Språkbruksanalyse, Språkkunnskap Lesehjelp i tekstbinding. Torodd Kinn. Tekstbinding. bruksområde: tekstar av alle sjangrar og teksttypar

Transkript

1 Språkbruksanalyse, Språkkunnskap Lesehjelp i tekstbinding Torodd Kinn Tekstbinding bruksområde: tekstar av alle sjangrar og teksttypar Omgrepet tekst (som noko anna enn berre lausrivne ytringar) føreset ein innhaldsmessig koherens, realisert i uttrykksmessig kohesjon, altså samanheng både semantisk og leksikogrammatisk. 2 1

2 Tekstbinding KOHESJON: «de lokala sambandsmekanismer som uttrycker samband på textytan» (s. 11) referentkopling: det at to språklege uttrykk (oftast i ulike setningar) viser til same referent (eller ulike delar av same referent osv.), t.d. Potetene er kokte. Ta dei av plata. 3 Tekstbinding KOHESJON (framh.) setningskopling: det at eit språkleg uttrykk viser dei logiske samanhengane mellom dei situasjonane som er skildra av to setningar, t.d. Potetene er kokte, så du må ta dei av plata. KOHERENS: «de djupt liggande innehållssamband som bildar texten» (s. 11), eit langt mindre handfast omgrep 4 2

3 Referentkopling: tre hovudtypar identitet: «bindningar där ord eller uttryck med identisk referens återkommer i texten» (s. 39) semantisk slektskap: «bindningar där de olika leden står i någon etablerad semantisk relation till varandra» (s.st.) inferanse: «bindningar som bygger på att vi uppfattar leden som relaterade till varandra [ ] därför att vår erfarenhet av verkligheten säger oss att leden hör samman» (s.st.) 5 Identitet (i vid forstand) identitet (i snever forstand) (id): same referent, same uttrykk: Når eg spør, vil eg ha svar. modifisert identitet (mi): same referent, delvis same uttrykk, t.d. ulike ordklassar, same leksikalske rot: Eg er så glad; gleda piplar ut gjennom augekrokane. ulike tillegg, same kjerne: Eg kjenner ei glede; eg opplever den største gleda i livet mitt akkurat no. delidentitet: Sjå s. 42; eg stiller meg tvilande til om denne kategorien er nødvendig. 6 3

4 Identitet (i vid forstand) pronominalisering (pr): substantiv (ev. setning eller infinitivskonstruksjon) pronomen Jenta neia djupt før ho tok plass i stolen. antesedent (an): pronomen substantiv (e.l.) Før ho tok plass i stolen, neia jenta djupt. 7 Identitet (i vid forstand) ellipse (el): noko inkje Først må du lage mat. Etterpå vaske opp. tilbakestilling (ts): inkje noko Er på jobb. I kveld har eg heller ikkje tid. Ein kan sjå på dette som ei meir ytterleggåande form for pronominalisering vs. antesedent. Særmerke for munnleg (prega) språk. Læreboka avgrensar fornuftigvis ellipse til utelating av subjekt og finitt verbal (dei obligatoriske setningsledda); elles vil mykje kunne oppfattast som utelate. 8 4

5 Identitet (i vid forstand) synonymi (sy): same referent, ulike substantiv (e.l.) Cecilia Norddal pådrog seg to brot i armen, og no har attenåringen store smerter. 9 Semantisk slektskap kontrast (kn), t.d. inkompatible tydingar: Skjorta er raud. Buksa er blå. antonyme tydingar: Kari er høg. Per er låg. komplementære tydingar: Per er nordmann. Paul er utlending. konverse tydingar: Per selde huset sitt for ein million. Så kjøpte han det tilbake for ein halv. Kontrast liknar ofte på kohyponymi eller kopartonymi. 10 5

6 Semantisk slektskap komparasjon (ko): same adjektiv, samanlikning av grad for to referentar Pål gjorde det dårleg på prøva, men Kari gjorde det endå dårlegare. Pål gjorde det dårleg på prøva, og Kari gjorde det like dårleg. (Læreboka seier ikkje noko om samanlikning med ulike adjektiv, t.d. Pål gjorde det dårleg på prøva, men Kari gjorde det betre. -- Kontrast?) 11 Semantisk slektskap hyponymi -- hyperonymi -- kohyponymi (ho, hn, kh) Dette gjeld tilhøvet mellom over- og underordna omgrep, overmengde vs. undermengde. fuglar, kråker, haukar ungane, gutane, jentene (lite eigna termar: spesifisering -- generalisering -- kospesifisering) Vi bruker heller: partonymi -- holonymi -- kopartonymi (pa, hl, kp) (Ein mykje brukt term for partonymi er meronymi.) Dette gjeld tilhøvet mellom heilskap og del. fugl, nebb, veng NB: Skiljet er uklart framstilt i læreboka. 12 6

7 Semantisk slektskap hyponymi: Barna gjekk tur i skogen, og jentene klatra i trea. hyperonymi: Berre jentene klatra i trea, men alle barna gjekk tur i skogen. kohyponymi: Jentene klatra i trea, og gutane leitte etter insekt. partonymi: Partiet hadde landsmøte, og det vart opna med at leiaren heldt talen sin. holonymi: Jentene klatra i trea då barna gjekk tur i skogen. kopartonymi: Frontruta er knust, og den høgre spegelen er slått av. 13 Inferanse (in) semantisk relasjon der graden av konvensjonell slektskap er låg, men der vi konstruerer ein samanheng Brørne mine vil bli lege og gartnar. Dei har så ulike interesser. Pål treiv lommeboka og sprang: Det var billige pølser å få. 14 7

8 Leddfamiliar: kjeder av referentkopla uttrykk i ein tekst 1. sentrale leddfamiliar: «[De] kännetecknas av att de har lång räckvidd i texten och att led i familjerna förekommer med relativt stor täthet.» 2. tematiske leddfamiliar: Dei kan ha kortare eller lengre rekkjevidde. Dei er mindre tette og ikkje så prominente som dei sentrale. 3. bakgrunnsleddfamiliar: Dei har ofte lang rekkjevidde, men er nokså grisne og ikkje prominente. Det kan t.d. vere tid og stad. Det er ikkje vasstette skilje mellom desse kategoriane. Det kan òg vere vanskeleg å avgjere om ein har å gjere med éi eller fleire kjeder. 15 Setningskopling Læreboka opererer med fire semantiske hovudtypar: additiv kopling: kumulativt tilhøve mellom sakstilstandar temporal kopling: tidstilhøve mellom sakstilstandar komparativ kopling: samanlikningstilhøve mellom sakstilstandar kausal kopling: årsakstilhøve (e.l.) mellom sakstilstandar 16 8

9 Setningskopling: additiv kopling Far ror, og mor syr. Far ror. Mor òg ror. Eg er sjuk. Dessutan har eg ikkje lyst. For det første er eg sjuk, og for det andre har eg ikkje lyst. variant: alternativ kopling: Vil du ha is? Eller vil du ha gelé? 17 Setningskopling: temporal kopling prinsipielt tre typar: før, medan, etter Ordføraren heldt ein tale før han delte ut prisen. Ordføraren heldt først ein tale. Deretter delte han ut prisen. Gjestene fekk ei omvising i hagen. I mellomtida blei borda rydda. 18 9

10 Setningskopling: komparativ kopling Det kom fleire studentar i dag enn det gjorde i går. Det kom ikkje like mange studentar i går som det gjorde i dag. variant: adversativ kopling: Eg var sjuk, men eg gjekk på jobb. Engelsk er vanskeleg, mens matte er lett. (Adversativ kopling kunne òg ha vore plassert saman med additiv kopling.) 19 Setningskopling: kausal kopling årsak/grunn, føremål, følgje, vedgåing, vilkår Eg gjekk heim, for eg var sjuk. Isen smelta fordi sola skein på han. Sola skein på isen, så derfor smelta han. Eg sa det så du skulle forstå kva som føregår. Ungane skrålte slik at eg fekk vondt i hovudet. Viss du ikkje sluttar no, klaskar eg til deg! Sjølv om det har skjedd ein feil, er det ingen katastrofe. Det skjedde rett nok ein feil, men det gjekk uansett bra

11 Setningskopling: uttrykkstypar (sideordnande) konjunksjonar: og, eller, men, så, for, subjunksjonar (underordnande konjunksjonar): etter (at), medan, fordi, sjølv om, adverbielle uttrykk (adverb, preposisjonsfrase, adjektivfrase, ): likevel, derfor, i ettertid, på den andre sida, sant nok, 21 11