Fødselsattesten for Jostedalsbreen ligg i ei myr i Sygneskaret i Oppstryn

Transkript

1 Fødselsattesten for Jostedalsbreen ligg i ei myr i Sygneskaret i Oppstryn Kor gamal er Jostedalsbreen? Er breen ein rest etter siste istid, eller har den oppstått seinare - er den byrjinga på neste istid? Og kva kan dette fortelje om naturlege klimaendringar? Dette var mellom dei spørsmåla som forskarar ved Universitetet i Bergen tok opp då planane om bygging av kraftmagasin kring Jostedalsbreen vart sende til Stortinget i Kunne viktig klimahistorisk kjeldemateriale gå tapt ved ei slik utbygging? Mons Kvamme og Atle Nesje I våre dagar kan det verka underleg at ei av dei viktigaste sakene for ei gryande miljørørsle på 1970-talet var motstand mot utbygging av fornybar energi. Det starta for alvor med protestane mot utbygginga av Aurlandsvassdraget i 1969, året etter kom Mardøla-aksjonen, og sidan gjekk det slag i slag. Mest kjend er truleg aksjonane mot utbygginga av Alta-vassdraget i åra Korleis hamna Universitetet i Bergen i Sygneskaret? Mellom dei større vasskraftsakene var NVE (den gong Norges vassdrags- og elektrisitetsvesen) sine mange framlegg om utbygging av Breheimen. Planlegginga starta alt i 1966 og i 1973 la NVE fram ein omfattande plan som regulerte nær sagt all vassføring ut frå Jotunheimen og Jostedalsbreen. Dette vart møtt med massive protestar, og planane vart sidan delt opp i mindre prosjekt. Det største av desse var samla utbygging av vassdraga i Jostedalen og Stryn/Loen, alternativt parallell utbygging av dei to vassdraga, og som eit siste alternativ, berre utbygging av Jostedøla. Denne planen, med til saman fire ulike alternativ, vart oversend Stortinget i Universitetsmuseet i Bergen (den gong Historisk museum), hadde lang røynsle i å samarbeide med NVE i samband med kraftutbygging. Med heimel i Kulturminnelova skal alle kulturminne som vert påverka av eit slikt inngrep granskast av fagfolk og formelt frigjevast av Riksantikvaren. Dette skal gjerast før inngrepa finn stad, og kostnadane dekkjast av utbyggjar. Men dei mange protestane mot kraftutbygginga på 1970-talet handla mest om konsekvensane for naturen i dei områda som skulle byggast ut. Problemet var at nokon tilsvarande heimel som den i Kulturminnelova, fanst ikkje i Naturvernlova med omsyn til naturfaglege verdiar. Det var difor ikkje lovpålagt for selskapa å finansiere naturfaglege granskingar i samband med kraftutbygging. Den aukande kritikken mot naturinngrepa ved vasskraftutbygging generelt, og storleiken på prosjektet i Breheimen, gjorde at NVE likevel bad Universitetet kome med eit framlegg til naudsynte undersøkingar for å dokumentere naturverdiane i Breheimen. Etter ein runde med forhandlingar om budsjettet, meinte Universitetet at dei ikkje hadde nådd heilt fram med sine ambisjonar. Kontaktutvalet for Vassdragssaker valde å nytte dei midlane som var stilt til rådvelde på eitt område: Fåbergstølsgrandane øvst i Jostedalen. Grunngjevinga var at dette var den største attverande, aktive sanduren (breelvslette) i Europa utanom Island. Her hadde NVE planar om å byggja eit stort magasin av same type som dei nokre år tidlegare hadde gjort 89

2 Figur 1: Kart over nordre del av Jostedalsbreen. (Teken frå Nesje m.fl. 2000, fig. 2). på Tunsbergdalgrandane lenger nede i Jostedalen. Undersøkingane kom snøgt i gang, og i 1982 låg den bindsterke rapporten om Fåbergstølsgrandane føre. Når saka seinare kom opp i Stortinget, bidrog desse granskingane til to ting: 1) Framlegget om å demme ned Fåbergstølsgrandane vart stogga. 2) Planane om utbygging av Strynevassdraget vart send attende til NVE, mellom anna fordi dei vanta utgreiing av dei naturfaglege konsekvensane ved ei utbygging. Etter ein kort forhandlingsrunde med NVE gjekk fagmiljøa på Universitetet i gang att med dei planlagde granskingane i Strynevassdraget som dei tidlegare måtte leggja til side. Eitt av desse delprosjekta var Vegetasjonshistorie og lokalklima i Sygneskaret gjennom holocen. Kor gamal er Jostedalsbreen? Jostedalsbreen er den største platåbreen i fastlands-europa, og dei mange utløparane frå denne har stor innverknad på landskapet i dalføra inn mot breen. Desse sidearmane til hovudbreen har til alle tider veksla i omfang og tjukkleik i takt med variasjonar i klima (sjå eigne artiklar av Atle Nesje). Tydelegast er spora etter dei store breframstøyta under den vesle istida på 1700-talet, men mange stader er også spora etter brefronten frå yngre dryas (ratid) lette å sjå. Også brevariasjonane i seinare tid har sette sine tydelege spor i desse dalane. Sygneskaret er ein hengjande U-dal som utgjer ein botn snautt 700 moh. ved nordvestenden av Jostedalsbreen. Brekanten ligg i dag som ein krans øvst i botnen på om lag 1200 moh., men under den vesle istida låg ho som ein botnbre ned til om lag 900 moh. Smeltevatnet frå breen samlast i to vatn, Øvre og Nedre Sygneskarsvatna på høvesvis 664 og 662 moh. På austsida av det nedre vatnet ligg det store myrområde, og fleire av dei var tidlegare opne småvatn med fleire meter tjukke organiske avsettingar. Det er ikkje vanleg å finna slike sediment så tett innpå breen, og særdeles ikkje så høgt til fjells. Planane til NVE gjekk ut på at Sygneskaret skulle demmast opp så høgt at desse avsettingane ville verta øydelagde, og det vart difor sett på som naudsynt å testa ut kva informasjon dei kunne innehalda i høve til lokal vegetasjonsutvikling og brevariasjon. Idéen til undersøkingane i Sygneskaret var å nytte ut den lokalklimatiske effekten breen hadde 90

3 Stryn Hjelledalen Oppstryn Erdalen Sunndalen Sygneskardet Breheimen Jostedalsbreen Styggevatnet Fåbergstølsgrandane Jostedalen Tunsbergdalen Figur 2: Satelittfoto av Jostedalsbreen. Kjelde: NASA World Wind. på utforminga av vegetasjonen i dalbotnen. Sjølv i dag, når brekanten ligg øvst oppe i botnen, er det tydeleg at den har ei viss påverknad på vegetasjonen kring Sygneskarsvatna. Medan til dømes bjørkeskogen elles i området lett går opp i 900 moh., er det i dalbotnen i Sygneskaret berre forkrøpla tre å finne. Planen var å sjå i kva grad lokale vegetasjonsendringar kunne påvisast i myrsedimenta, og kva det kunne fortelja om lokale klimatilhøve og dermed framrykkingar og attendetrekningar av breen. I høve til klimarekonstruksjonar er det òg viktig at dette er ein hengjande botn med ein tydeleg høgdeterskel plantane må forsera for å etablera seg. Ville det være mogeleg å seia noko om soga til sjølve Jostedalsbreen? Var den ein rest etter siste istid (Weichsel), eller vart den danna på nytt i løpet av holocen, med andre ord - er breen byrjinga på neste istid? Soga til Jostedalsbreen var noko som tidleg på 1980-talet særleg interesserte glasiologar og nokre klimatologar. At dette kunne medverka til betre forståing av naturlege klimavariasjonar i holocen og mekanismane bak dei, fekk liten merksemd. Blant geologar flest var det langt større interesse for klimautviklinga under siste istid, som kunne knytast til kvartærgeologiske formasjonar og avsettingar. Då skogen kom til Sygneskaret Dei undersøkte myrsedimenta synte seg å gå heilt attende til isavsmeltinga etter siste istid. Denne vart datert til omlag år før notid (alle dateringar vert gjevne i kalenderår før år 2000). På den tida dalbotnen i Sygneskaret vart isfri låg det framleis att ein brearm nede i Hjelledalen, og truleg låg det også is i nedre del av Sunndalen. Den fyrste pionérvegetasjonen var prega av dvergbjørk med noko einer og krekling. Ei anna plante som voks her oppe på den tida var tindved (Hippophaë rhamnoides). Dette er ei nøysam, men konkurransesvak plante som ikkje klarar seg i slutta vegetasjon. I dag er den 91

4 rer godt med klimastasjonen lenger nede i Hjelledalen. Med normal tempertursenking oppetter mot Sygneskaret, skulle både furu, gråor og bjørk kunne veksa her oppe. Det gjer dei ikkje, det er berre så vidt bjørka greier seg. Dette kjem av den lokalklimatiske effekten av Sygneskarsbreen. Den registrerte førekomsten av alm for 7000 år sidan, tilseier at den lokale middeltemperaturen gjennom sommaren i Sygneskaret då kan ha vore bortimot 4 gradar høgre enn i dag. Ser ein bort frå lokaleffekten av breen, kan det dreia seg om ei generell temperaturskilnad på om lag 2 grader i høve til i dag. Figur 3: Flybilete frå øvre del av Sunndalen, med Sygneskaret opp til høgre. Foto: Fjellanger- Widerøe A/S. sjeldsynt i Sør-Noreg, men finst spreidd i fjellheimen på skredvifter og andre stader med ustabile veksetilhøve. Men frå den første tida etter isavsmeltinga er den påvist på mange lokalitetar kring Jostedalsbreen. Truleg har den klart seg godt i lausmassane som isen let etter seg. Om lag 700 år etter isavsmeltinga etablerte furuskogen seg i Sygneskaret. Dette er høvesvis tidleg samanlikna med innvandringa av furu lenger sør på Vestlandet, til dømes i Bergensområdet. Det tyder også på at sommartemperaturen i Sygneskaret for vel 9000 år sidan var høgre enn i dag, ettersom furua nede i Sunndalen i dag stoggar på om lag 600 moh. Dette er i tråd med mange andre observasjonar som tyder på ein rask temperaturstigning etter siste istid. For om lag 8600 år sidan etablerte også oreskogen (gråor) seg i områda kring Sygneskarsvatna. Heller ikkje gråor veks i Sygneskaret i dag, og dette styrkjer inntrykket av høgare temperaturtilhøve på den tida. Or bind nitrogen frå lufta, og orelauvet inneheld mykje meir nitrogen enn til dømes bjørkelauv. På den måten bidrog etableringa av oreskogen til utvikling av eit meir organisk jordsmonn. Frå 7400 år før notid er det påvist enno to treslag til i Sygneskardet, alm og hassel. Når det gjeld alm handlar det ikkje berre om einskildtre, men om etablering av almelundar på gode stader. Hassel har nok berre vakse i mindre, spreidde førekomstar. Både alm og hassel set monaleg høgre krav til sommartemperaturen enn furu og gråor. Til dømes finst det ikkje tilsvarande almelundar i dag høgre enn 400 moh. i Sunndalen. Dette tyder på ein sommartemperatur på vel 11 gradar, noko som harmone- Klima og brehistorie Med ein sommartemperatur på over 11 grader i Sygneskaret ville det vera umogeleg å ha ein bre liggjande øvst i botnen. Reknar ein med normal temperatursenking oppetter, og nokolunde den same nedbøren som i dag, ville likevektslina (høgdenivå for bredanning) ligge over dei høgaste fjelltoppane i området. Då almen kraup over terskelen og etablerte lundar i Sygneskaret for 7400 år sidan, må Sygneskarsbreen, og truleg det meste av platåbreen til Jostedalsbreen, ha vore vekksmelta. Då denne konklusjonen vart klår i 1984, var det ingen tvil lenger om at dei organiske avsettingane kring Sygneskarsvatna hadde stor naturfagleg verdi. Dei fleste andre stader har avsettingar så nære breen vorte øydelagde av den framrykkande breen eller av erosjon frå smeltevatn i seinare tid. Men her ligg dei uskadde. Det var difor freistande å sjå om dei òg kunne innehalda 92

5 Figur 4: Oversynsbilete teken frå nordenden av nedre Sygneskarsvatn. Dei undersøktemyrsedimenta ligg mellom hamrane på austsida av vatnet. Foto: Mons Kvamme. informasjon om nydanninga av breen. Diverre synte det seg at sedimenta dei siste 6000 åra har vore utsette for ei form for ureining som gjer det vanskelegare å tolka resultata. Framfor alt vart alle dateringane for gamle. Sjølv i toppen av sedimenta ga dei radiologiske dateringane ein alder på over 4000 år. Nærare gransking avdekka at sedimenta var tilført store mengder gamalt organisk materiale. Dette kunne forklara dei gamle dateringane, men kva slags mekanismar kunne vera årsak til dette? Normal erosjon kan det ikkje ha vore, då ville det minerogene (slam) innhaldet i prøvane ha auka, noko dei ikkje gjorde. Innhaldet av gamalt karbon i sedimenta kan mest sannsynleg forklarast med ein prosess som enno kan observerast i Sygneskaret i våre dagar. Kvar vinter og vår kjem det her store mengder snø. Denne snøen ligg att i fordjupingar i kantane av myrområda lenge etter at området elles er fritt for snø. Ut etter sommaren vert desse fennene gråsvarte av støv og skit frå gamal torvjord o.l. som kjem fykande frå område utan samanhengande plantedekke. Når snøfennene til slutt smeltar hamnar alt dette i myrsedimenta og ureinar desse. Ureininga av myrsedimenta starta høvesvist brått like etter 6000 år før notid. Det ser ut som om ein terskelverdi vart passert på denne tida. Om ein tenkjer seg ein omlegging av klima, med meir vinternedbør og lågare temperaturar, ville det etter kvart ha ført til ny bredanning som snøgt kan ha fått stor effekt på lokalklima, vegetasjon og jordsmonn i Sygneskaret. Med andre ord kan ureininga av myrsedimenta tyde på ei nydanning av breen oppe i fjellet for om lag 6000 år sidan. Dette var så langt det var mogeleg å koma innanfor rammene til dei konsesjonsavgjerande undersøkingane i Den viktigaste konklusjonen var at sedimenta i Sygneskaret inneheldt vesentleg klimahistorisk informasjon, og at denne tyder på at Jostedalsbreen heilt eller delvis var bortsmelta i tida 7400 til 6000 år før notid. Skulle det byggast kraftmagasin her oppe, var det klårt at denne kunnskapen måtte dokumenterast betre. Det vart ikkje naudsynt, heile utbygginga 93

6 vart etter kvart skrinlagd, og vassdraget vart verna i Men tanken på at så og seia fødselsattesten til Jostedalsbreen kunne liggja her oppe slapp likevel ikkje taket. Kunne det tenkjast ein måte å utdjupa dette på? Weichsel: Siste istid, frå om lag til kalenderår før notid (2000). Holocen: Vår mellomistid, tida frå før notid og fram til i dag. Yngre dryas: Siste større vekstperiode for innlandsisen under siste istid. Varte frå om lag til kalenderår før notid. Også kjend som Ratid. «Den vesle istida»: Periode med kjøleg klima og mykje ekstreme vêrtilhøve mellom 1500 og Alle brear på den nordlege halvkule rykte fram og nådde si største utbreiing etter siste istid. I Noreg var dei størst kring 1750, i Alpane om lag 100 år seinare. Nedre Sygneskarsvatn Tidleg under arbeidet var det berrsynt at òg botnsedimenta i Nedre Sygneskarsvatn kunne innehalda viktig informasjon om soga til Jostedalsbreen. Normalt vil sedimenttilhøva i eit vatn framfor ein brefront egna seg dårleg for slike granskingar. Men i Sygneskaret er det to vatn. I det øvste vil stein, grus og grov sand leggja seg på botnen, medan det i det nedste stort sett berre vil koma finpartiklar. I periodar med liten breaktivitet vil høgare organisk produksjon i og omkring vatnet botnfalle, og i periodar med nye breframstøyt vil desse laga verte forsegla av finmateriale og ikkje erodert bort som i det øvre vatnet. Men ei undersøking av desse sedimenta låg langt unna det som var mogeleg innanfor rammene til dei konsesjonsavgjerande undersøkingane. Tolv år seinare, med stønad frå m.a. Norsk Forskingsråd, kom forskarar frå Universitetet i Bergen attende til Sygneskaret. Med helikopter og tungt boreutstyr vart det teke sedimentprøvar frå botnlaga gjennom hol som vart bora gjennom isen på vatnet. I tråd med forhåpningane inneheldt sedimenta tydeleg informasjon om brevariasjonane øvst i Sygneskaret med ein påliteleg kronologi (aldersfastsetjing). Resultata synte seg å stadfesta og nyansere dei tidlegare konklusjonane frå myrsedimenta. Etter isavsmeltinga i Sygneskaret er det påvist totalt eit titals breframstøyt og tilbaketrekningar av breen høgare oppe i Sygneskaret. Av dei tidlege framstøyta var særleg eitt tydeleg, datert til 8200 år før notid. Liknande breframstøyt er påviste over heile den nordlege halvkula, og i Noreg vert det kalla the Finse-event etter ei liknande gransking ved Hardangerjøkulen. Dette avspeglar det siste større attendeslaget i den ålmenne klimaforbetringa etter siste istid. Fødselsattesten vert stadfesta På same vis som i myrsedimenta tyder resultata frå Nedre Sygneskarsvatn på at platåbreen ovanfor smelta bort om lag 7400 år før notid. Om Figur 5: Pollen av alm. Mengden av almepollen i 7000 år gamle myrsediment syner at det fantes almelundar i Sygneskaret på den tida. Foto: Jan Berge. lag 500 år seinare var det ein forbigåande ugunstig episode, men elles var dette ein periode med lita breaktivitet. Først for om lag 6000 år sidan er det registrert ei kraftig auke i tilførselen av mineralpartikler i sedimentet. Dette syner at det på ny var omfattande bredanning oppe på platået. Dei samsvarande dateringane frå myrsedimenta og innsjøsedimenta avvik med berre nokre få tiår frå kvarandre. Tek ein omsyn til at dette er to heilt uavhengige typar av kjeldemateriale, kan det vanskeleg tenkjast ein meir overtydande fødselsattest for Jostedalsbreen! Gjennom dei siste 6000 åra har breen over Sygneskaret heile tida vore i endring. Jamt over har den auka i storleik, men det har ikkje vore nokon rettlina utvikling. Dei fyrste 1500 åra var den i gjennomsnitt høvesvis liten, dei neste 1700 åra noko større og størst har den vore gjennom de siste 2800 åra, med sitt førebels største framstøyt under den vesle istida. Gunstige periodar med mindre is enn før og etter kan sjåast for , , og

7 år sidan (dette tilsvarar periodar i siste del av Yngre Steinalder, Yngre Bronsealder, Eldre Jernalder/Romertida og Yngre Jernalder/Vikingtida.) Perioden då breen i hovudsak var smelta bort fell saman med siste del av Eldre Steinalder eller fangststeinalderen. På andre sida av fjellet frå Sygneskaret ligg Kupvatnet og Styggevatnet, øvst i Jostedalen. Desse vatna vart demma opp på 1980-talet til eit stort kraftmagasin. I samband med denne utbygginga vart det funne fleire fangstbuplassar her oppe i fjellet, og det er tankevekkande at den største av dei, Styggevasshelleren, vart teken i bruk i det same hundreåret som dateringane frå Sygneskaret syner at fjellet imellom vart isfritt. Folka som jakta reinsdyr i høgfjellet på denne tida hadde då kortare veg til Nordfjorden (ned Erdalen, Sunndalen og Hjelledalen) enn til Sognefjorden (ned Jostedalen og over fjellet til Luster i Sogn). Oppsummering Sygneskaret er ein botn som ligg om lag 700 moh. ved NV-enden av Jostedalsbreen. Prøver frå organiske avsettingar her oppe vart undersøkte for å sjå om dei kunne kasta lys over klima- og vegetasjonsendringar i høve til utviklinga av Jostedalsbreen. Arbeidet starta som ein del av Universitetet i Bergen si kartlegging av naturfaglege verdiar i samband med den planlagde vasskraftutbygginga av Strynevassdraget. Resultata tyder på at breplatået langt på veg smelta bort om lag 7400 kalenderår før notid. For om lag 6000 år sidan tok breen for alvor til å veksa på nytt. Seinare undersøkingar av innsjøsediment frå Nedre Sygneskarsvatn stadfestar dei opphavlege resultata om breutviklinga. Innsjøsedimenta syner at breen har fluktuert mykje, med ei rekkje framrykkingar og tilbaketrekningar. Litteratur. Blom, Hans H., Arvid Odland, Ingvald Røsberg, Lilian H. Skjolddal, Per Arild Aarrestad og Olav Aas. (1982). Floristiske, vegetasjonsøkologiske og vegetasjonhistoriske undersøkelser på Fåbergstølsgrandane, Jostedalen i Sogn og Fjordane. Universitetet i Bergen, Botanisk institutt, Rapport 148 s. Dahl, Svein Olaf og Atle Nesje. (1994). Holocene glacier fluctuations at Hardangerjøkulen, central southern Norway: a highresolution composite chronology from lacustrine and terrestrial deposits, The Holocene 4, Helland, Amund. (1912). Trægrændser og sommervarmen. Tidsskrift for Skogbruk 20, Kvamme, Mons. (1984). Vegetasjonshistoriske undersøkelser. I: Ole Berge Meyer (red.), Breheimen- Stryn. Konsesjonsavgjørende botaniske undersøkelser. Botanisk institutt, Universitetet i Bergen, Rapport 34, Kvamme, Mons. (1989). Vegetasjonshistoriske undersøkelser i Sprongdalen. I: Arvid Odland, Per Arild Aarrestad og Mons Kvamme, Botaniske undersøkelser i forbindelse med vassdragsregulering i Jostedalen, Sogn og Fjordane. Botanisk institutt, Universitetet i Bergen, Rapport 47: Kvamme, Mons. (1993). Holocene forest limit fluctuations and glacier development in the mountains of Southern Norway, and their relevance to climate history. I: Burkhard Frenzel (red.), Oscillations of the Alpine and Polar Tree Limits in the Holocene. Paläoklimaforschung 9, Akademie der Wissenschaften und der Litteratur, Mainz. Nesje, Atle, Svein Olaf Dahl, Carin Andersson og John A. Matthews. (2000). The lacustrine sedimentary sequence in Sygneskardvatnet, western Norway: a continuous, high resolution record of the Jostedalsbreen ice cap during the Holocene. Quaternary Science Reviews 19, Nesje, Atle og Mons Kvamme. (1991). Holocene glacier and climate variations in western Norway: Evidence for early Holocene glacier demise and multiple Neoglacial events. Geology 19, Nesje, Atle, Mons Kvamme, Noralf Rye og Reidar Løvlie. (1991). Holocene glacial and climate history of the Jostedalsbreen region, western Norway; evidence from lake sediments and terrestrial deposits. Quaternary Science Reviews 10, Randers, Kjersti. (1986). Breheimenundersøkelsene I: Høyfjellet. Arkeologiske Rapporter 10, Historisk museum, Universitetet i Bergen. 130 s. 95