Sidan siste istid, som tok slutt for omlag

Transkript

1 Breane på Vestlandet - har dei eksistert kontinuerleg sidan siste istid? Atle Nesje Der ligger et land mot den evige sne, heiter det i fedrelandssongen med tekst av Bjørnstjerne Bjørnson og melodi av Rikard Nordraak. Songen vart skriven til 17. mai 1859 i Bergen og delvis omarbeida i 1863, då den siterte strofa vart lagt til. Men er snøen og breane evige, eller har breane vore bortsmelta, eventuelt når kom dei tilbake og korleis har breane i Vest-Noreg variert i storleik etter siste istid? Sidan siste istid, som tok slutt for omlag år sidan har breane variert i storleik som resultat av klimaendringar. I all hovudsak er det forholdet mellom sommartemperatur og vinternedbør som avgjer om ein bre veks eller minkar. Breane veks når det kjem mykje snø om vinteren etterfølgd av ein kjøleg sommar, medan ein varm sommar etter ein kald og nedbørfattig vinter fører til at breen misser masse. Endringar i ein bre sin totale masse eller volum kan sjåast på som eit rekneskap, der inntekta (nedbør i form av snø og tilførsel/omfordeling av snø med vind) og utgifta (smelting på grunn av høg sommartemperatur) bestemmer massebalansen frå eitt år til det neste, dvs. om breen aukar eller minkar i volum og masse. I år med netto tilvekst, eller såkalla positiv nettobalanse, akkumulerer breen meir snø, som så vert omdanna til is, enn det volumet som smeltar bort om sommaren. Dersom smeltinga om sommaren er større enn tilveksten om vinteren, vert nettobalansen negativ. Endringar i brefronten sin posisjon er ei tilpassing Blåisen, ein utløpsbre frå Hardangerjøkulen. Foto: Atle Nesje. 35

2 til endringar i breen sin massebalanse. Ein kan få klimadata både frå sjølve breen og frå endringar i brefronten. Massebalansedata er basert på målingar på breen, medan frontendringar er basert på historisk informasjon, moreneryggar sin alder og posisjon, datering av moreneryggar ved hjelp av diameteren av kartlav, direkte frontmålingar frå eit fastpunkt eller gamle fotografi. Brefronten har ei forseinka reaksjon i forhold til endringar i massebalansen. Tidsforskjellen speglar tida det tek frå ein auke eller minking i breen sin nettobalanse gjer seg utslag ved brefronten, anten som framstøyt eller tilbakegang. Reaksjonstida er derfor normalt lenger for større og slake brear enn for mindre og bratte brear. På norske brear er reaksjonstida normalt 3-4 år for korte og bratte brear, til dømes Briksdalsbreen, og år for lange og slake brear, slik som Nigardsbreen. Bergen lfotbreen Sognefjorden Nordre Folgefonna Stryn Grovabreen Jostedalsbreen Sogndal Breheimen Sprteggbreen Hardangerjkulen Jotunheimen N Frå fonn til bre Breane på Vestlandet er tempererte eller varme, det vil seie at dei er på trykksmeltepunktet ved bresålen og at det derfor er smeltevatn under breen om sommaren. Dette til forskjell frå polare eller kalde brear, der temperaturen er under null grader gjennom heile året. I høgfjellet, gjerne i mindre, skuggefulle forseinkingar i terrenget, kan det danne seg snøfonner som etter kvart blir så tjukke at det dannar seg is i dei nedste laga. Desse isfonnene skil seg frå breane ved at dei ikkje er i rørsle fordi at dei er så tynne (mindre enn m tjukke) at isen dermed ikkje er plastisk, at dei vanlegvis ligg på relativt flatt terreng, og at nokre av dei høgastliggande isfonnene har permafrost under, noko som gjer at dei er fastfrosne til underlaget, sjølv om sommaren. 50 km Figur 1. Lokalitetskart. Kartgrunnlag: norgeskart.no. Rekonstruksjon av brevariasjonar Breane sine endringar bakover i tid kan studerast ved å datere moreneryggar framfor breane. Ulempa med denne tilnærminga er at dei fleste breane i Vest-Noreg hadde si største utbreiing under den vesle istida på midten av 1700-talet. Under denne framstøyten vart dei fleste spor etter breane sine variasjonar før 1700-talet øydelagde. Den beste måten, som har vore mykje nytta sidan 1980-talet, til å rekonstruere korleis dei vestnorske breane har variert i storleik tilbake til slutten av siste istid er å studere sediment (avleiringar) på botnen av innsjøar som ligg utanfor dei moreneryggane som vart danna i den vesle istida, og som dermed har vore isfrie sidan innlandsisen smelta bort. Når ein bre er til stades i eit nedslagsfelt, vil breen produsere fint steinmjøl (slam) som vert transportert med breelvar nedover i vassdraget og avsett som siltband 36

3 i sedimenta på botnen av innsjøar. Når det ikkje finst brear, vert det derimot i all hovudsak avsett planterestar på botnen av innsjøane. I sedimenta vil ein sjå dette som blågrå siltlag når ein bre er til stades og som brune organiske lag når det ikkje er brear lenger oppe i vassdraget. Ved Institutt for geovitenskap ved UiB er det utvikla eit boreutstyr som kan ta opp til 6 m lange kjerneprøver av innsjøsediment, både frå islagde vatn og frå flåte om sommaren. Etter kvart har det vorte utvikla ei rekkje analyse-/ laboratoriemetodar som har gjort det mogeleg å rekonstruere med større sannsyn korleis breane har variert i storleik bakover i tid ved hjelp av innsjøsediment. Brevariasjonar på Vestlandet etter siste istid Første del av perioden etter siste istid var karakterisert av stor tilbakesmelting av innlandsisen inn i fjordane og opp i dalane på Vestlandet (fig. 1). Under den generelle tilbakesmeltinga var det likevel nokre stillstands- og framstøytsperiodar, til dømes for , , kalla Erdalen event og år sidan, kalla Finse event (fig. 2). For nærare forklaring av Erdalen event og Finse event, sjå omtale av høvesvis Jostedalsbreen og Hardangerjøkulen i kapittelet Den einskilde bre. Etter Finse event var sommartemperaturen så høg at dei fleste, eller truleg alle, breane på Vestlandet smelta vekk. Tidspunktet for når den einskilde bre vart nydanna på grunn av klimaforverringa ein fekk etter varmeperioden, varierer etter kor høge fjellområda er i høve til likevektslina, men dei fleste breane på Vestlandet vart nydanna i perioden ~ år før notid (fig. 2). I middelalderen førte varmare somrar og mindre vinternedbør enn i dag til at mange brear i Vest-Noreg var mindre enn i dag. Denne perioden vart følgd av eit kjølegare klima under den vesle istida (sjå eige kapittel). På midten av 1700-talet hadde dei fleste breane i Vest-Noreg si største utbreiing sidan slutten av siste istid. Årsaka til breframstøyta under den vesle istida var mest truleg ein kombinasjon av kalde somrar og nedbørsrike vintre. Breane heldt seg relativt store til tidleg på 1900-talet, men på og 1940-talet smelta breane mykje tilbake, mest som eit resultat av varme somrar. Breane held seg relativt stabile til ut på talet, men på 1990-talet vaks breane på Vestlandet som eit resultat av mykje vinternedbør og dermed store snømengder på breane. Frå slutten av 1990-talet, og særleg etter 2000, har breane smelta mykje tilbake som eit resultat av fleire varme somrar og stor snø- og bresmelting. Figur. torleiks arias onar til or re Folge onna akke.. ar anger kulen a l og es e 1 rear i otun ei en att e s.. att e s og resser og oste als reen es e asskog.. 1 etter siste isti. For lokalisering s gur 1. Breane bortsmelta Store brear Små brear Finse event Den vesle istida Erdalen event År før notid 37

4 Avstand (m) År Figur. Ku ulati e ronten ringar til utl s rear r oste als reen riks als reen a reen u elle reen ergset reen igar s reen Lo als reen og n re Folge onna on us reen uer reen asert istoriske ata. esle isti s aksi u er sett til. Front ata r et. og 1. un re ret er r n e.no re. Figuren er o i sert etter uss au er Den einskilde bre Vi skal no sjå litt nærare på korleis nokre av dei største breane på Vestlandet har endra seg frå slutten av siste istid og fram til dag. Resultata som vert presenterte her er hovudsakeleg basert på tidfesting av moreneryggar og av studiar av sediment i innsjøar nedstraums breane. Når ein bre er til stades i eit nedbørfelt set han spor. Ein bre produserer nemleg fint breslam (steinmjøl, hovudsakleg silt) som ofte er blågrått på farge. Dette breslammet vert transportert med breelvar nedover vassdraget og noko av dette slammet vert avsett på botnen av innsjøar. Dersom breen smeltar bort, vert det ikkje lenger produsert breslam, og større eller mindre planterestar frå nedbørfeltet vert avsett som brunlege lag på botnen av innsjøane. Desse planterestane vert brukte til å datere med 14 C- (radiokarbon-)metoden når breane har vore til stades eller bortsmelta frå nedslagsfeltet. Ålfotbreen Studiar av innsjøsediment frå Grøndalsvatnet sør for Ålfotbreen viste at det var ein kortvarig periode med breframstøyt mellom 2740 og 2100 år før notid og at breen har eksistert kontinuerleg etter 1540 år før notid, med auka breaktivitet (truleg større bre) etter 790 år før notid. Ein fersk studie, basert på nye kjerneprøver frå Grøndalsvatnet, som er under publisering, syner at området der Ålfotbreen ligg i dag vart isfritt etter Erdalen event for om lag 9700 år sidan. For rundt 8200 år sidan syner innsjøsedimenta ein auka breaktivitet frå området der Ålfotbreen ligg i dag, noko som tyder på at Ålfotbreen også vaks under Finse event. Frå 8200 til 5400 varierte innhaldet av minerogent materiale (breslam) i innsjøsedimenta, men innhaldet av organisk materiale (meir eller mindre nedbrotne planterestar) i kjerneprøva var så høgt i denne perioden at vi meiner at Ålfotbreen var svært liten, eller mest truleg heilt bortsmelta i denne perioden. Mellom 5400 og 5100 år før notid tyder sedimenta på at breen var til stades, men mellom 5100 og 1400 år før notid var det truleg ingen Ålfotbre. Frå om lag 1400 år før notid tyder sedimenta, med eit høgt slaminnhald, på at breen har vore kontinuerleg til stades fram til i dag. Jostedalsbreen Variasjonane til Jostedalsbreen (fig. 2) har vorte rekonstruert frå ei rekkje stader, inkludert innsjøar, rundt breen. Like etter slutten av siste istid vart det danna to markerte moreneryggar framfor nokre av dagens utløpsbrear. Desse ligg opp til om lag 1 km utanfor moreryggane som markerar breane si største utbreiing under den vesle istida. Typelokaliteten ligg i Erdalen i Oppstryn, og desse framstøyta har derfor vorte kalla Erdalen event. 38

5 Figur. Kors i ellet ogge inn a o n o an ern ar eksta 1-1 e ergen useu i 1 og so anna grunnlag or rlege ront lingar a renn als reen. 1 l g re ronten r korset i ell eggen. Foto: erit o n s. Framfor Nigardsbreen har desse breframstøyta blitt daterte til og 9700 år før notid. Deretter vart Jostedalsbreen mindre, før breen igjen rykka fram til om lag dagens posisjon for år sidan, under den såkalla Finse event, etter typelokaliteten på nordsida av Hardangerjøkulen. Studiar av innsjøsediment syner at Jostedalsbreen var bortsmelta mellom 7300 og 6100 år sidan. Etter at breen vart nydanna, varierte breen noko i storleik før utløpsbreane nådde deira største utbreiing midt på 1700-talet. Nigardsbreen sin maksimale posisjon under den vesle istida er historisk dokumentert til året Spørteggbreen Variasjonane til Spørteggbreen, som ligg mellom Jostedalen og Breheimen (fig. 1), har blitt rekonstruert på grunnlag av innsjøsedimentstudiar i Vanndalsvatnet på austsida av Jostedalen. Dateringar syner at området vart isfritt for om lag år sidan og at det var nokre kortvarige breframstøyt fram til om lag 8000 år sidan. Mellom 8000 og 2000 år før notid tyder sedimenta i Vanndalsvatnet på at breen var svært liten eller mest truleg bortsmelta, bortsett frå ein mogleg kort periode med bre for rundt 4700 år sidan. Innsjøsedimenta tyder på fleire brefluktuasjonar mellom 2000 og 800 år sidan. Etter 800 år før notid har breen eksistert kontinuerleg og moreryggar rundt breen syner kvar brefronten låg under si maksimale utbreiing under den vesle istida. Breheimen Brevariasjonar i Breheimen har vorte rekonstruert på grunnlag av snitt i myrar langs dagens breelvar og ein sedimentkjerne frå Liavatnet. Området ser ut til å ha blitt isfritt for om lag 9000 år sidan. Finse Event for om lag 8200 år sidan er markert som eit distinkt, minerogent (breslam) lag i innsjøsedimenta i Liavatnet. Mellom Finse event og om lag 2200 år sidan var breane i Breheimen generelt mindre enn i dag, bortsett frå ein periode med brevekst mellom ca og 3000 år før notid. Dei siste 2200 år er det i myrsnitta langs breelvane registrert i alt åtte periodar med brevekst. 39

6 Grovabreen Grovabreen i Jølster i Sunnfjord (fig. 1) sine variasjonar etter siste istid har vorte rekonstruert på grunnlag av studiar av sedimenta på botnen av Grøningstølsvatnet inst i Haukedalen. Innsjøsedimenta tyder på at innlandsisen forsvann frå nedslagsfeltet for om lag 9500 år sidan og ikkje kom tilbake før under Finse event for om lag 8200 år sidan. Breen smelta deretter bort mellom 8000 og 4500 år sidan, og breen har sidan den tid eksistert kontinuerleg. Moreneryggane rundt Grovabreen syner utbreiinga av breen under den vesle istida. Hardangerjøkulen Variasjonane til den nordlege delen av Hardangerjøkulen (fig. 2) har blitt rekonstruert på grunnlag av snitt/skjeringar langs breelvane på Finsesida av breen og innsjøsediment langs brevassdraget lenger aust. Området på nordsida av Hardangerjøkulen vart isfritt for om lag år sidan. Dei to breutløparane Blåisen og Midtdalsbreen nådde eit maksimum, representert med spreidde moreneryggar, for rundt år sidan, under Erdalen event og rundt 8200 år sidan ( Finse event ) vert dette kalla sidan det var i eit myrsnitt nord for Blåisen at ein først påviste eit breframstøyt på den tid. Like etter smelta breane bort frå nedslagsfeltet, men for 7200 år sidan vart det danna brear på nytt. Desse nådde eit maksimum for 6100 år sidan, før breane på nytt smelta vekk. Mellom om lag 5500 og 4000 år før notid varierte Hardangerjøkulen noko, men dei siste 4000 åra har i det minste den nordlege delen av Hardangerjøkulen eksistert kontinuerleg fram til i dag. Både Blåisen og Midtdalsbreen nådde deira største utbreiing under den vesle istida rundt Nordre Folgefonna Variasjonane til Nordre Folgefonna etter siste istid (fig. 2) har blitt rekonstruert på grunnlag av detaljerte studiar av innsjøsediment og morenesekvensar. Området rundt breen ser ut til å ha blitt isfritt for rundt år sidan. To bremaksima er datert til om lag og år før notid og breen smelta tilsynelatande vekk frå nedslagsfeltet for 9800 år sidan og breen vart først danna på nytt for 5300 år sidan. Breen ser ut til å ha vokse etter 4500 år sidan. Nordre Folgefonna var på sitt største under den vesle istida på midten av 1700-talet og på slutten av 1800-talet, rundt Vest-Jotunheimen Ei kjerneprøve frå Gjuvvatnet på Sognefjellet inneheldt sju siltband avsett i periodar med auka breaktivitet i nedslagsfeltet. Radiokarbondateringar syner at desse siltbanda Figur. Ku ulati e leng een ringar til re utl s rear r oste als reen asert ront lingar. riks als reen er ein relati t kort og ratt re e an ei an re reane er slakare og lengre. ata: n e.no re Briksdalsbreen Avstand (m) Stigaholtbreen Fåbergstølsbreen Nigardsbreen År 40

7 vart avsette før 9905, , , like etter 2750, etter 1705, og etter 670 (inkludert den vesle istida ) år før notid. Kjerneprøver frå Gjuvvatnet tekne nokre år seinare viser at området rundt vatnet vart isfritt for rundt år sidan og at breen hadde framstøytsfasar rundt , 7900, , 5300, 4800, 4500, , , , og etter 900 år før notid. Ein annan godt datert innsjøsekvens frå Hervavatnet på Sognefjellet syner at området rundt innsjøen vart isfritt rundt 9500 år sidan og at det eksisterte brear rundt Fanaråken for år sidan ( Finse event ), truleg rundt 5000 år før notid og etter 1200 år før notid. Breutviklinga etter den vesle istida Informasjon om brevariasjonar dei siste hundreåra er tilgjengeleg frå historiske dokument, måleri, skisser og fotografi. Moreneryggar og andre spor i terrenget vert brukt som komplementær informasjon. Før rundt 1900 vart breposisjonar rekonstruert hovudsakleg frå historiske kjelder og kartlavdatering (lichenometri). Årlege frontmålingar av nokre brear vart initiert omkring 1900, medan årlege massebalansemålingar vart starta opp på Storbreen i Jotunheimen i 1948/49. Dette er den nest lengste massebalanseserien etter Storglaciären i Nord-Sverige (1945/46). Systematiske målingar av massebalansen på fleire norske brear vart sett i gong tidleg på 1960-talet. Det er i dag Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) som har ansvaret for front- og massebalansemålingane. Frontendringar Tidspunktet for når dei einskilde Figur. Fotoserie a riks als reen ein estleg utl s re r oste als reen r 1 til 1 so illustrerer ronten ringane i enne erio en. riks als re atnet er o lag langt. tter 1 ar re ronten trekt seg til ake eter. Fotogra ar: ig rn kle- ust 1-1 e r nesta 1- Kurt rik es e tle es e Foto: Sigbjrn Myklebust ( ), Ove Brynestad ( ), Kurt Erik Nesje (2004), Atle Nesje ( ) 41

8 4 3 Nettobalanse (m vassekvivalentar) År Figur. rleg netto alanse rear i est- oreg og i otun ei en 1-1 l ot reen igar s reen oste als reen e es- alsk ka ar anger kulen tor reen est- otun ei en r su reen ust- otun ei en ellstugu reen ust- otun ei en. For lokalisering s gur 1. Figur. Ku ulati netto alanse rear i est- oreg og i otun ei en l ot reen igar s reen oste als reen e es alsk ka ar anger kulen tor reen est- otun ei en r su reen ust- otun ei en ellstugu reen ust- otun ei en. For lokalisering s gur Nettobalanse (m vassekvivalentar) År breane hadde deira største utbreiing i den vesle istida varierer frå bre til bre, men dei fleste breane nådde si største utbreiing frå tidleg på 1700-talet til slutten av 1800-talet. Ulikskapar i breane si form og utbreiing i ulike høgder, ulik reaksjonstid og ulik respons på vinternedbør og sommartemperatur mellom kystnære og brear i innlandet, til dømes i Jotunheimen, kan forklare desse skilnadane. Dei historiske kjeldene tyder på at Nigardsbreen i Jostedalen rykka fram ~2800 m mellom 1710 og 1735, noko som svarar til ein gjennomsnittleg årleg framstøyt på omkring 112 meter! Den store breframstøyten på Vestlandet i første halvdel av 1700-talet skuldast i all hovudsak mykje vinternedbør i kombinasjon med kjølege somrar. Figur 3 syner lengdevariasjonar til nokre norske brear frå den vesle istida til i dag. Som vi ser, var breane relativt store til byrjinga av 1900-talet, men ein kombinasjon av varme somrar og periodevis mindre vinternedbør førte til stor tilbakesmelting av mange brearmar på Vestlandet på og 42

9 Nettobalanse (meter vassekvivalentar) / NAO-indeks År Figur. rleg asse alanse l ot reen 1-1 ata: K ll oen 11 n e.no re. inter alanse s o - ar alanse n rleg alanse netto alanse. For lokalisering s gur 1. -in eksen er r i s orn tt :. ru.uea. a.uk ti o ata ages naoi. t. Bw Bn NAO Bs Den nordatlantiske oscillasjonen (NAO) er eit klimatisk fenomen som vert observert nord i Atlanterhavet og skuldast variasjonar i lufttrykket mellom Island og Asorane. Dette gjev seg utslag i endringar i vind- og trykksystema over Nord-Atlanteren om vinteren, særleg i perioden desember til mars. NAO forklarar ein god del av variabiliteten i dei atmosfæriske endringane i det nordatlantiske området om vinteren, og dermed endringar i vindstyrke og vindretning, endringar i lufttemperatur og nedbør, samt intensiteten, frekvensen og banene til stormar. NAO-indeksen vert dermed brukt til å beskrive tilstanden i atmosfæren over Nord-Atlanteren om vinteren, og vert oppgjeven som anten «positiv/høg» eller «negativ/låg». Lågtrykk over Island og høgtrykk ved Asorane fører til positiv NAO. Om vinteren fører dette til vestavind og mildvær i Skandinavia. Høgtrykk over Nord-Atlanteren og Skandinavia fører til negativ/låg NAO. Denne værsituasjonen fører ofte til austavind med lite eller ingen nedbør og låge vintertemperaturar over Vest-Noreg og Skandinavia talet. Årlege frontmålingar vart sett i gong av Johan (eller John) Bernhard Rekstad ( ) ved Bergens Museum rundt 1900 (fig. 4). Figur 5 syner dei samla frontendringane til fire breutløparar frå Jostedalsbreen mellom 1900 og Korte og relativt bratte kystnære, såkalla maritime brear, byrja å rykke fram på 1950-talet, medan lengre og slakare brear, til ut på 1970-talet, held fram med å smelte tilbake. På 1990-talet byrja breane i Vest-Noreg å rykke kraftig fram på grunn av fleire år med mykje vinternedbør i perioden 1989/ /95. Etter 2000 har mange vestlandsbrear trekt seg mykje tilbake, hovudsakleg som eit resultat av fleire varme somrar. Figur 6 syner utviklinga til Briksdalsbreen etter Massebalanse Massebalansemålingar har blitt utført på til saman 43 brear i Noreg, der ti har blitt målt i meir enn i 20 år. Dagens massebalansemålingar til NVE omfattar 14 brear. Mange av breane ligg langs eit vest-aust transekt i Sør-Noreg, frå den maritime Ålfotbreen i vest til Hellstugubreen i aust (fig. 7). Sidan tidleg på 1960-talet har dei vestlegaste breane i Sør-Norge vist ein positiv massebalansetrend, medan innlandsbreane har minka i volum (fig. 8). Nettobalansen på dei kystnære breane i Sør-Noreg har best korrelasjon med vinterbalansen, medan nettobalansen på innlandsbreane er mest bestemt av sommartemperaturen. Dette ser ein også i dei kumulative massebalansedataene, der dei kystnære breane har auka i volum som eit resultat av auka vinternedbør i same perioden, medan innlandsbreane har minka 43

10 i volum fordi sommartemperaturane generelt har blitt høgare. Massebalansen til den mest kystnære breen, Ålfotbreen, er derfor i stor grad bestemt av variasjonar i Den nordatlantiske oscillasjonen (NAO) (Fig. 9). Når NAO-indeksen er positiv (mykje vestavind og mild vinter) fell det som regel mykje snø på vestlandsbreane, medan når NAOindeksen er negativ (høgtrykk over Skandinavia og kaldt, tørt vær), fell det lite eller ingen nedbør på breane på Vestlandet (sjå faktaboks om Den nordatlantiske oscillasjonen). Kjelder (utval) Andreassen, Liss Marie, Hallgeir Elvehøy, Bjarne Kjøllmoen, Rune V. Engeset, og Nils Haakensen. (2005). Glacier massbalance and length variations in Norway. Annals of Glaciology 42, Andreassen, Liss Marie og Solveig H. Winsvold. (2012). Inventory of Norwegian Glaciers. Norwegian Water Resources and Energy Directorate, 236 pp. Bakke, Jostein, Svein Olaf Dahl og Atle Nesje. (2005). Lateglacial and early Holocene palaeoclimatic reconstruction based on glacier fluctuations and equilibrium-line altitudes at northern Folgefonna, Hardanger, western Norway. Journal of Quaternary Science 20, Bakke, Jostein, Øyvind Lie, Atle Nesje, Svein Olaf Dahl og Øyvind Paasche. (2005). Utilizing physical sediment variability in glacier-fed lakes for continuous glacier reconstructions during the Holocene, northern Folgefonna, western Norway. The Holocene 15, Baumann, Sabine, Stefan Winkler og Liss Marie Andreassen. (2009). Mapping glaciers in Jotunheimen, South-Norway, during the Little Ice Age maximum. The Cryosphere 3, Bickerton, Richard W. og John A. Matthews. (1993). Little Ice Age variations of outlet glaciers from the Jostedalsbreen ice cap, southern Norway: a regional lichenometric-dating study of icemarginal moraine sequences and their climatic significance. Journal of Quaternary Science 8, Dahl, Svein Olaf og Atle Nesje. (1996). A new approach to calculating Holocene winter precipitation by combining glacier equilibrium-line altitudes and pine-tree limits: a case study from Hardangerjøkulen, central southern Norway. The Holocene 6, Gjerde, Marthe, Jostein Bakke, Kristian Vasskog, Atle Nesje og Anne Hormes. (innsendt). Holocene glacier variability and Neoglacial hydroclimate at Ålfotbreen, western Norway. Quaternary Science Reviews. Grove, Jean M. (2004). The Little Ice Ages. Volume I and II. Routledge studies in physical geography and environment. Imhof, Patrizia, Atle Nesje og Samuel U. Nussbaumer. (2012). Climate and glacier fluctuations at Jostedalsbreen and Folgefonna, southwestern Norway and in the western Alps from the Little Ice Age until the present: The influence of the North Atlantic Oscillation. The Holocene 22, Karlén, Wibjörn. (1988). Scandinavian glacial and climatic fluctuations during the Holocene. Quaternary Science Reviews 7, Karlén, Wibjörn og John A. Matthews. (1992). Reconstructing Holocene glacier variations from glacial lake sediments: studies from Nordvestlandet and Jostedalsbreen-Jotunheimen, southern Norway. Geogra ska Annaler 74, Kjøllmoen, Bjarne. (2011). Glaciological investigations in Norway in The Norwegian Water Resources and Energy Directorate. Report 3. Oslo: NVE. Lie, Øyvind., Svein Olaf Dahl, Atle Nesje, John A. Matthews og Sigurd Sandvold. (2004). Holocene fluctuations of a polyther- 44

11 mal glacier in high-alpine eastern Jotunheimen, central southern Norway. Quaternary Science Reviews 23, Marzeion, Ben og Atle Nesje. (2012). Spatial patterns of North Atlantic Oscillation influence on mass balance variability of European glaciers. The Cryosphere 6, Matthews, John A. (2005). Little Ice Age glacier variations in Jotunheimen, southern Norway: a study in regionally controlled lichenometric dating of recessional moraines with implications for climate and lichen growth curves. The Holocene 15, Matthews, John A., Mike S. Berrisford, P. Quentin Dresser, Atle Nesje, Svein Olaf Dahl, Anne Elisabeth Bjune, Jostein Bakke, H. John B. Birks, Øyvind Lie, Lisa Dumayne-Peaty og Catherine Barnett. (2005). Holocene glacier history of Bjørnbreen and climatic reconstruction in central Jotunheimen, Norway, based on proximal glaciofluvial stream-bank mires. Quaternary Science Reviews 24, Matthews, John A., Svein Olaf Dahl, Atle Nesje, Mike S. Berrisford og Carin Andersson. (2000). Holocene glacier variations in central Jotunheimen, southern Norway based on distal glaciolacustrine sediment cores. Quaternary Science Reviews 19, Matthews, John A. og Wibjörn Karlén. (1992). Asynchronous Neoglaciation and Holocene climatic change reconstructed from Norwegian glaciolacustrine sedimentary sequences. Geology 20, Matthews, John A. og P. Quentin Dresser. (2008). Holocene glacier variation chronology of the Smørstabbtinden massif, Jotunheimen, southern Norway, and the recognition of century- to millennial-scale European Neoglacial events. The Holocene 18, Nesje, Atle. (2005). Briksdalsbreen in western Norway: AD frontal fluctuations as a combined effect of variations in winter precipitation and summer temperature. The Holocene 15, Nesje, Atle. (2009). Latest Pleistocene and Holocene alpine glacier fluctuations in Scandinavia. Quaternary Science Reviews 28, Nesje, Atle, Jostein Bakke, Svein Olaf Dahl, Øyvind Lie og John A. Matthews. (2008). Norwegian mountain glaciers in the past, present and future. Global and Planetary Change 60, Nesje, Atle og Dahl, Svein Olaf. (2003). The Little Ice Age only temperature? The Holocene 13, Nesje, Atle, Svein Olaf Dahl, Carin Andersson og John A. Matthews. (2000a). The lacustrine sedimentary sequence in Sygneskardvatnet, western Norway: a continuous, high-resolution record of the Jostedalsbreen ice cap during the Holocene. Quaternary Science Reviews 19, Nesje, Atle, Svein Olaf Dahl og Reidar Løvlie. (1995). Late Holocene glacier and avalanche activity in the Ålfoten area, western Norway: evidence from a lacustrine sedimentary record, Norsk Geologisk Tidsskrift 75, Nesje, Atle, Svein Olaf Dahl, Terje Thun og Øyvind Nordli. (2007). The Little Ice Age glacial expansion in western Scandinavia summer temperature or winter precipitation? Climate Dynamics 30, Nesje, Atle og Mons Kvamme. (1991). Holocene glacier and climate variations in western Norway: Evidence for early Holocene glacier demise and multiple Neoglacial events. Geology 19, Nesje, Atle, Mons Kvamme, Noralf Rye og Reidar Løvlie. (1991). Holocene glacial and climate history of the Jostedalsbreen region, western Norway; evidence from lake sediments and terrestrial deposits. Quaternary Science Reviews 10, Nesje, Atle, Øyvind Lie og Svein Olaf Dahl. (2000b). Is the North Atlantic Oscillation reflected in Scandinavian glacier mass balance records? Journal of Quaternary Science 15, Nesje, Atle og John A. Matthews. (2012). The Briksdalsbre Event: A winter precipitationinduced decadal-scale glacial advance in southern Norway in the AD 1990s and its implications. The Holocene 22, Nesje, Atle, John A. Matthews, Svein Olaf Dahl, Mike S. Berrisford og Carin Andersson. (2001). Holocene glacier fluctuations of Flatebreen and winter precipitation changes in the Jostedalsbreen region, western Norway, based on glaciolacustrine records. The Holocene 11, Nussbaumer, Samuel U., Atle Nesje, Heinz J. Zumbühl. (2011). Historical glacier fluctuations of Jostedalsbreen and Folgefonna (southern Norway) reassessed by new pictoral and written evidence. The Holocene 21, Seierstad, Jorun, Atle Nesje, Svein Olaf Dahl og Joachim Simonsen. (2002). Holocene glacier fluctuations of Grovabreen and Holocene snow-avalanche activity recon- 45

12 structed from lake sediments in Grøningstølsvatnet, western Norway. The Holocene 12, Shakesby, Rick A., Jamie G. Smith, John A. Matthews, J.A., Stefan Winkler, P. Quentin Dresser, Jostein Bakke, Svein Olaf Dahl, Øyvind Lie og Atle Nesje. (2007). Reconstruction of Holocene glacier history from distal sources: glaciofluvial stream-bank mires and a glaciolacustrine sediment core near Sota Sæter, Breheimen, southern Norway. The Holocene 17, Torsnes, Ingrid, Noralf Rye og Atle Nesje. (1993). Modern and Little Ice Age equilibrium-line altitudes on outlet valley glaciers from Jostedalsbreen, western Norway: an evaluation of different approaches to their calculation. Arctic and Alpine Research 25, Vasskog, Kristian, Øyvind Paasche, Atle Nesje, John F. Boyle og H. John B. Birks. (2012). A new approach for reconstructing glacier variability based on lake sediments recording input from more than one glacier. Quaternary Research 77,