SOSIOLINGVISTIKKEN - status i dag (Innleiing til oppsummerande diskusjon)

Transkript

1 SOSIOLINGVISTIKKEN - status i dag (Innleiing til oppsummerande diskusjon) Helge Sandoy Institutt for nordisk språk og litteratur, Universitetet i Bergen I siste foredraget på denne konferansen tala Mirja Saari om interaksjonsstrategiar. Det var kanskje tale om ein slik strategi også da leiinga for dette symposiet spurde meg forsiktig om eg trudde det hadde noe for seg å ha ein samtale heilt til slutt på dette tre-dagars-arrangementet. Eg tok på meg å innleie til ein oppsummerande samtale fordi eg trur det er eit behov hos oss alle for å prove å samle trådar og systematisere ein del inntrykk etter så mange innleiingar om ymsande tema. 1 Status Dette symposiet har gitt oss hove til å komme saman og få innsikt i arbeidet åt kvarandre. Inntrykka herifrå kan gi inspirasjon til vårt eige arbeid. Dessutan har symposiet gitt oss ein tverrskurd av sosiolingvistikken i Norden i dag, eit bilde av statusen i Det som pregar situasjonen, er at det er få store fleirmannsprosjekt som blir drivne. Det har ikkje vore okonomiske vilkår for slikt arbeid ved forskingsinstitusjonane våre den siste tida. Slik sett er stordomstida passert - forebels. Det kan sjå ut som sosiolingvistikken i dag har gått meir inn i den faste - og individuelle - forskingsaktiviteten åt etablerte språkvitarar. Men vi har og fått inntrykk av at sosiolingvistene i dag er på leit. Og det kan vere fruktbart. Vi ser ei sokande holdning, forskarane prover seg med nye sporsmål og nye innfallsvinklar. Dei noyer seg ikkje lenger med å beskrive statistisk den variasjonen ein finn i eit standardoppsett av sosialgrupper. Vi sag i innlegget om Kobenhavn-prosjektet at det knytte seg stor interesse til ein "statistisk" avvikar. Ein er blitt meir interessert i kva som foregår hos enkeltindivi- Eg hugsar frå sosiolingvistikksesjonen på den femte konferansen for skandinaviske lingvistar på Frostavallen i 1979 at ein tilhorar formulerte ein skarp protest mot den einsidige deskriptive sosiolingvistikken som blei lagt fram i innlegg etter innlegg. Det blei for ofte repetisjon av same variasjonsmonsteret, presentert som resultat frå stadig fleire språksamfunn, men utan at vi eigentlig greidde å skaffe oss storre innsikter. Mitt inntrykk er at vi i dag kan seie at vi har komme meir på innsida av mennesket.

2 2 Breidd i temaa På desse tre dagane har vi fått hore om mange skiftande tema; men nokså nytt er det vel at vi ser konturane av ein 'historisk sosiolingvistikk'. At vi prover å utnytte dei auka innsiktene i synkron språkvariasjon og språkendring til å forstå kva som har skjedd i tidligare hundreår i f.eks. Berlin, Bergen eller Trondheim, kan opne for meir kvalifiserte hypotesar og teoriar om fortida. Det ser ikkje ut til at vilkåra for språkendringar skal veikne. Vi har fått ei innforing i korleis urbaniseringsprosessen i dag omfattar heile samfunnet. Den verkar både sosialt og kulturelt, og utan at alle treng flytte til byen. Dette kultursosiologiske perspektivet kan hjelpe oss til å utvikle nye hypotesar om kva som skjer språklig i samfunnet vårt. Såleis vil det trulig vekse fram nye identitetar og nye 'naboopposisjonar'; og det kjem til å bli nok materiale for den som studerer språkendring. På dette symposiet har språkskifte og nye dialektar alt vore tema fleire gonger. Når vi skal samle trådane for å få oversikt over disiplinen slik vi har mott han på dette symposiet, vil eg gjore det under dei tre stikkorda problemstillingar, teoriar og metodar. 2.1 Kva er dei interessante problemstillingane for sosiolingvistar i dag? Eg kunne tenke meg å generalisere dei viktigaste problemområda for sosiolingvistikken i tre sporsmål: a) Korleis styrer ytre krefter språkutviklinga? b) Kva menneskelige behov skal språket og den språklige variasjonen tilfredsstille? c) Kva behov skal språkholdningane tilfredsstille? Forste sporsmålet har vi vore inne på i fleire innlegg. Vi har hort om korleis cockney-uttalen spreier seg, korleis rinkebysvenska oppstår, og korleis bergensk er blitt til i ein språklig smeltedigel. Den sosiale kontakten i bysamfunna er viktig for å forstå dette, men vi såg og at kontakten med fiskarsamfunna langs kysten har verka inn på utviklinga i trondheimsmålet i tidligare tider. Dei sosialpsykologiske behova som språket skal tilfredsstille hos menneska, er eigentlig primære i forhold til sporsmålet ia). Vi er her opptatt av meir sekundære funksjonar som språket har, og ikkje språklig kommunikasjon i trong tyding - som er den primære språkfunksjonen. Vi veit språket kan brukas til både å påverke, å utove makt, å markere identifikasjon, å kompensere, å opponere, ja, å vere ein fristad for folk, og å vere ein reiskap for kreativitet. Innlegget åt Larsen om det totale urbane livsmønsteret kan utnyttas når ein vil prove å forstå behovet for desse funksjonane. Dei språklige dataa vi samlar inn, blir i dette perspektivet eit slags overflatefenomen, eit resultat av at språkbrukarane utnyttar desse sekundærfunksjonane åt språket. Med å rekne

3 det språklige uttrykket som indirekte vitnemål skal det da i prinsippet vere mulig å studere empirisk desse sekundærfunksjonane. Språkholdningar er eit eige studieobjekt. Det går svært tydelig fram av innlegget åt Helge Omdal at det ikkje er noe opplagt samsvar mellom språkholdningar og val av språklige variantar. Her har vi altså to prinsipielt ulike domene, men som vi likevel trur har noe med kvarandre å gjore, om ikkje direkte så indirekte. På dette feltet er lite avklart ennå. Men ein kan få ein sterk mistanke om at også sjolve holdningane våre skal tilfredsstille sosialpsykologiske behov hos menneska. Ein onskjer f.eks. å uttrykke noe om seg sjolv med å meine noe. Her er det interessant å studere det språklige engasjementet åt folk. Korfor vekker rinkebysvenskan frykt hos folk? Korfor oser folk (også språkvitarar) seg opp over det som vik av ifrå standardspråket, og over nye språkendringar - mens dei gamle blir fullt akseptert? Språket er eit kulturobjekt som blir tillagt visse verdiar. Desse språklige verdiane dyrkar vi, til liks med andre kulturfenomen. I Norge deler vi ut litteraturprisar, filmprisar osv. Og vi har språkprisar til dei som gjennom språkforma si formidlar visse holdningar/verdiar. Med å dele ut prisar onskjer særinteresser å styrke desse verdiane og inspirere til auka "kvalitet". Språkholdningane er kultursosiologisk interessante. Dei vil nok skifte frå land til land i Norden, og ein kan kople dei til den politiske historia. Kan hende er vi i Norge svært engasjert i språk, i alle fall trur vi det sjolve. Stundom får vi inntrykk av at danskane på hi sida har eit svært avslappa forhold til språket - slik som til alt anna her i verda. Men skal tru om ikkje dette og er ein overflatisk stereotypi? For vi har jo hort gjete "majonæse-krigen" i Danmark Qf.Nytfm Spmgnævnet3/86). Den kunne neppe ha komme i Norge. Så på ein eller annen måte har vi alle holdningar til språk. 2.2 Teoriar om forholdet mellom språk og individ På dette symposiet har vi vore innom fleire teoriar som seier noe om forholdet mellom individet og språklige normer. Her må vi hente inspirasjon frå andre vitskapsgreiner: Vi har fått tilpassings- eller akkomodasjonsteorien frå sosialpsykologien; frå sosialantropologien kjem modellen med sosiale nettverk. Nytt for meg er det at vi nå får diskursanalysar også innafor sosiolingvistikken; det har vi sett eksempel på her. Og det 'sosiale ansiktet' vi horte om til sist i dag er og eit nytt perspektiv på den språklige åtferda, eit perspektiv som kan hjelpe oss å forstå meir av kva som skjer hos enkeltmennesket når det oppforer seg som eit sosialt vesen gjennom å bruke språket. Vi ser dermed i dag ei oppblomstring av nye teoriar, som viser at vi kan gå inn i ei fruktbar tid i denne vitskapsgreina. Det vil trulig inspirere til utprovingar og presiseringar av hypotesar. Sjolv vil eg vere mest nysgjerrig etter nye teoriar som kan seie noe meir presist om kva status og funksjon språkhold-

4 ningane har for språkbrukarane. Der må det ligge store utfordringar for dei som vil drive vitskapen lenger fram. 2.3 Forskingsmetodar Metodane har ikkje vore direkte fokusert på dette symposiet, og dei er også sekundære i forhold til problemstillingar og teoriar. Men gjennom dei ymse rapportane som har vore presentert, har vi sjolvsagt fått demonstrert ulike metodar. Forste dagen kom det ein del kritikk mot nettverksteorien. Eg vil oppfatte den kritikken som meir retta mot modellen med nettverksskåre, som Milroy har brukt. Vi ser i dette tilfellet eit nært samband mellom teori og modell, og skåremodellen må vere bare ei av fleire mulige ope rasjonaliseringa: av teorien. Og ei operasjonalsering er nddvendig for i det heile å kunne teste teorien empirisk. 3 Nye symposium? Om vi samanliknar sosiolingvistikken pr med den vi lærte å kjenne på 1970-talet, må vi absolutt kunne hevde at det har gått framover. Det er ikkje slik at ein bare finn opp hjulet på nytt og på nytt. Den breidda vi har sett desse dagane her i Stockholm, gir von om at neste gong vi treffes til eit sosiolingvistikk-symposium, kan vi bli mott med enda fleire teoretiske nyutviklingar. Derfor ser vi med spenning fram til neste initiativ til å samle interesserte forskarar. Men som vi alt har vore inne på, vil kanskje ikkje 'storstaden' vere eit så eksklusivt omgrep lenger at det vil vere naturlig å fokusere så sterkt på det som det blei provd denne gongen.

5 Kjell Lars Berge & Ulla-Britt Kotsinas (utg.) Storstadssprak och storstadskultur i Norden