Skredfarevurdering for Helgeseter boligtun i Fana, Bergen kommune

Transkript

1 Skredfarevurdering for Helgeseter boligtun i Fana, Bergen kommune Oktober 2014

2 Prosjektinformasjon og status: Dokumentittel: Skredfarevurdering for Helgeseter boligtun i Fana, Bergen kommune Dokumentnr.: Kontraktnr.: Prosjekt: Skredfarevurdering Klassifisering: Distribusjon: Intern Leveransedato.: Status: Sider: 7. november 2014 Godkjend rapport 21 Kontraktør: Kontraktørinformasjon: Sunnfjord Geo Consulting AS Villabyen Stongfjorden Organisasjonsnummer: MVA Kontaktinformasjon: Sunnfjord Geo Consulting AS v/synne Lindgren Alsaker Dagleg leiar Villabyen 3, 6984 Stongfjorden Tlf.: e-post: Synne@SGCas.no Einar@SGCas.no Klientinformasjon: Ard arealplan AS v/jan Espen Vik Arealplanleggar Nygårdsgaten Bergen Tlf.: Mob.: e-post: jev@ardarealplan.no Fagområde: Dokumenttype: Lokalitet: Geologi Rapport Helgeseter, Bergen kommune Feltarbeid utførd av: Utførd (Dato): Signatur: Siri Anne Haugland 28. oktober 2014 Siri Anne Haugland (sign.) Tor Ivar Birkeland 28. oktober 2014 Tor Ivar Birkeland (sign.) Rapport utarbeidd av: Ferdig rapport (Dato): Signatur: Siri Anne Haugland 4. november 2014 Siri Anne Haugland (sign.) Tor Ivar Birkeland 4. november 2014 Tor Ivar Birkeland (sign.) Rapport revidert av: Godkjend (Dato) Signatur: Even Vie (Prosjektkoordinator) 5. november 2014 Even Vie (sign.) Rapport godkjend av: Godkjend (Dato) Signatur: Synne L. Alsaker (Dagleg leiar) 6. november 2014 Synne L. Alsaker (sign.)

3 INNHALDSLISTE INNLEIING... 4 SAMANDRAG... 5 KAPITTEL 1 OMRÅDESKILDRING Plassering Topografi, vegetasjon og hydrologi Klima Klimastatistikk Klimaprognosar... 8 KAPITTEL 2 GEOLOGI Berggrunnsgeologi Lausmassegeologi... 9 KAPITTEL 3 AKTSEMDSKART OG TIDLEGARE HENDINGAR Aktsemdskart for steinsprang og snøskred Aktsemdskart for flaum Tidlegare skredhendingar KAPITTEL 4 MODELLERING AV SKREDFARE Alpha-beta-metoden KAPITTEL 5 SKREDFAREVURDERING Vurdering av skredfare Feltobservasjonar Samanstilling og diskusjon kring skredfare Jordskred, grov massestraum («debris flow»), flaumskred Skred frå fast fjell Snøskred Sørpeskred KAPITTEL 6 FORSLAG TIL SIKRINGSTILTAK

4 6.1. Generelt Sikringstiltak KAPITTEL 7 RISIKO- OG SÅRBARHEITSANALYSE KAPITTEL 8 KONKLUSJONAR KAPITTEL 9 REFERANSAR VEDLEGG... I VEDLEGG I GJENNOMGANG AV TRYGGLEIKSKLASSANE... I VEDLEGG II KLIMA... III Klimastatistikk... III Klimaprognosar... VIII VEDLEGG III MODELLERING AV SKREDFARE... XIV VEDLEGG IV GENERELT OM DEI ULIKE SKREDTYPANE... XVI 3

5 INNLEIING I samband med at det skal etablerast bustader ved Helgesæter i Bergen kommune skal området omregulerast. På bakgrunn av dette vart Sunnfjord Geo Consulting AS (SGC) kontakta av Ard arealplan AS for å gjennomføre ei skredfarevurdering. Vi har her gjort ei heilskapleg vurdering av faren for jordskred, massestraum, flaumskred, ras frå fast fjell, snøskred og sørpeskred. Feltarbeidet vart utførd den 28. oktober 2014, og resultata herifrå er supplert med informasjon frå som er ein felles internettdatabase for skred, utarbeidd av Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) i samarbeid med Norges geologiske undersøkelse (NGU), Statens vegvesen, Jernbaneverket og Forsvarets militærgeografiske tjeneste. I tillegg er det henta klimadata frå Meteorologisk institutt sine tenester på internett, og Kartdata er henta frå Statens kartverk, Det Norske Kartselskap AS, NGI og NGU. I Plan- og byggingslova er tryggleikskrav mot skred definert ut frå ulike typar bygningar. I høve til dette går vår skredfarevurdering i hovudsak ut på å dele undersøkingsområdet inn i tre tryggleiksklassar; S1, S2 og S3. Desse er definert ut frå største nominelle, årlege sannsyn for skred. Dess fleire personar som oppheld seg i eit område, dess færre skred kan ein tillate per år (Tabell 1). For ei grundigare forklaring til tryggleiksklassene sjå Vedlegg 1. Tabell 1: Oversikt over dei tre tryggleiksklassane ved plassering av byggverk i skred- og flaumfarlege område. Tryggleiksklasse Konsekvens Største nominelle årlege sannsyn Døme Skred Flaum S1/F1 Liten 1/100 1/20 Naust, garasjar S2/F2 Middels 1/1000 1/200 Hus, einebustader S3/F3 Stor 1/5000 1/1000 Rekkehus, hotell Då det ikkje vart avdekka skredfare under feltarbeidet er det ikkje utarbeidd faresonekart. Feltarbeidet avdekka likevel ein flaumfare mot det planlagde utbygde arealet, me har difor utarbeida eit flaumsonekart. Vi har også fylt ut eit skjema for risiko- og sårbarheitsanalyse (ROS) i området. Rapporten er bygd opp av ni kapittel. Kapittel 1-3 handsamar ekstern bakgrunnsinformasjon (klimadata, eksisterande geologiske kart o.l.), og denne informasjonen vert samanstilt med våre eigne feltobservasjonar i Kapittel 4. På bakgrunn av dette vert skredfaren i området vurdert for kvar skredtype. Det er feltobservasjonane som dannar hovudgrunnlaget for dei endelege konklusjonane til SGC. Eksterne data vert berre nytta som eit supplement til desse. Berre dei geologiske aspekta ved skredfarevurderinga vert her omtala. Alle konklusjonar som her vert trekt føreset at menneskelege inngrep i området vil kunne endre dei geologiske og hydrologiske forholda, og dermed også skred- og flaumfaren. Dersom skredfare vert påvist i undersøkingsområdet, vil SGC føreslå sikringstiltak mot skred (Kapittel 6). SGC har sentral godkjenning for prosjektering i tiltaksklasse 3 og er difor kvalifisert til å legge dimensjonerande føringar for sikringstiltak mot skred. SGC vil vidare i ein slik prosess kunne bidra med rådgjeving kring geologiske tilhøve, om dette er ønskeleg frå oppdragsgjevar side. 4

6 SAMANDRAG Undersøkingsområdet ligg ved Helgeseter i Bergen kommune. I samband med at dette området skal omregulerast til eldrebustader vart Sunnfjord Geo Consulting AS (SGC) kontakta av Ard arealplan AS for å gjennomføre ei skredfarevurdering. Undersøkingsområdet ligg aust for eigedommen til stiftinga Helgeseter, i Rinddalen. Området er planlagd utbygd ved å sprengja seg inn på austsida av elva på høgde 209 m o.h. Området er på om lag 5 daa. Det består av ein naturleg skråning med størst høgdeskilnad i nordlege del. Her er skilnaden om lag 20 meter og hellinga om lag 30. Mot sør minkar hellinga og høgdeforskjellen. Berggrunnen i området består av ulike granittiske gneisar. Aktsemdskartet til NVE m.fl. syner at det planlagde utbygde arealet ligg utanfor fareområde for både snø og steinskred. Det er ikkje tidlegare registrert skred- eller flaumhendingar i området. NGU har kartlagd området som bart fjell. Feltarbeidet syner eit usamanhengande sedimentdekke med parti med bart fjell. Området er vegetasjonskledd med lyng og lauvskog. Grunna hellinga på terrenget og høgdeskilnad på om lag 20 meter vurderer me faren for jordskred, grov massestraum, flaumskred, steinsprang/skred, snøskred og sørpeskred som fråverande. Ved utarbeiding av tomta skal ein sprengja seg inn i fjellsida, noko som vil resultera i ein tilnærma vertikal skåning i bakkant. Det er viktig at denne skjeringa vert sprengt med helling 1:10 eller slakare og at det vert vurdert behov for sikring av eventuelle lause blokker eller sprekker som kan oppstå i denne skjeringa. Denne vurderinga må takast etter at området er ferdig planert. 5

7 KAPITTEL 1 OMRÅDESKILDRING 1.1. Plassering Den undersøkte tomta, gnr. 7/bnr. 15 m.fl., ligg like aust for eigedommen til verksemda og stiftinga Helgeseter i Rinddalen, Bergen kommune (Figur 1). Dette er om lag 9 km sør for Bergen sentrum. Det undersøkte området er under planlegging i tilknyting til etablering av eldrebusetnader. Figur 1: Oversiktskart samt kartutsnitt som syner plassering av Helgeseter i Bergen kommune (innråma i svart). Undersøkt areal (innråma i raudt) strekk seg 100 meter i nord-sør-orientert retning langs bekken og om lag 50 meter i aust-vest-orientert retning. Kjelde: Statens kartverk Topografi, vegetasjon og hydrologi Planområdet består av tre høgder, som strekk seg omtrentleg nord-sør langsmed eit jorde. Heile planområdet er på ca. 5 daa. I vest ligg innmark som heller svakt mot sør, og som vert delt av ein NV-SA-gåande veg. Ei elv ligg som eit skilje mellom jordet og høgdene, og renn i retning NNA-SSV. Dei tre høgdene er høvesvis 216 m o.h., 214 m o.h. og 226 m o.h. frå sør mot nord. Dei to sørlegaste er m lange, mens den nordligaste høgda strekk seg ut av planområdet. Høgdene er nesten heilt dekte av vegetasjon i form av mose, kratt og lauvskog, og ser ut til å ha eit tynt lausmassedekke over underliggande berggrunnsfjell. Høgdene dannar topografi i terrenget. Mellom dei to sørlegaste høgdene finnast eit flatt område. Deler av planområdet ligg aust for den sørlegaste høgda. Vegetasjonen er lik, men området har ei brattare helling. Det er likevel ikkje observert nokon skredsår. 6

8 Figur 2: Kartet syner hellingsgrad for området ved Helgeseter. Som ein ser er området relativt flatt og med liten høgdeskilnad mellom innmarka til venstre for elva og det utbygde arealet til høgre for elva. Nordlege delar av området er noko brattare med hellingar inntil 30. Kjelde: NGI Klima Klimastatistikk Skredfare og klima heng tett i saman. Temperatur og nedbør er avgjerande for stabiliteten til sediment, vassavrenning, flaumfare, steinsprangsfare som følgje av frostsprenging og poretrykk og sjølvsagt mengde og stabilitet på snø. For å kunne gjere ei tilstrekkeleg skredfarevurdering må ein ta omsyn til gjeldande klimastatistikk, samt leiande forsking sine prognosar for framtidige klimaendringar. Meteorologisk institutt har hatt operative vêrstasjonar på ulike stader på Vestlandet i lang tid. Den som er nærast det undersøkte området er stasjonen på Florida i Bergen sentrum. Frå denne er det henta temperatur- og nedbørsnormalar for siste klimanormalperiode, (Figur 3). Figur 4 syner returperiode for nedbør for ulike årstider ved Gumbel-fordeling. I statistikk vert denne fordelinga brukt til å syne sannsynet for at hendingar med svært låg returperiode skal førekomme. Meteorologisk institutt har brukt denne fordelinga til å føresei gjentakingsintervall for nedbør opptil 1000 år. Datagrunnlaget er henta frå eklima.no. Sidan datamaterialet strekk seg over ein periode på ca. 30 år, som er det statistiske minsteintervallet for klimamålingar, gjev dette ein peikepinn på klimaet og nedbørsmengde ved ulike gjentakingsintervall i området gjennom siste del av 1900-talet. 7

9 Figur 3: Temperatur- og nedbørsnormalar frå Meteorologisk institutt. Statistikken er bygd på data i perioden frå målestasjon Florida (12 m o.h.). Årsnormalen for nedbør var i heile dette tidsrommet 2250 mm. Årsnormalen for temperatur var 7,6 C. Figur 4: Returperiode for døgnnedbør frå Florida målestasjon, basert på Gumbel-fordeling. Kjelde Meteorologisk institutt Klimaprognosar Prognosar for klimautvikling for Havikbotn fram mot klimaperioden viser at ein kan forvente ei auke i årstemperatur på 3,0-3,5 C. Normal årsnedbørssum kan auke med % i løpet av same periode. Både årsavrenninga, våravrenninga og haustavrenninga kan auke med %, medan sommaravrenninga i følgje prognosane kan minke med opptil 20 %. Vinteravrenninga kan auke med 5-20 %. Modellen viser også at snømengda kan verte redusert med opptil 80 % og at det kan bli 50 færre dagar i året med snø fram mot Vedlegg II viser detaljane i både klimastatistikk og klimaprognosar for Helgeseter. 8

10 KAPITTEL 2 GEOLOGI 2.1. Berggrunnsgeologi Berggrunnen på Vestlandet er prega av den kaledonske fjellkjedefaldinga (fjellkjededanninga) som byrja i den geologiske perioden silur; frå 444 til 419 millionar år sidan. Under denne hendinga kolliderte den nordamerikanske kontinentalplata, Laurentia, og den europeiske kontinentalplata, Baltika, noko som resulterte i danning av ein fjellkjede, større enn dagens Himalaya (Ramberg m.fl., 2013). Det medførde også store omdanningar både i strukturen og samansetjinga til bergartane over heile Vestlandet. I følgje NGU består berggrunnen i Rinddalen av ulike gneisar (Figur 5). Dette er omdanningsbergartar som fekk sin strukturelle signatur under eit høgt trykk- og temperaturregime på store djup under den kaledonske orogenesen. Gneisen på Helgeseter er stadvis augegneis og stadvis banda gneis, og høyrer til Blåmannsdekket. Figur 5: Berggrunnskart over Rindalen. Undersøkingsområdet.er innramma i raudt. Ein ser av kartet at det er augegneis og banda gneis som dominerer området. Kjelde: NGU Lausmassegeologi For 2,6 millionar år sidan byrja epoken kvartær, ein periode kor den nordlege halvkula var prega av om lag istider. Breane som dekka store delar av Noreg under desse kuldeperiodane grov ut dalar og fjordar og danna det landskapet vi har i dag, og som er typisk for Hordaland. Innlandsisen under siste istida hadde si maksimale utbreiing for om lag

11 år sidan. Etter kvart som innlandsisen smelta attende dei følgjande tusenåra, blottla den morenemateriale og smeltevassavsetjingar i dei fleste lier og dalstrøk. I undersøkingsområdet har NGU kartlagd bart fjell med tynt eller ingen morenedekke (Figur 6). Frå felt vart det observert tett dekke med vegetasjon som gjorde det vanskeleg å sjå noko bart fjell. Figur 6: I undersøkingsområdet (raud rektangel) der det kartlagd bart fjell, med stadvis tynt morenedekke, og ein ser at rett aust og vest er det morene. Kjelde: NGU. 10

12 KAPITTEL 3 AKTSEMDSKART OG TIDLEGARE HENDINGAR 3.1. Aktsemdskart for steinsprang og snøskred Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) er ansvarlig for aktsemdskart for steinsprang og snøskred på i samarbeid med Norges geologiske undersøkelse (NGU), Statens vegvesen, Jernbaneverket og Forsvarets militærgeografiske tjeneste. Aktsemdskarta for steinsprang og snøskred viser potensielle utløysingsområde (kjeldeområde) og utløpsområde (rekkevidda av potensielle skred). Karta er utarbeidd ved bruk av ein datamodell som identifiserer moglege utløysingsområde for steinsprang og snøskred ut frå hellinga på fjellsida. For kvart utløysingsområde vert utløpsområdet for steinsprang og snøskred utrekna. Denne kartdatabasen er utelukkande basert på datamodellering og ingen feltobservasjonar er lagde til grunn. Viktige faktorar som klima, vegetasjon og berggrunn er det difor ikkje teke omsyn til, og meir detaljerte faresonekart må utarbeidast for å kunne seie noko om sannsynet for steinsprang og snøskred. Aktsemdskarta kan difor ikkje brukast direkte i reguleringsplanar eller i byggesaker for å avgjere om eit areal/område tilfredsstiller krav til tryggleik mot naturfarar, jamfør føreskrift om tekniske krav til byggverk, kap. 7, 7-3 (Direktoratet for byggkvalitet, 2012). Karta gjev likevel ein god indikasjon på kvar topografien tilseier at ytterlegare undersøkingar bør gjennomførast. Ved det planlagde arealet på Helgeseter er det ikkje avdekka aktsemdsområde på aktsemdskartet for korkje steinsprang, snøskred eller på NGI sitt kombinerte aktsemdskart for steinsprang og snøskred. 3.2 Aktsemdskart for flaum NVE har utvikla en database over tidlegare flaumhendingar. Denne databasen inneheld øve 600 registreringar, men har ingen informasjon om tidlegare flaumar ved Helgeseter Tidlegare skredhendingar NVE m.fl. har i sin nettdatabase også ei oversikt over tidlegare skredhendingar. I undersøkingsområdet er det ikkje registrert tidligare skredhendingar.. 11

13 KAPITTEL 4 MODELLERING AV SKREDFARE 4.1. Alpha-beta-metoden Det er vanleg å nytte seg av den såkalla alpha-beta-metoden ved kalkulering av utløpsdistansen til snøskred og steinskred/-sprang (Derron, 2009). Metoden er basert på empiriske data om utløpsdistanse for skred, på bakgrunn av topografien i skredbana. For utgreiing om metoden, sjå Vedlegg III. Vi har valt å ikkje nytte oss av alpha-beta-metoden for planområdet ved Helgesæter. Relieffet i området er ikkje stort nok til at ein kan identifisere potensielle utløysingspunkt for verken steinsprang eller snøskred. Vurderinga av faren for steinsprang og snøskred vil derfor bli gjort på bakgrunn av observasjonane som vart gjort under feltarbeidet, støtta av klimadata og NVE sine aktsemdskart. 12

14 KAPITTEL 5 SKREDFAREVURDERING 5.1. Vurdering av skredfare For at det skal kunne gå skred må det: 1) finnast rasfarleg materiale. 2) vere tilstrekkeleg bratt i terrenget, slik at raset kan løysast ut og utvikle seg. 3) finnast ein mekanisme som set materialet i rørsle. Desse mekanismane er ofte knytt til ekstreme situasjonar som endrar stabiliteten i massane. Viktige faktorar som ein må ta omsyn til er vegetasjon, drenering, klima, lausmassar, bergartstype og sprekkesystem. for at massar (jord, stein, snø, etc.) skal kome i rørsle, dessutan akkumulasjonspotensiale for snø og vatn er også avgjerande faktorar, som krev nærare undersøking for å få kartlagd skredfaren på ein tilfredsstillande måte. Det vart difor gjennomførd feltarbeid for å gjere ei heilskapleg vurdering av den reelle skredfaren Feltobservasjonar Feltarbeidet vart utførd 28. oktober 2014 av geolog Tor Ivar Birkeland og geolog Siri Anne Haugland Strand frå Sunnfjord Geo Consulting AS. Her følgjer ein generell og uavhengig gjennomgang av alle feltobservasjonane som vart gjort. Heile feltområdet er prega av mose, kratt og noko lauvskog. Langs undersøkingsområdet renn det ein bekk, som har omtrentleg retning nord-sør, og som buktar seg lite (Figur 7). Bekken er lagt i røyr under vegen som kryssar det aktuelle området. Berggrunnen i området består, som kartlagd av NGU, av augegneis, men det er få blotningar tilgjengeleg for observasjon. Området består av tre høgder som strekk seg omtrentleg N-S. Bekken renn vest for desse høgdene. Vest for bekken ligg det jorder med ei slak helling mot sør. På austsida av planområdet er det ein bratt skråning ned mot aust. Mellom dei tre høgdene er det flatare område. Dei tre høgdene er høvesvis 216, 214 og 226 m o.h. frå sør mot nord, der den nordlegaste høgda strekk seg nordover som ein del av Rinddalen. Sjølve planområdet omfattar deler eller heile høgdene. Desse er, som kartlagd av NGU, dekt av eit tynt morenelag. Vegetasjonen er heildekkande og består som tidlegare nemnt av mose, kratt og noko lauvskog. I følgje NGU sine berggrunnskart er området over 50 % bart fjell, og mykje av det bare fjellet vert dekka av vegetasjon (Figur 9). Det vart observert svært lite sediment i området, og utelukkande morenemateriale. 13

15 Figur 7: Bekken som renn langs det aktuelle planområdet. Den var på synfaringsdagen 2 m på sitt breiaste. Denne observasjonen vart gjort etter fleire dagar med mykje nedbør. Synfaringsdagen var ein dag med mykje nedbør, som tydeleg viste at vegen som kryssar planområdet har ein for dårleg dreneringsemne. Mengder av vatn strøymde langs og delvis over vegen før det rann nedatt i bekken (Figur 8). Dette skuldast avrenning frå innmarka. Røyret som bekken går gjennom har kapasitet til mykje støre mengder vatn enn kva som var tilfelle på synfaringsdagen. Det er ikkje gjort nokon observasjonar som tyder på at det kan vere nokon fare for skred eller utgliding i undersøkingsområdet. Figur 9 viser oversiktbilete over dei ulike høgdene. 14

16 Figur 8: Bilete er teke mot vest, der ein kan sjå vatnet som renner langsmed og delvis over vegen og ned i bekken. Det søraustlegaste bygget skal i følgje planteikninga bli plassert aust for den sørlegaste høgda. Dette bygget skal, i likskap med det nordlegaste bygget, plasserast i relativt bratte skråningar, i forhold til dagens topografi. Sjølv om det her er brattare skråningar enn elles i planområdet er det ikkje observert nokon skredsår eller spor etter tidlegare skredaktivitet. Figur 9: A) Viser den midtarste høgda, som er godt dekka av vegetasjon, sett frå nord. Ein kan også sjå bekken som renn på vestsida av det aktuelle planområdet. B) Viser den midtarste høgda sett frå vest. C) Høgda lengst mot sør. Også denne høgda har eit rikeleg dekke av vegetasjon. Biletet er teke frå nord. D) Viser den nordlegaste høgda som strekk seg nordover og vert ein del av Rinddalen. Biletet er teke frå vest. 15

17 5.3. Samanstilling og diskusjon kring skredfare For ei generell utgreiing om dei ulike skredtypane og kva faktorar som påverkar desse, sjå Vedlegg IV Jordskred, grov massestraum («debris flow»), flaumskred. Feltarbeid og kartstudie syner eit planområde med små høgdeskilnader og skråningar med helling inntil 30. Den nordlegaste delen av arealet har den brattaste hellinga, men utan at det utgjer skredfare. Det planlagde arealet skal sprengjast inn i skråningane ein ser på Figur 9, slik at delar av relieffet vert utjamna. Feltarbeidet avdekka eit tynt og usamanhengande lausmassedekke med vegetasjon av lauvtre og lyng. Ut frå slak hellingsgradient og lite relieff kan ein derfor utelukka faren for jordskred, grov massestraum og flaumskred Skred frå fast fjell Feltobservasjonar (Kapittel 4.2) og kartstudie synar eit terreng med helling under 30.Ei slik svak helling vil i stor grad redusere moglegheita blokker har til å utløpa og dermed faren for steinsprang. Terrenget har også eit lite relieff med høgdeskilnader på om lag 20 meter. Det planlagde arealet som er tenkt utbygd med å sprengja seg inn i fast fjell på austsida av elva ved høgde 209 m o.h. Ved denne byggjemåten vert det truleg ei skjering i bakkant. Vi tilrår at denne skjeringa vert sprengt med minste helling på 10:1. Dersom sprenginga viser seg å blottlegge sprekkesoner eller ustabile bergparti kan skjeringa utgjera ein skredfare og må eventuelt sikrast. Sannsynlegvis vil ikkje dette verte noko problem, men sidan området skal forandrast i så stor grad kan ein ikkje utelukka dette. Denne vurderinga må uansett takast etter at arealet er ferdig utsprengt Snøskred Grunna høgdeskilnader på om lag 15 meter og helling på under 30 er det ikkje snøskredfare mot det planlagde arealet Sørpeskred Grunna svært milde klima med ingen månader med gjennomsnittleg minusgrader i førre klimaperiode (sjå Figur 3) og, viktigast av alt, utforminga på terrenget, med relieff på om lag 20 meter, vurderer me faren for sørpeskred som kan nå det utbygde arealet som fråverande Flaumfare På vestsida av det planlagd utbygde arealet renn det ei elv i ei om lag 1 meter djup grøft. Denne bekken har eit nedslagsfelt på om lag om lag 2 km 2. Ut frå Figur 4 vil nedbør med gjentakingsintervall på 200 år vera om lag 140 mm per døgn. Ut frå flatfordeling av denne nedbørsmengda gjennom døgnet og det faktum at dreneringsområdet er skogkledd kan ein 16

18 rekna ut vassføringa med ved hjelp av den rasjonelle metoden Q=CiA, kor Q er vassføring, C er ein avrenningskoeffisient, i er nedbørsmengd i mm og A er arealet på nedslagsfeltet (Butler and Davies, 2000). Avrenninga vert då 0,5 m 3 /sek. Dette vil føra til ei betydeleg vassføring i elva og ein viss flaumfare i umiddelbar nærleik til elva. Vi har laga eit enkelt faresonekart for å illustrere dette (sjå Figur 10). Kravet for bustadhus er at det ikkje skal ligge innanfor område med fare for flaum med eit nominelt årleg sannsyn på 1/200 (Vedlegg I). Ut ifrå planteikning av dei planlagde bustadane, tilsendt frå oppdragsgjevar, går det fram at eit par av husa vil ligge på grensa til denne faresonen (gul sone på kartet). Vi meiner likevel at det med enkle tiltak er fullt mogleg å sikre seg mot flaum i dette området (sjå Kap. 6 for våre tilrådingar). Figur 10: Flaumsonekartet illustrerer i all enkelheit at ein innanfor ein meters avstand må kunne forvente påverknad frå elva under 200-årsflaumar (gul sone). Basert på kart frå Statens kartverk. 17

19 KAPITTEL 6 FORSLAG TIL SIKRINGSTILTAK 6.1. Generelt Skred vert vanlegvis inndelt i tre fasar/områder: 1) utløysingsområdet, der skredmassane losnar og kjem i rørsle 2) skredløpet, som er bana skredet følgjer 3) utløpsområdet, som er det arealet skredet legg seg når energien er oppbrukt Ved sikring mot skred er det mogleg å gjere inngrep i alle desse tre fasane, for å forhindre skadar på bygg. Kva for sikringsmetodar som bør nyttast er ei avveging mellom skredfare, kostnad og lokale, praktiske føresetnader/utfordringar for skredsikring (f. eks. tilgjengelegheit for anleggsmaskiner o. l.) Sikringstiltak Under flaumfarevurderinga (Kapittel ) vart det påvist ein viss fare for 200-årsflaum i direkte nærleik til bekken som renn gjennom undersøkingsområdet. Denne faresonen kan kome i konflikt med enkelte av bygga som er planlagd i området (jf. kartdata mottatt frå oppdragsgjevar). Det er truleg tilstrekkeleg sikring å utbetre elvekanalen i desse spesifikke områda. Dette kan gjerast ved å utvide den både i djupna og i breidda og eventuelt bygge opp kanalveggane med naturstein eller betong. Slike tiltak bør uansett falle innanfor ordinære byggtekniske rutinar for drenering under fundamenteringsarbeid og bygging i nærleiken av elvefar. Det er også tilrådeleg at det vert utarbeidd rutinar på jamleg kontroll og eventuell reinsk av elvekanalen for å sikre god drenering gjennom denne til ei kvar tid. Dersom det er ønskeleg kan SGC vere med i ein dialog med tiltakshavar og/eller entreprenør når anleggsarbeidet startar for meir konkrete tilrådingar for kvart enkelt parti av elva. 18

20 KAPITTEL 7 RISIKO- OG SÅRBARHEITSANALYSE Dette er eit standardskjema for risiko- og sårbarheitsanalyse (ROS) der SGC har fylt ut felta som har med dei geologiske aspekta å gjere. Dersom oppdragsgjevar i framtida skal fylle ut eit fullstendig ROS-skjema, m.t.p. utbygging i området, kan punkta under overførast til dette. Emne Naturgjevne forhold Er det knytt uakseptabel risiko til følgjande forhold? a Jordskred og/eller massestraum X b c Skred frå fast fjell (steinsprang, steinskred og/eller fjellskred) Flodbølgjer som følgje av skred i vatn eller sjø d Snøskred X e Sørpeskred X Nei Ja f Flaum og/eller flaumskred X h Stormflo X i Grunnutgliding, berg X j Grunnutgliding, lausmassar X X X Kommentarar k Radon i berggrunn Radonmengda i grunnen er ikkje målt l Sterk vind X m Anna 19

21 KAPITTEL 8 KONKLUSJONAR På bakgrunn av våre feltobservasjonar, supplert med kart og fotografiske data, klimadata, historiske data og enkle matematiske berekningar, har Sunnfjord Geo Consulting AS gjort ei heilskapleg skredfare og flaumvurdering ved Helgeseter i Bergen kommune. I forbindelse ved etablering av eldrebustader ved Helgeseter vart Sunnfjord Geo Consulting AS (SGC) kontakta av Ard arealplan as for å gjennomføre ei skredfarevurdering. Arealet er planlagt utbygd ved å sprengja seg inn i fjellsida på den austlege sida av elva på om lag høgde 209 m o.h. Undersøkingsområdet strekk seg langs elva i vest til høgda 220 m o.h. i aust. Lengre sør er høgda noko lågare, om lag 215 m o.h. I nord-sør-orientert retning er undersøkingsområdet om lag 240 meter langt. Høgdeskilnaden i undersøkingsområdet er størst i den nordlege delen med om lag 20 meter og helling på terrenget tett opptil 30. I den sørlege delen av planområdet er høgdeskilnaden mindre og hellinga på terrenget mindre enn 20. Sjå hellingskart Figur 2. Planområdet ligg utanfor faresone på NVE m.fl. sitt aktsemdskart for steinsprang og snøskred og det kombinerte aktsemdskartet til NGI. Feltarbeidet avdekka eit usamanhengande lausmassedekke med vegetasjon av lauvtre og lyng. Grunna slak helling på terrenget med inntil 30 og høgdeskilnad på om lag 20 meter vurderer me faren for jordskred, grov massestraum, flaumskred, steinsprang/skred, snøskred og sørpeskred som fråverande. Ved utarbeiding av tomta skal ein sprengja seg inn i fjellsida, noko som vil resultera i ein tilnærma vertikal skjering i bakkant. Det er viktig at denne skjeringa vert sprengt med helling 10:1 eller slakare og at det vert vurdert behov for sikring i denne skjeringa. Denne vurderinga må takast etter området er ferdig sprengt. På vestsida av det undersøkte arealet renn det ei elv med nedslagsfelt på om lag 2 km 2. Denne elva utgjer potensielt ein flaumfare for det undersøkte arealet. Der våre oppteikna faresoner (Figur 10) kjem i konflikt med planlagd utbygging tilrår vi at elvekanalen vert utbetra i desse spesifikke områda. Vår erfaring tilseier at jamleg og fortløpande dialog mellom geoteknisk rådgjevar, tiltakshavar og entreprenør er fordelsmessig når slike sikringstiltak skal gjennomførast. Dersom det er ønskeleg frå oppdragsgjevar si side kan Sunnfjord Geo Consulting AS vere tilgjengeleg for vidare oppfølging og rådgjeving i ei slik sak. 20

22 KAPITTEL 9 REFERANSAR Butler, D., Davies., J. 2000: Urban Drainage. E&FN SPON. New York. Derron, M. H. 2009: Method for the susceptibility mapping of rock falls in Norway. Technical report, Norges Geologiske Undersøkelse. Hestnes, E. 1998: Slushflow hazard-where, why and when? 25 years of experience with slushflow consulting and research. Annals of Glaciology 26, Highland, L. M., Bobrowsky, P. 2008: The landslide handbook A guide to understanding landslides. U. S. Geological Survey Circular Reston. Lied, K., Kristensen, K. 2003: Snøskred. Håndbok om snøskred (Norsk utgave). Vett & Viten AS. Høvik. Ramberg, I.B., Bryhni, I., Nøttvedt, A. og Rangnes, K (red.): Landet blir til Norges geologi. 2. utgåve. Trondheim. Norsk Geologisk Forening. 656 s. Terzaghi, K. 1962: Stability of steep slopes on hard unweathered rock. Geotechnique 12, Internettsider: Kart, satellittbileter og topografiske profil: Statens kartverk, Det Norske Kartselskap AS Hellingskart Geologiske data: Norges geologiske undersøkelse Klima: Meteorologisk institutt, Miljøverndepartementet Skredkart: Norges vassdrags- og energidirektorat Føreskrifter: Direktoratet for byggkvalitet

23 VEDLEGG

24 VEDLEGG I GJENNOMGANG AV TRYGGLEIKSKLASSANE I Plan- og byggingslova, føreskrift om tekniske krav til byggverk, kap. 7, 7-3 (Direktoratet for byggkvalitet, 2012/Byggteknisk forskrift TEK10) er tryggleikskrav definert ut frå ulike typar bygningar: 7-3. Sikkerhet mot skred (1) Byggverk hvor konsekvensen av et skred, herunder sekundærvirkninger av skred, er særlig stor, skal ikke plasseres i skredfarlig område. (2) For byggverk i skredfareområde skal sikkerhetsklasse for skred fastsettes. Byggverk og tilhørende uteareal skal plasseres, dimensjoneres eller sikres mot skred, herunder sekundærvirkninger av skred, slik at største nominelle årlige sannsynlighet i tabellen nedenfor ikke overskrides. Tabell 2: Oversikt over dei tre tryggleiksklassane ved plassering av byggverk i skred- og flaumfarlege område, i følgje Planog byggingslova (TEK10). Tryggleiksklasse for skred/flaum Konsekvens Største nominelle årlege sannsyn Døme Skred Flaum S1/F1 Liten 1/100 1/20 Naust, garasjar S2/F2 Middels 1/1000 1/200 Hus, einebustader S3/F3 Stor 1/5000 1/1000 Rekkehus, hotell Det eksisterer altså tre tryggleiksklassar (Figur 25 og Figur 26) som er definert ut frå konsekvensen av ei skredhending: Tryggleiksklasse 1 (S1) har det minste kravet for sikring og omfattar til dømes bygningar som garasjar og naust (Tabell 2). Opphaldstid av personar er kort og difor er konsekvensen vanlegvis liten. Ved bygging av til dømes naust og garasje i områder under kategorien S1 kan ein tillate eitt skred over ein periode på 100 år utan at det er naudsynt med sikring. Dersom det vert sannsynleggjort at det kan gå meir enn eitt skred over ein periode på 100 år (største nominelle årlege sannsyn 1/100), må tomta/bygningane derimot sikrast mot skred. For flaum i slike områder er kravet sett til eit største nominelle årlege sannsyn på 1/20. Tryggleiksklasse 2 (S2) gjeld for bygningar der opptil 10 personar oppheld seg meir eller mindre permanent. Eit typisk døme på dette er einebustader og tomannsbustader (Tabell 2). I byggefelt vert kvart bygg handsama kvar for seg, slik at for einebustader og tomannsbustader her er det også S2 som er gjeldande tryggleiksklasse. Kravet til områder i kategori S2 er at det i gjennomsnitt går mindre enn eitt skred over ein periode på 1000 år. Dersom det vert sannsynleggjort at skred vil førekome hyppigare enn dette må tomta/bustadane derimot sikrast mot skred. For flaum i slike områder er kravet sett til eit største nominelle årlege sannsyn på 1/200. For uteareal i tilknyting til evaluerte byggverk som klassifiserast under S2 kan kravet til tryggleik reduserast til tryggleiksnivået for tryggleiksklasse 1 (1/100). Dette fordi faren for liv og helse i samband med skred normalt vil vere vesentlig lågare for personar som oppheld seg utandørs.

25 Tryggleiksklasse 3 (S3) gjeld dersom meir enn 10 personar oppheld seg permanent i eit område. Dette gjeld til dømes bustadblokker, rekkehus, store kontorbygningar, kjøpesenter og hotell (Tabell 2). I desse tilfella vil konsekvensen ved ei skredhending vere stor og kravet til slike områder er at det i gjennomsnitt ikkje går meir enn eitt skred over ein periode på 5000 år. For flaum i slike områder er kravet sett til eit største nominelle årlege sannsyn på 1/1000. Også for S3 kan det vurderast å redusere tilhøyrande uteareal for dei aktuelle bygningane til S2, sidan eksponeringstida og derfor risikoen for personar som held seg utandørs er lågare. Figur 11: Forklaring til dei tre tryggleiksklassane for skred. Figur 12: Forklaring il dei tre tryggleiksklassane for flaum. Som Figur 11 og Figur 12 viser er det talet på personar som normalt vil opphalde seg i eit hus, som avgjer krav til tryggleiksklasse. For enkelte typar bygningar krev lovverket at det ikkje skal vere sannsyn for skred eller flaum i det heile tatt. Dette gjeld til dømes sjukehus eller bygningar der ein produserer og lagrar miljøfarlege kjemikaliar.

26 VEDLEGG II KLIMA Klimastatistikk Nedanfor følgjer Meteorologisk institutt sin klimastatistikk for Vestlandet, frå 1900 til Figur 13: Vårtemperaturen på Vestlandet har stege sidan Dei varmaste vårane var i 1920, -59, -02, -04 og -09. Figur 14: Dei varmaste sommartemperaturane var på 1930-talet (1933 var det varmaste året) og etter Dei varmaste åra var 1997, 2002, 2003 og Dei kaldaste somrane var i 1907, 1921, 1923, 1928, 1929 og III

27 Figur 15: Haustane var generelt kjølege tidleg på 1900-talet, med ein periode tidleg på 1920-talet som den kaldaste. Frå 1933 til 1966 var hausttemperaturane over normalen, medan haustane var kjølege på 1970-talet. Etter 1999 har det vore fleire milde haustar, t.d. i 1999, 2000, 2006 og Figur 16: Når det gjeld vintertemperaturen på Vestlandet, var det generelt milde vintrar rundt 1910 og første del av talet. Vintrane tidleg på 1940-talet var derimot uvanleg kalde. Det var fleire kalde vintrar i perioden og Milde vintrar var det på byrjinga av 1970-talet og slutten av og byrjinga av 1990-talet. Vintrane både i 2010 og 2011 var kalde. Dei kaldaste åra i perioden var , 1966, 1979 og Det var milde vintrar i 1925, 1949, 1989, 1990 og IV

28 Figur 17: Målingar frå Vestlandet syner at årsmiddeltemperaturen var over normalen i periodane , , , og etter Den varmaste perioden har vore etter 2000 og det varmaste året var i 2006, då årsmiddeltemperaturen var 1,8 C over normalen. Dei kaldaste åra sett under eitt var 1915, 1940, 1942, 1979 og Figur 18: Ein legg merke til dei nedbørsfattige vårane på og 1930-talet. Dei våtaste vårane var i 1921, 1938, 1943, 1967, 1990 og V

29 Figur 19: Det var mindre variasjon i sommarsnedbør enn vårnedbør på Vestlandet gjennom 1900-talet. 1910, 1913, 1955, 1968 og 1997 skil seg likevel ut med tørre somrar. I 1964 var det ein særdeles våt sommar. Ein ser også at det var relativt nedbørsfattige somrar tidleg på 1900-talet. Figur 20: Frå 1900 til slutten av 1960-talet var det svært nedbørsfattige haustar. Det same gjaldt frå 1987 til , 1933, 1960, 1993 og 2002 skil seg ut med relativt tørre haustar. VI

30 Figur 21: Det var nedbørsrike vintrar på slutten av 1980-talet og første halvdel av 1990-talet, med 1989 med våtaste vinter. Figur 22: Årsnedbøren på Vestlandet har auka med rundt 20 prosent frå 1900 til i dag. Dei mest nedbørsrike åra var 1921, 1967, 1983, 1990 og Dei mest nedbørsfattige åra var 1915, 1937, 1941, 1960 og Ser ein på sesongnedbøren, viser data frå Vestlandet store mellomårlege og sesongmessige variasjonar. VII

31 Klimaprognosar Dei fleste klimamodellane byrjar å gje rimeleg pålitelege data om global vêr- og klimautvikling både i fortid, notid (og dermed truleg også i framtid), men modellane har framleis store uvisser, spesielt på regional og lokal skala. Likevel bør ein ta høgde for dei mange resultata som peikar mot ei global oppvarming, med påfølgjande lokale klimatiske endringar. For skredfarevurdering er det først og fremst snømengde og ekstremnedbør i form av regn og dermed vassavrenning som er avgjerande med tanke på stabilitet til snø og jordsmonn. Miljøverndepartementet har offentleggjort prognosar for klimautvikling i Vest-Noreg for dei neste 100 åra. Det kjem her fram at det truleg vil verte hyppigare tilfelle av intens nedbør i fylket, og både gjennomsnittstemperatur og havnivå vil stige. Generelt kan ein seie at det er fare for jord- og steinras når det kjem meir enn 8 % av normal årsnedbør i løpet av eit døgn, og når det kjem meir enn 5 % av den normale årsnedbøren i løpet av eit halvt døgn. Samanstilt med klimaprognosane tyder dette på at det på Vestlandet vil bli til dels sterk auke i skredfrekvens. Flaum og skred kan også opptre på stader som ikkje tidlegare har vore utsette og flaumsesongen kan verte endra ( Norsk klimasenter er eit fellesprosjekt mellom Bjerknessenteret og Meteorologisk institutt, som har lansert følgjande prognosar i klimaendring for Vest-Noreg for perioden mellom og : Tabell 3: Oversikt over dei modellerte klimaendringane i Vest-Noreg mellom og Temp. ( C) Gjennomsnitt Lågt estimat Høgt estimat År +3,1 +1,9 +4,2 Vår +3,1 +1,8 +4,3 Sommar +2,3 +1,2 +3,5 Haust +3,2 +2, Vinter +3,8 +2,3 +5,4 Nedbør (%) År Vår Sommar Haust Vinter Dei næraste operative målestasjonane til Meteorologisk institutt, finn ved Florida, 12 m o.h. Desse stasjonane har mellom anna bidrege med datagrunnlag for klimaprognosar for framtida. Ved hjelp av den globale klimamodellen ECHAM4/OPYC3, frå Max-Planck-Institut für Meterologie, den regionale klimamodellen HIRHAM, IPCC SRES scenario B2 for drivhusgassar i atmosfæren og den hydrologiske modellen HBV, er det utarbeidd ein prognose for endringar i årstemperatur, nedbør, avrenning og snømengde frå den klimatiske perioden til den klimatiske perioden (for meir informasjon sjå eller Prognosane er vist på dei følgjande sidene. VIII

32 Figur 23: I følgje klimamodellen vil årstemperaturen ved Helgeseter kunne stige med 3,0-3,5 C fram mot klimaparioden Kjelde: Meteorologisk institutt. Figur 24: Normal årsnedbørssum ved Helgeseter vil kunne stige med % fram mot Kjelde: Meteorologisk institutt. IX

33 Figur 25: Den årlege avrenninga ved Helgeseter er modellert til å ville auke med %. Kjelde: Meteorologisk institutt. Figur 26: Våravrenninga vil i følgje modellen auke med %. Kjelde: Meteorologisk institutt.. X

34 Figur 27: Vinteravrenninga vil i følgje modellen auke med 5-20 % fram mot Kjelde: Meteorologisk institutt. Figur 28: Sommaravrenninga er forventa å minke med 5 til 20 % i følgje modellen. Kjelde: Meteorologisk institutt. XI

35 Figur 29: Haustavrenninga er modellert til å ville auke med % i undersøkingsområdet. Kjelde: Meteorologisk institutt. Figur 30: I følgje klimamodellen vil årsmaksimum av snømengde ved Helgeseter kunne minke med heile 80 % fram mot Kjelde: Meteorologisk institutt.. XII

36 Figur 31: Det vil i følgje modellen kunne bli inntil 50 færre dagar i året med snødekke ved Helgeseter fram mot klimaperioden Kjelde: Meteorologisk institutt. XIII

37 VEDLEGG III MODELLERING AV SKREDFARE Det er vanleg å nytte seg av den såkalla alpha-beta-metoden ved kalkulering av utløpsdistansen til snø- og steinskred/-sprang (Derron, 2009). Det er blant anna tilsvarande modell Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) m.fl. har brukt til å gjere ei landsomfattande datamodellering av rekkevidda for skred, presentert på SGC brukar ikkje datamodellar, men utfører desse kalkulasjonane manuelt. Fordelen med dette er at ein kan bruke kart med høgare oppløysing enn dei regionale karta som er brukte i aktsemdskarta på skrednett.no, og resultatet vert difor ofte meir nøyaktig. Alpha-beta-metoden tek ikkje omsyn til lokale faktorar som berggrunn, lausmassar, vegetasjon, klima og snøtypar, og bør difor berre sjåast på som rettleiande i ei skredfarevurdering. Ein bør med andre ord ikkje nytte desse utrekningane som meir enn eit nyttig supplement til feltobservasjonane og tolkingane som vart presentert i Kapittel 4. Metoden er basert på statistiske utløpsdistansar til stein- og snøskred over heile landet, i forhold til fallvinkelen ved utløysingspunktet og avsetjingspunktet (Derron, 2009). Eit potensielt utløysingspunkt, punkt A, vert plukka ut og skredbana vert skissert langs eit profil frå dette punktet (Figur 32). Langs dette profilet lokaliserer ein punktet der hellinga vert så låg at skred byrjar å tape vesentleg energi og avsetjast; 23 for steinsprang (Derron, 2009) og 10 for snøskred (Lied & Kristensen, 2003). Dette punktet kallast punkt B. Vinkelen beta (β) er definert som hellinga på linja AB. Vinkelen alpha (α) viser utløpsdistansen for skredet, og vert rekna ut frå beta ved hjelp av ein empirisk utarbeidd formel: alpha = m * beta + n, der m og n er empiriske koeffisientar. Rekkevidda for skredutløp er gjeve ved: For steinsprang: α = 0,77β + 3,9 For snøskred: α = 0,96β 1,4 β er vinkelen mellom utløpspunktet (A) og punktet der fallet vert mindre enn 23/10 (pkt. B) α er vinkelen mellom utløpspunktet (A) og maksimal rekkevidde for steinsprang Figur 32: Prinsippet for Alpha-beta-metoden. Eit potensielt utløysingspunkt (punkt A) vert plukka ut og skredbana vert skissert frå dette til skråninga når under ein gjeven vinkel for avsetjing (her 23 for steinsprang). Vinkelen beta målt mellom ei horisontal linje og linja AB. Vinkelen alpha viser utløpsdistansen for skredet, og vert deretter funnen v.h.a. ein empirisk utarbeidd formel: alpha = m * beta n, der m og n er empiriske koeffisientar (Derron, 2009). XIV

38 α-vinkelen ein får som resultat av alpha-beta-metoden har eit standardavvik (SD) på 2,16 for steinsprang og 2,3 for snøskred. Rett nok brukar ikkje SGC denne metoden til å fastsetje om det er skredfare eller ikkje i eit område, men ut frå resultatet av modelleringa lagar vi eit utkast til plassering av risikosoner. Desse grensene vert så diskutert opp mot observasjonar vi gjer i felt (Vedlegg 6.2.). Figur 33 illustrerer dette. Figur 33: Skisse som illustrerer korleis ein definerer øvre grense for tryggleiksklasse 2 og 3 ved å trekke høvesvis eitt og to standardavvik frå α-vinkelen ein får frå alpha-beta-metoden. XV

39 VEDLEGG IV GENERELT OM DEI ULIKE SKREDTYPANE Jordskred, grov massestraum («debris flow»), flaumskred og flaum Dei fire skredtypane jordskred, massestraum, flaumskred og flaum kan alle klassifiserast som lausmasseskred og vert skjønnsmessig definert ut frå aukande vassinnhald. Jordskred kan i teorien vere heilt tørre og flaumar kan i teorien førekome utan innhald av sediment. Jordskred er massar av stein, grus, sand og jord med varierande innhald av vatn som kjem i rørsle. Dei vert normalt utløyst i skråningar med ein gradient over 30, men i områder utan skog kan det utløysast jordras i skråningar ned mot 25. Jordras opptrer i fjellsider med større eller mindre lommer av lausmassar. Det er mange faktorar som kan bidra til at lausmassane i ei fjellside vert ustabile slik at rasfaren aukar. Ein del prosessar er naturlege, slik som forvitring, som gjer det øvste jordlaget lausare, men menneskelege inngrep kan også i stor grad påverke jordsmonnet sin stabilitet. Dømer på det siste er: 1) Flathogst (tap eller svekking av vegetasjon kan også oppstå naturleg. Dette vil vere uheldig fordi røter ofte bidreg til å halde lausmassane på plass) 2) Overbeiting 3) Vegbygging 4) Drenerings-, grave- og sprengingsarbeid Alle dei nemnde elementa kan føre til svekking av lausmassane si styrke, men som regel må det ei ekstra belasting til for å utløyse ras. Jordskjelv kan utgjera ei slik belasting, men dette er ikkje rekna som ein stor fare i Noreg og på Vestlandet, som ligg over 1000 km frå næraste store tektonisk aktive område. Berre mindre jordskjelv påvisast regionalt i Sør-Noreg, men desse har vist seg å ha liten eller ingen påverknad på utløysing av skred. Ein meir reell belasting kjem av stor tilføring av vatn i form av regn, smeltevatn med ekstrem avrenning og auka tilsig av grunnvatn ( Massestraum er ei rask masserørsle med mykje vatn som vert utløyst i kløfter og bekkefar. Flaumskred er eit liknande fenomen, men har eit høgare innhald av vatn enn massestraumar. Hastigheita på begge desse skredtypane kan vere svært høg, og dette gjer at dei kan verte svært øydeleggande. Massestraumar og flaumskred er føresaka av store mengder overflatevatn grunna ekstreme nedbørsmengder eller rask snøsmelting, som eroderer og mobiliserer lausmassar og/eller blokker i bratte skråningar (Highland og Bobrowsky, 2008). Skred frå fast fjell Skred frå fast fjell kan sorterast i tre kategoriar: 1) Fjellskred: Bergmassar over m³, som losnar frå fjellsider. 2) Steinskred: Bergsmassar på m³, som losnar frå fjellsider. 3) Steinsprang: Bergmassar under 100 m 3 som losnar frå fjellsider. Steinskred treng ikkje nødvendigvis å losne berre frå fast fjell. Også lause enkeltblokker som ligg i urer og lier kan rase vidare dersom dei vert utsett for ein ny og/eller annan XVI

40 utløysingsmekanisme. Steinskred- og steinsprangvifter har vanlegvis ein rasvinkel på omlag Det vil seie at bergskrentar og lausmasseskråningar normalt må vere steilare enn 45 for at steinskred eller steinsprang kan førekome. Utløysingsmekanismar for steinsprang er kraftig nedbør som aukar porevasstrykket, eventuelt rotsprenging og rotvelte, samt frostsprenging der vatn frys til is i sprekker og utvidar seg og dermed sprenger laus blokker når isen smeltar igjen. Den mest effektive temperaturen for frostsprenging er mellom -3 C og -5 C (Terzaghi, 1962). Termisk ekspansjon er ein annen mogleg årsak. Når fjellet vert varma opp utvidar det seg, og for kvar gong det så avkjøler seg att flyttast blokka litt, til den til slutt fell ut. Snøskred Ein skil vanlegvis mellom to ulike typar snøskred; laussnøskred og flakskred. I tillegg førekjem sørpeskred, der porene i snøen er fylt med vatn, og desse har difor andre eigenskapar enn eit vanleg snøskred. Snøskred førekjem i bratt terreng med hellingar større enn 30 og utan tett skog. Dei fleste snøskred inntreff med hellingar mellom 30 og 45. Terreng som er utsett for snøskred er område som ligg i le for vinden og har former som samlar snø. Dette gjeld for eksempel større botnar, opne skåleformer og innsøkk, bratte elvegjel og skar. Svaberg og konvekse parti, altså områder med strekkespenningar i snøen, er også utsette. Snødekket vert ustabilt ved 2 mm nedbør (tilsvarar 2 cm snø) per time. Om det er mindre enn 2 mm nedbør per time vil snøkrystallane normalt sintre og feste seg etter kvart som dei fell. Ved 50 cm snø byrjar terrengdekket å verte utjamna slik at friksjonen mot terrenget vert nedsett. Som regel må ein ha ei helling på over 45 for at eit laussnøskred skal verte utløyst (Lied & Kristensen, 2003). Slike skred vert ofte utløyst under, eller rett etter eit intenst snøfall i bratt terreng. Då vil snødjupna auke så raskt at snøkrystallane lenger nede i snødekket kollapsar og kjem i rørsle. Solskin og regn kan også vere ein utløysande faktor for slike skred. Dei startar alltid frå eit punkt og breiar seg utover og nedover i ei skråning, samtidig som stadig meir snø vert dratt med i skredet. Flakskred inntreff i lagdelt snø der større eller mindre flak av for eksempel fokksnø glir ut samstundes langs eit underliggande svakare lag i snøpakken (Lied & Kristensen, 2003). Det svakare laget kan vere begerkrystallar som vert danna i kaldt ver, rimlag, nysnø eller hagl. I flakskred finn ein alltid eit fastare snølag øvst, som glir ut langs eit lag definert som glidesjikt med mindre styrke. Glidesjiktet ligg igjen over eit fastare lag som kallast eit glideplan. I enkelte tilfeller kan bakken sjølv utgjere glideplanet. Faren for utløysing av skred aukar med tilveksten av nysnø, og sannsynet for skred er større ved raskare akkumulasjon. I tillegg er vindstyrke og -retning viktige faktorar, samt det faktum at vindtransportert snø vanlegvis utgjer den største delen av snøakkumulasjonen. Ein annan viktig faktor er temperatur. Rask temperaturstiging gjev ustabilt snødekke på grunn av nedsett fastleik i snøen. Lange kuldeperiodar gjev gode vilkår for danninga av begerkrystallar. Slike skred kan utløysast i områder der hellinga på terrenget er over 30. Under uvanlige vêrforhold kan denne type skred verte utløyst i slakare hellingar. XVII

41 Sørpeskred Dette er skred med ei blanding av snø og vatn. Slike skred kan utløysast på hellingar heilt ned mot 4. Det er fjellsider vendt mot framherskande vindretningar som er mest utsette. Det er i desse fjellsidene ein får mest nedbør, og fordi varmetilføringa frå lufta her er størst, får ein den mest intense snøsmeltinga. Slike skred vert utløyste av høgt vasstrykk i snødekket og tilføringa av vatn overstig då avrenninga. Det skal mykje vatn til for å utløyse sørpeskred, og dei vert ofte utløyste under intense nedbørsperiodar saman med snøsmelting. Nysnø eller grovkorna lauspakka snø er mest utsett då desse absorberer mykje vatn (Lied & Kristensen, 2003). Om ein har fjellgrunn, is eller frosen grunn under snøen, får ikkje vatnet drenere vekk, noko som aukar faren for sørpeskred. Kraftig regn kan også føre til sørpeskred til alle tider på vinteren. Faren er derfor spesielt høg i områder der regn er vanleg gjennom vinterhalvåret, slik som på Vestlandet. Bekkeløp og grunne forseinkingar er dei mest vanlege startområda for sørpeskred, men også myrer, dreneringskanalar, innsjøar og opne skråningar er potensielle utløysingsområde (Hestnes, 1998). XVIII