga av gras i Nordfjord skjer ved pakking og lagring av rundballar. Rundballar bør plasserast minimum 10 m frå kanalar/opne vassflater, og graset bør helst fortørkast før pressing. På nokre stader er det registrert at rundballar vert lagra nærmare enn 10 meter frå vassdrag, eller at det er fare for lekkasje frå rundballar til vassdrag. Ut frå våre registreringar trur vi at lekkasjar av fosfor og nitrogen frå rundballar i snitt ligg på 0,5 % (vi føresett at rundballar i snitt inneheld 10 % pressaft). Rundballar bidreg lite i høve til andre kjelder, men likevel bør det fortsatt vere fokus på riktig lagring av dei. Figur 13. Bilete til venstre syner rundballar som vert lagra for nær bekk. Bilete til høgre syner eit døme på forholdsvis mykje avrenning frå rundballar. Lekkasjar/utslepp av silopressaft frå silolager (tårnsilo) På ein del gardar nyttast fortsatt tårnsiloar for ensilering av graset. Våre registreringar syner at det på nokre gardar er lekkasjar frå tårnsilo, eller at det renner over frå kummar med silopressaft. Ved ein gard i Stryn vart det registrert eit stort utslepp av silopressaft til bekk, noko som gav stor oppblomstring av revehalar (bakteriar) i bekken. Figur 14. Bilete til venstre syner utslipp av silopressaft frå ein kum for silopressaft kor det rann over. Bilete til høgre syner silopressaft som siger ut frå ein utett tårnsilo.

37 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 37 Figur 15. Bileta er frå bekken ved Ulva i Stryn i august Store mengde silopressaft til bekken har gjeve stor vekst av bakteriar «revehalar» i botn av bekken. Lekkasjar/utslepp frå mjølkeromsavlaup: På dei fleste gardane med mjølkeproduksjon førast mjølkeromsavlaupet til gjødsellager. På gardar kor det ikkje er kapasitet i gjødsellageret til mjølkeromsavlaup førast avlaupet enten til infiltrasjonsgrøft/grunnen eller direkte til vassdrag. På ein gard i Jølster vart det registrert at mjølkeromsavlaup er ført direkte til vassdrag. Figur 16. Bilete syner eit utslepp av utreinsa mjølkeromsavlaup til ei open grøft. Bilete er frå Jølster. Lekkasjar/utslepp frå gjødsellager I samband med synfaringane vart det ikkje registrert større lekkasjar frå gjødsellagre, men ved ein gard i Selje hadde mykje nedbør ført til at eit frittståande gjødsellager utan tak nesten hadde blitt fylt opp sist vinter. Sterk vind førte til at gjødsel rann over veggane i gjødsellageret. Ved ein gard i Stryn står eit eldre frittståande gjødsellager i tre, der det ikkje er påvist lekkasje. Likevel meiner vi det truleg at lekkasje kan koma til å oppstå, og vi tilrår at det vert sett opp eit nytt og sikrare lager.

38 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 38 På fleire stader vart det registrert noko søl rundt gjødselportar. Dette er søl frå påfylling av gjødselvogner, og frå bruk av utstyr for omrøring i gjødsellagra. Figur 17. Bilete frå ei gjødselkjellar som nesten er tømt. Det er ein del søl utanfor porten. Figur 18. Bilete til venstre syner eit nytt frittståande gjødsellager utan tak. Høgre bilete syner eit eldre frittståande gjødsellager som er bygd med veggar i tre.

39 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Ureining frå separate avlaupsanlegg Berekningane av fosfortilførslar syner at dei separate avlaupsanlegga i snitt bidreg med 8,5 % av tilførslene av fosfor i nedbørfelta. I 10 av vassførekomstane utgjer anlegga meir enn 10 % av tilførslene. I ytre delar av Nordfjord bidreg dei separate avlaupsanlegga noko meir enn i indre delar. Dei fleste separate avlaupsanlegga i dei utvalde vassførekomstane er infiltrasjonsanlegg. Ut frå våre registreingar reknar vi det som mest sannsynleg at om lag 70 % av alle anlegga er infiltrasjonsanlegg med middels til god reinseevne (65-90% reinseffekt for fosfor). Resterande 30 % av anlegga har sannsynlegvis dårleg reinseevne. Anleggstypar med dårleg reinseeffekt er: Dårlege infiltrasjonsanlegg (kl 3) Sandfilteranlegg (gamle anlegg) Slamavskiljar med direkte utslepp til resipient (til elv, bekk eller innsjø) Figur 19. Bileta av eit utslepp til bekk frå ein slamavskiljar for ein bustad. Bilete er frå kartlegginga i dette prosjektet. Det er sterk begroing/bakterievekst ved utsleppet og eit stykke nedstraums i bekken. Dei fleste anlegga har vore i drift sidan bustadane som er tilhøyrande på garden vart tekne i bruk. Dei fleste anlegga er difor etablert før Mange av dei gamle infiltrasjonsanlegga har driftsproblem og bør difor rehabiliterast.

40 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Ureining frå kommunale avlaupsanlegg Av dei 26 vassførekomstane i denne problemkartlegginga er det berre fire vassførekomstar med kommunalt avlaupsanlegg i nedbørfeltet, og i berre to av desse førekomstane er det utslepp frå reinseanlegg. «Øyegrova nedre, Paulselva bekkefelt, Bolsetelv» i Jølster og «Storelva, Breim» i Gloppen kommune har utslepp frå kommunalt avlaupsanlegg, og utsleppa utgjer hhv. 14 og 11 % av fosfortilførslane i desse to vassførekomstane I vassførekomstane «Storelva nedre» i Hornindal og Hildeelva i Innvik er det også utslepp frå kommunale avlaupsanlegg, med i desse felta utgjer utsleppet berre 2 % av fosfortilførslane til elvane. 10 ANALYSERESULTAT OG KLASSIFISERING AV ØKOLOGISK TILSTAND I denne problemkartlegginga ser vi i all hovudsak på påverknad av eutriofiering for eit utval av elv- og innsjøvassførekomstar. For å sjå på grad av påverknad (av eutrofiering) har vi analysert for næringsstoffar som gjev eutrofiering, med hovudvekt på fosfor og nitrogen (sjå kapittel 7 for oversikt over andre parametrar som det er det er analysert for) Ut frå analyseresultat av begroingsalgar er det for kvar stasjon berekna ein eutrofieringsindeks PIT, kor låge PIT-verdiar svarar til låge fosforverdiar, og høge verdiar indikerer høge konsentrasjonar av fosfor. I fyrste rekkje er det uorganiske bindingar av nitrogen og fosfor som gjev grunnlag for vekst av planktoniske og fastsitjande algar, samt vassplantar. Effekten av tilført nitrogen og fosfor er avhengig av kor lett tilgjengelege dei er som grunnlag for vekst av planktonalgar (biotilgjengelegheit). Vanlege kjelder er kommunalt avlaupsvatn, avlaup frå spreidd busetnad og avrenning frå landbruk. Erfaringar syner at biotilgjengelegheita varierer mykje etter kva kjelde næringssalta kjem frå. Naturleg tilførsel av partikulært fosfor er mindre biotilgjengeleg og gir difor mindre respons i vassdraget Samanlikning av teoretiske tilførsler og målt vasskvalitet Gjennomsnittlig konsentrasjonar av fosfor kan bereknast ved å dele årlige teoretiske tilførsler av næringsstoffa (fosfor og nitrogen) med middel vassføring. Dei teoretiske berekningane av tilførslane er gjeve i delrapportane (kjeldebasert ureiningsrekneskap ). Det kjeldebaserte regnskapet ligg generelt lågare enn dei målte gjennomsnittsverdiane av fosfor og nitrogen. Dette indikerer såleis at koeffisientar for diffus avrenning og punktkjelder ligg for lågt.

41 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Klassifisering av økologisk tilstand Klassifisering av økologisk og kjemisk tilstand for vassførekomstane er gjennomført etter prinsippa i klassifiseringsrettleiar (rettleiar 02:2013). For klassifisering i høve til påverknad frå eutrofiering har vi nytta resultata for kvalitetselementane begroingsalgar, kjemi og bakteriar. Prinsipp for klassifisering av økologisk tilstand Den økologiske tilstanden for vassførekomsten bestemmast ut frå det «kvalitetselementet» som gjev den dårlegaste klassa i forhold til forskjellige påverkningar. Dette kallast «det verste styrer prinsippet» («one-out-all-out»). Poenget med dette prinsippet er å unngå at nokon påverknader kan bli oversett, og å beskytte det mest følsame kvalitetselementet for de forskjellige påverknadene (føre-vâr prinsippet). Kort om resultat frå analyser/vasskvalitetsundersøkingar 17 av 26 vassførekomstar er i risiko for ikkje å nå miljømålet innan Det er då krav etter vassforskrifta at tiltak skal settast inn for å avbøte negativ påverknad og dermed bringe tilstanden opp på eit akseptabelt nivå innan Tabell 14 syner samanstilling av analyseresultata for elvevassførekomstane og kva for førekomstar som er i risiko for å ikkje nå miljømålet. Resultat begroingsalgar: Tilstand for begroingsalgar er klassifisert i 24 vassførekomstar. Ulva er einaste vassførekomst kort tilstanden for begroingsalgar er klassifisert som særs dårleg. I fem andre førekomstar er tilstanden moderat. For dei resterande 18 førekomstane er tilstanden god eller særs god. Resultat kjemiske parametrar: Tilstande i høve til kjemiske parametrar er dårleg i 2 vassførekomstar og moderat i 10, medan tilstanden er god eller særs god i 14 vassførekomstar. Resultat tarmbakteriar (TKB): I 12 av vassførekomstane er tilstanden for tarmbakteriar dårleg eller moderat. Tilstanden er god 12 i vassførekomstar, medan tilstanden for bakteriar er særs god i berre ein førekomst (Høgalmelva i Olden)

42 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 42 Tabell 14. Oversikt over tilstandsvurderingar og påverknader av eutrofiering for kvar vassførekomst.(i Vann-Nett kan dårleg tilstand skyldast andre påverknadstypar enn eutrofiering, som til dømes påverknad frå miljøgifter)

43 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar Trendar I tiltaksanalysen for frå 2014 er det oppgjeve følgjande: «Det er ein tendens til effektisynering innan jordbruket, med større driftseiningar, samdrift og større fjøs. Dette kan medføre ein fare for at gjødselspreiinga vert meir konsentrert til områda nær fjøsane, medan meir avsidesliggande areal blir mindre gjødsla. Jordbruksureining via avrenning kan dermed auke i sentrale område». Om klimatilpassingar: «Gjødsellager er som regel ikkje skjerma for nedbør. Kapasitetsmangel er ei utfordring i dag, og vil bli forsterka ved klimaendring til våtare ver». Som oppgjeve ovanfor er det allereie etablert mange samdriftsfjøs/samdriftseiningar. Ut frå registreringane i dette prosjektet er det ei tendens til mindre utslepp frå mjølkeromsavlaup og silopressaft frå samdriftsfjøs. Vi har også eit inntrykk av at lagringskapasiteten i gjødsellagra for samdriftsbruka er betre enn for dei mindre bruka med mjølkeproduksjon. Vi er samd i at det med samdriftsbruk er fare for at gjødselspreiinga vert meir konsentrert til områda nær fjøsane, medan meir avsidesliggande areal blir mindre gjødsla. Når det gjeld utvikling av folketal, har vi ut frå tal for grunnkretsar (tal frå Statistisk sentralbyrå) registrert at det har vore ei klar nedgang av folketalet i 7 vassførekomstar, medan det er auke i 3 vassførekomstar(i dei andre vassførekomstane er det berre mindre endringar i folketalet, eller det er for få bustader for å kunne vurdera utviklinga). Ut frå folketalsutvikling vil presset frå befolkning auke i berre nokre få vassførekomstar. Figur 20. Foto av lagringsplass for rundballar ved eit samdriftsfjøs i Oldedalen, Stryn.

44 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar TILTAK For 17 av 26 vassførekomstar er det naudsynt med tiltak for at det ikkje skal være risiko for at miljømålet ikkje nås innan I denne hovudrapporten gjev vi ei oversikt over alle aktuelle tiltak. I delrapportane er tiltak for dei einskilde vassførekomstane nærmare skildra Tiltak jordbruksareal Som det kjem fram av berekningane av tilførsler i kapittel 9 (tabell 12) bidreg jordbruksareala ofte med meir enn 60-70% av fosfor og nitrogen til vassførekomstane. Tiltak for å redusere jordbrukstilførslane vil difor vere dei viktigsta tiltaka. Følgjande tiltak er aktuelle: 1. Ikkje bruk av fosfor i kunstgjødsel og redusert bruk av husdyrgjødsel/alternativt auka spreieareal for husdyrgjødsel. Det må ikkje brukast meir husdyrgjødsel per dekar enn anbefalt. Auka spreieareal berre der det er moglegheit for godt opptak av fosfor i plantemateriale. Plantematerialet må haustas. Ingen spreiing av husdyrgjødsel etter 2. slåtten. 2. Ugjødsla randsoner (gjelder både handelsgjødsel og husdyrgjødsel) mellom eng/beite og vassdrag eller i randsoner nedkant av jorder (bredde av randsonene 10 m) 3. Etablering av fangdammar i mindre bekkar Redusert fosforgjødsling Ei reduksjon i nivået av plantetilgjengeleg fosfor i jorda er avgjerande for å redusere avrenninga av fosfor frå areala. Det viktigaste tiltaket for å redusere fosfortilførslane, vil vere redusert bruk av fosforgjødsel; - ikkje bruk av fosfor i handelsgjødsel og redusert bruk av husdyrgjødsel. Der det er spreieareal som ikkje nyttas til husdyrgjødselspreiing, kan dette nyttast viss det er areal med god plantevekst og kor plantane haustast. Ut frå Jorddatabanken (Bioforsk) er det eit veldig høgt nivå av plantetilgjengeleg fosfor (P- AL) i dyrka mark i kommunane i Indre Nordfjord, noko som indikerer at det er eit stort overskot av plantetilgjengeleg fosfor i dyrkingsjorda. Samstundes har vi kartlagt at det er rikeleg med fosfor i husdyrgjødsla som førast på areala (stort sett meir enn 2 kg fosfor/dekar/år). Det bør difor ikkje nyttast fosfor i kunstgjødsel. Ut frå våre registreringar nyttast likevel kunstgjødsel med nokre prosent fosfor på eit fleirtal av bruka. I tillegg bør det ikkje spreiast husdyrgjødsel etter 2.slåtten med omsyn til dårlig utnytting av fosfortilførselen, og dermed større fare for avrenning. Innskjerping av siste dato for spreiing av husdyrgjødsel er også eit viktig tiltak. For sju av åtte kommunar i denne problemkartlegginga, er siste dato for spreiing av husdyrgjødsel utan nedmolding satt seinare enn 1. september (i lokale forskrifter). Ei innskjering vil medføre at ein del bruk må utvide si lagringskapasitet (dette er ikkje kostnadsberekna). I dette prosjektet er det registrert at fleire gardsbruket har for liten lagringskapasitet i husdyrgjødsellager. Det er vanskeleg å estimere effekten av redusert fosforgjødsling, og det vil truleg ta ei viss tid før ein oppnår effekt. Dette kjem av at det er fosforreserver i jorda, som er bygd opp over

45 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 45 fleire år, og det vil ta fleire år før den vil stabilisere seg på eit lågare nivå. Dette er likevel viktige tiltak for å redusere avrenninga av fosfor. Fordi det vil ta ei viss tid før ein får effekt av redusert fosforgjødsling, er det trong for andre tiltak som gjev rask effekt. Etablering av ugjødsla randsoner mellom eng og vassdrag(bekk), og etableringa av fangdammar er viktige tiltak som gjev rask effekt. Ugjødsla randsoner Ugjødsla randsoner vil vere permanente belte med grasmark mellom eng og vassdrag, permanente randsoner i nedkant av jorder, eller soner langs høgdekotane der det er hellingslengder meir enn 100 meter. Det kan leggjast opp til at det etablerast randsoner med bredde på 10 meter (ugjødsla randsoner mellom eng og vassdrag er det mest utbreidde tiltaket på engareal i Rogaland). Ugjødsla randsoner vil redusere tilførslane av partikler og partikkelbunden fosfor til vassdraget. Dyrka mark i mange av vassførekomstane er godt eigna for etablering av ugjødsla randsoner. Optimal effekt av randsonene vil i hovudsak liggje frå 20 til 40 % for fosfor i dei vassførekomstanse der det er trong for tiltak (Syversen 2003). Kostnadane ved etablering og drift er dels basert på tiltaksanalysen og Jærvassdraget frå Det gis tilskot til etablering av både fangdammar og vegetasjonssoner, såkalla SMIL-midlar (spesielle tilskot i landbruket) Fangdammar Fangdammar reduserer tilførslane av partiklar og partikkelbunden fosfor, og reknast som eit effektivt tiltak for å redusere fosfortilførsler til elvar og innsjøar. Normalt er størrelsen til ein fangdam 0,1-0,2 % av nedbørfeltarealet. Auke i størrelse på dammen i høve til nedbørfeltarealet gjev auke i reinseeffekt. Det er gjennomført ei rekkje studiar av reinseffekt i fangdammar. I tiltaksanalysen for Jærvassdraget er det nytta ein gjennomsnittleg reinseffekt for fosfor på % for fangdammar som utgjer 0,26 % av nedbørfeltarealet. I bekkar i der det kan vere aktuelt med fangdammar vil det i mange av felta vere forholdsvis høge konsentrasjonar, fordi det er høge andelar av dyrka mark i desse nedbørfeltareala. Ut frå dette kan ein forvente god reinseffekt, då reinseeffektiviteten aukar med aukande fosforkonsentrasjon i avrenningsvatnet. Reinseeffekten av fangdammar vert noko lågare ved kombinasjon av tiltaket med ugjødsla randsoner. Randsonene vil ha god reineeffekt på overflateavrenninga, medan fangdammane også vil ha god effekt på drensvatn/grøftevatn. Dersom det vert føresett at reinsedammar som byggjast vil utgjere 0,2 % av nedbørfeltareal, vil vi kunne forvente er ei gjennomsnittleg reinseeffekt på om lag 30-40% for fosfor. Figur 21 syner eit døme på ein fangdam med sedimentasjonskammer, to våtmarksfiltre og ei overrislingssone som er gunstig i eit område med avrenning av husdyrgjødsel (eks. overrislingssone vil gje auka nedbryting av organisk materiale). Inlet a b c d Outlet Figur 21. Prinsippskisse av fangdam med a) Sedimentasjonskammer, b og d) Våtmarksfilter og c) Overrislingssone. Dei ulike elementa bør varierast i høve til type ureining (etter Braskerud, 2000). For ein del vassførekomstar vil det vere meir eigna å etablere forenkla (små) fangdammar med eit mindre sedimentasjonskammer og berre eit våtmarksfilter før ein terskel, sjå figur 22.

46 Problemkartlegging og tiltaksanalyse for utvalde vassførekomstar 46 Figur 22. Prinsippskisse av ein forenkla fangdam med a) Sedimentasjonskammer og b) Våtmarksfilter. Dei ulike elementa bør varierast i høve til type ureining (tilpassa figur etter Braskerud, 2000). I små bekkefelt kan det også vere aktuelt å etablere ein fangdam/reinsedam ved å lage ein mindre utviding av bekkelaupet med ein terskel for oppdemming av bekken nedstraums utvidinga. Bekken bør gravast noko djupare oppstraums terskelen. Tersklane kan vere tette eller permeable. Tersklane vil gje auka nedbryting ved at det vert meir innblanding av luft i vatnet når vatnet går over terskel. Kulpen oppstraums tersklane vil også gje noko sedimentasjon av partiklar. Kostnad for etablering av fangdammar ihht figur 21 er berekna med utgangspunkt i kostnadsberekning i 2010, av Asplan Viak, for ein planlagd fangdam i Myklebustdalen i Gloppen. Tabell 15: Kostnader og reinseffekt for fosfor av ulike tiltak innan jordbruket: Berekna snitt Kostnadseffektivitet Tidsperspektiv Tiltak reinseeffekt (kr/kg P) Ikkje bruk av fosfor i kunstgjødsel Ikkje berekna 0 Langsiktig og redusert bruk av husdyrgjødsel Ugjødsla randsoner i nedkant av dyrka mark (bredde 10 m) % Rask effekt Fangdammar (ihht fig. 21) % Rask effekt