Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen?

Transkript

1 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen? om målbytet i Bjarkøy i 1950-åra av Kjell T. Heggelund Føremålet med denne artikkelen er å skildra kva som gjekk føre seg då nynorsk blei røysta ut og bokmål kom inn att som skriftleg opplæringsmål i Bjarkøy på talet. Dei viktigaste kjeldene er brevvekslinga mellom skuledirektøren i Tromsø og skulestyret i Bjarkøy om saka, stoff i lokalpressa og informantar frå Bjarkøy. Sentralt i framstillinga står argumentasjonen til partane og andre drivkrefter, og hovudargumentet til dei som forsvarte nynorsk, at det var større samsvar mellom bjarkøymålet og nynorsk enn mellom bjarkøymålet og bokmål, blir nøye undersøkt. Artikkelen gir ikkje grunnlag for endelege konklusjonar, men saman med andre undersøkingar på kommunenivå av framgangen og attendegangen for nynorsk i perioden kan han likevel vera med og forklara denne heilomvendinga i nyare norsk språkhistorie. 1 1 Innleiing om lag midt på 1900-talet opplevde Bjarkøy og ei rad andre Troms-kommunar to omfattande målskifte: Sist i 30-åra, i kjølvatnet av rettskrivingsreforma frå 1938, blei bokmål avløyst av nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen, men frå slutten av 40-talet kom bokmål tilbake som hovudmål, i Bjarkøy frå Denne framgangen og attendegangen for nynorsk som skulemål er godt kjend frå ymse statistikkar og oversynsverk. 2 Men fleire spørsmål heng framleis i lufta: Korfor snudde stemninga? Var ikkje nynorsk den målforma som låg nærmast opp til 1. eg takkar den anonyme konsulenten til Maal og Minne for verdfulle kommentarar til ein tidlegare versjon av denne artikkelen. 2. Sjå t.d. lockertsen (1982) og Heide (1982). Maal og Minne 2 (2012): 24 55

2 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk tromsmålet? Kva drivkrefter og diskursar gjorde seg gjeldande og var avgjerande då målspørsmålet kom opp på nytt i etterkrigsåra? Det er i dag sjølvsagt vanskeleg å finna ut kva folk i Bjarkøy tenkte om målspørsmålet og målstriden på 50-talet, og korleis dei argumenterte seg imellom. Dei som var direkte involverte i den språklege snuoperasjonen, er no borte, og dei som ikkje er avlidne, hugsar lite eller ingenting av det som gjekk føre seg den gongen. Denne framstillinga lyt derfor i stor grad byggja på skriftlege primærkjelder, så som brev, møteprotokollar og avisinnlegg. Men heller ikkje dei er særleg rikhaldige, framfor alt skortar det på innlegg frå lokale bokmålssympatisørar. Dermed blir det eg skriv, langt på veg eit forsøk på å rekonstruera tilhøve og brytingar på 50-talet utan bruk av tidsvitne, men gjennom nærlesing av aktuelle tidsdokument. Hovudargumentet til målfolka, påstanden om at den lokale dialekten låg nærmare nynorsk enn bokmål (etter 1938-rettskrivinga), er det lettare, men langt frå uproblematisk å ta stilling til. Bjarkøy-målet, slik det blei snakka av dei unge på 50-talet, er rett nok framleis i bruk, så det skortar ikkje på informantar når det gjeld talemålet. Det største problemet med å jamføra dialekt med bokmål og nynorsk er at skriftmåla ikkje er einskaplege, men inneheld eit vidt spekter av alternative ordformer. 2 Nokre målpolitiske aktstykke ( ) For å syna kva som utspelte seg i den første fasen, då nynorsk stod i fare for å bli røysta ut som skulemål i Bjarkøy, skal eg sitera frå brevvekslinga mellom skulekontoret i kommunen og skuledirektøren i Troms, med sete i Tromsø. Denne korrespondansen fortel mykje meir om stoda enn møteboka til skulestyret, som var ein rein vedtaksprotokoll. 4. august 1954 skriv Sverre Meløe, skuleinspektøren i Bjarkøy, eit brev til Skoledirektøren i Troms med denne ordlyden: 3 no ser det ut til at skreda er losna i Bjarkøy. Det er nett no kome krav frå nergård krins om målbyte. 117 underskrifter av krinsen sine ca. 360 røyste- 3. i 1954 var det Peder Skånland som var skuledirektør i Troms (frå 1948). i 1955 overtok Harald lunde dette embetet. Sverre Meløe hadde lang fartstid som lærar i Bjarkøy kommune før han blei skuleinspektør. 25

3 Kjell T. Heggelund føre. ein torer med dette be om overtilsynet si fråsegn andsynes målbyte i denne krinsen. Dermed var det duka for målrøysting i den største skulekrinsen i kommunen. etter dågjeldande skulelov 4 måtte minst ¼ av dei røysteføre skriva under på eit slikt krav om folkerøysting. Manntalet synte seinare at det var 350 røysteføre i krinsen, ikkje 360, så 117 underskrifter var i alle høve godt over minstekravet. Uttrykksmåten til Meløe er kort og fyndig, men ordvalet tyder på at han ikkje er særleg glad for utviklinga. Skreda er losna, skriv han. Han ser for seg ei stor, uavvendeleg ulykke der nynorsken og uskuldige elevar blir råka, først i nergård krins, seinare i dei andre skulekrinsane i kommunen etter tur. Men kanskje vonar han at skuledirektøren kan stikka nokre kjeppar i hjula for denne utviklinga? 2. september 1954 svarar skuledirektøren (overtilsynet) at han ikkje ser nokon grunn til at Bjarkøy skal byta målform, iallfall ikkje på dette stadiet: alle som kjenner talemålet i Bjarkøy, veit at det er ein god norsk dialekt. og alle med kunnskap om spørsmålet veit at det er ein stor føremonn for barna å få den skriftlege opplæringa i det mål som ligg nært deira eie talemål. Det er og klårt for alle som kjenner dei to skriftmåla vi har, at nynorsk er la[n]gt meir i samsvar med talemålet i denne krinsen og bygda i det heile enn tilfellet er med bokmålet. Dette gjeld både bøygningsformer, ordval og stil. Det synest elles vere [ei] lite høveleg tid å gå til målskifte no og ta kostnaden med det, før vi får den nye læreboknormalen. Både pedagogiske og praktiske hensyn talar såleis for at ein held fram med nynorsk til skriftmål ved denne skolen. 5 argumentasjonen verkar truverdig, men er han i samsvar med realitetane? Det språklege argumentet, at nynorsk ligg nærmare bjarkøymålet 4. Lov frå 16. juli 1936 um folkeskulen på landet (heretter kalla landsskuleloven). 5. liknande fråsegner sende skuledirektøren til skulestyra i andre Troms-kommunar etter kvart som målbytespørsmålet kom opp. Såleis gjekk det brev til Tromsøysund skolestyre (28. august 1954) og Dyrøy skolestyre (6. desember 1954) med mest nøyaktig same ordlyd som i brevet til Bjarkøy. (Korrespondansen mellom Skoledirektøren i Troms og skulestyra i fylket er lagra i Statsarkivet i Tromsø.) 26

4 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk enn det bokmål gjer, blir sett fram som ei sjølvinnlysande, men udokumentert sanning. og kva meiner skuledirektøren med stil? Det pedagogiske argumentet, at nærleik mellom heimemål og skriftleg opplæringsmål er ein stor føremon i språkopplæringa, blir heller ikkje utdjupa og underbygd, langt mindre prova. 6 Det praktiske argumentet, at det ville bli enklare eller billigare (for kommunen og foreldra) å byta målform etter og ikkje før innføringa av læreboknormalen, 7 stod nok sterkare i folkediskursen, men også dette argumentet blir kasta fram som ein påstand utan nærmare grunngiving eller utdjuping. Tanken var vel at ein med å venta på læreboknormalen ville sleppa å kjøpa inn nye lærebøker to gonger. Baktanken var kanskje at nynorsken ville få meir oppslutning seinare, fordi ei ny rettskriving med tilnærming mellom skriftmåla og mellom nynorsk og talemålet i Bjarkøy ville gjera nynorsken meir attraktiv i lokalsamfunnet. Men signaliserte ikkje skuledirektøren samstundes at han sjølv hadde byrja å tvila, at han kanskje ikkje trudde at nynorsken var god nok som han var? Det finst også ein annan undertekst i brevet frå skuledirektøren: Ver berre tolmodig og vent ei stund til, så skal du ikkje venta til fånyttes, men få endå meir av det du ønskjer. Men dette er sjølvsagt ein overtalingsteknikk eller oppsedingsmåte som har dårlegare odds i ein skulepolitisk kontekst enn i relasjonen foreldre barn. Barna var vaksne og mislikte denne strategien. og skuledirektøren står fram som ein moralsk formyndar og ein syndebukk som dei no kan hemna seg på rett nok umedvite og lovleg seint. 12. september 1954, ein søndag, var det krinsmøte på nergård skole etter kravet frå dei 117 røysteføre om målbyte. Brevet frå overtilsynet blei lese opp av lothar Mickelborg, fungerande formann i krinsen. etter eit ordskifte på ca. 40 minutt gjekk dei over til skriftleg avrøysting, som varte frå kl til 19.00, da alle tilstedeværende hadde stemt. 8 Re- 6. Dei fleste som brukar dette argumentet, ser ut til å ta ein slik føremon for gitt. Det er likevel mogeleg at bokmålet er lettare å læra av andre grunnar, til dømes den konsekvente bruken av e-endingar i mange bøyingskategoriar (gutter, jenter, kaster, kommer, varmere ). Her bør det likevel sondrast mellom rettskriving (ortografi og morfologi) på den eine sida og god språkføring (syntaks, stil, ordval) på den andre. 7. Den nye læreboknormalen som skuledirektøren varslar om, kom først i 1959, sju år etter at norsk språknemnd hadde fått oppdraget med å utarbeida han. Få eller ingen hadde nok tenkt at arbeidet skulle ta så lang tid, heller ikkje skuledirektøren i Troms. 8. etter utskrift av krinsmøtevedtak i nergård, sitert i brev frå Bjarkøy skolekontor 4. januar 1955 til Skoledirektøren i Troms. 27

5 Kjell T. Heggelund sultatet blei 200 røyster for bokmål og 5 for nynorsk, altså eit massivt fleirtal for målbyte. Tilrådinga frå skuledirektøren og argumentasjonen hans for at det var best å halda fram med nynorsken, hadde tydelegvis prella av. Kva som blei sagt på krinsmøtet og kven som snakka, er ikkje kjent. Dei som kunne ha fortalt oss om dette, er no bortfarne, og møteboka, ein vedtaksprotokoll, seier heller ikkje noko nærmare om det som gjekk føre seg på møtet. etter reglane i landsskuleloven skulle det vera ei rådlegging før avrøystinga, og fråsegna frå skuledirektøren skulle lesast opp. Men sidan resultatet var nesten samrøystes og i strid med standpunktet til både skuledirektøren og sentrale medlemmer i skulestyret, er det mest truleg at dei røysteføre hadde bestemt seg før dei høyrde kva som blei sagt på sjølve møtet. i alle høve ser det ikkje ut til at eventuelle innlegg som forsvarte nynorsk som skriftleg opplæringsmål, kan ha gjort noko større inntrykk på møtelyden. 29. desember 1954 godkjenner skulestyret, som i mellomtida har hatt god tid til å summa seg, det omtalte krinsvedtaket, og vedtar at bokmål skal innførast som opplæringsmål i nergård krins frå skuleåret januar 1955 skriv Sverre Meløe til skuledirektøren og informerer om resultatet av målrøystinga. Han avsluttar brevet med denne lakoniske merknaden: Røystinga i krinsen er bindande for skolestyret, og ein hadde ikkje anna å gjere enn å godkjenne ho. er det mogeleg å merka ein liten hjartesukk bak desse orda? 14. januar 1955: Så glatt skulle det likevel ikkje gå. Skuledirektøren skriv tilbake at han ikkje kunne godkjenna skulestyret sitt vedtak om målbyte. grunnen var at krinsen ikkje hadde tatt stilling til kva for abc og lesebok som skulle nyttast i krinsen. 9 Røystesetlane inneheldt nemleg tre spørsmål, ikkje berre eitt: Skal nynorsk eller bokmål i regelen brukast til skriftleg arbeid? Kva for abc skal brukast? Kva for lesebok skal brukast? mars 1955 svarar Sverre Meløe skuledirektøren og seier at krinsen (tilsynsnemnda) meinte at det ikkje skulle vera turvande med nytt møte (med ny målrøysting) om denne saka, og at skulestyret skulle ta avgjerd i abc- og lesebokspørsmålet. Krinsen har altså andsynes bokspørsmålet 9. Det same gjaldt krinsen Buvik på Senja. (Før kommunereguleringa i 1964 var sørspissen av Senja vest for Stonglandet ein del av Bjarkøy kommune. Der låg også krinsen Mellemvik.) 10. Målforma på røystesetlane var bokmål. 28

6 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk røysta blankt [ ], og ein [dvs. skulekontoret] tillet seg med dette [å] søkje den vørde direktøren om fritaking frå å ta dette opp på nytt i krinsen. 31. mars 1955: Dette svaret fall ikkje i god jord hos skuledirektøren. Søknaden om fritaking blir kontant avvist: Det er ingen stader sagt at skoledirektøren kan gje dispensasjon frå dei gjeldande føresegner. Han har då som si plikt å følgje desse ved si handsaming av saka, og det same lyt skolestyre og krinsmøte gjere. og ikkje nok med det, skuledirektøren verkar også forarga og moraliserer andsynes dei lokale deltakarane i saka: Dei som med tanke på skolen (d.v.s. barna) sitt beste tar opp spørsmålet om målbyte, bør og sjå det som ei oppgåve å syte for at røystinga blir halden på lovleg måte. og skolekontoret må gje interesserte den rettleiing dei treng og bed om. Som det går fram av neste akt i saka, blei skulestyret iallfall somme av medlemmene kraftig provosert av dette svaret. Truleg var det heller ikkje mange som interesserte seg for rettleiing, og endå mindre bad om å få det. ingen utanfrå måtte komma her og diktera kva dei skulle gjera i lokale saker. Dei greidde då å styra seg sjølve! 28. april 1955: Harstad Tidende har ein artikkel med overskrifta Ufullstendige opplysninger førte til at nye målavstemninger må holdes i Bjarkøy. Forbitrelse mot skoledirektørens paragrafrytteri, der avisa refererer frå møtet i Bjarkøy skolestyre nokre dagar tidlegare. Her er eit par utdrag: [gunvald] gideonsen sa harmfullt at dette var det rene flisespikkeri. Skoledirektøren gjør nynorsk forhatt, sa taleren. [ ] gideonsen: Jeg var den eneste som forsvarte nynorsken på valgmøtet, men på grunn av skoledirektørens flisespikkeri vil jeg gå helt inn for bokmålet heretter. ordfører [Peder] Bjarke: ettersom de andre opplyste at de hadde stemt for nynorsken, skal jeg innrømme at jeg også var blant de 5. Jeg kommer neppe til å gjøre det om igjen etter dette, sa han. av reportasjen i Harstad Tidende går det fram at også Jens Bjørnå, førstelærar på nergård skole, var ein av dei som hadde røysta for nynorsk. Men etter det man stadig vekk får oppleve i målavstemninger tvilte han på at han ville gjera det same neste gong. Han meinte til og med at ein burde anka avgjerda til skuledirektøren inn for departementet, og at 29

7 Kjell T. Heggelund det i den nye avrøystinga måtte leggjast fram eit eksemplar av alle godkjende abc- og lesebøker, for å vera helgardert, som han uttrykte det (underforstått: heilgardert andsynes nye krumspring av skuledirektøren). Men Sverre Meløe, som tydelegvis var mindre oppøst, mente at dette vel var for mye, og han trudde heller ikkje at det ville nytta å klaga til departementet. når ein ser nærmare på innlegga til dei fråfalne nynorskvennene, er det påfallande at dei lét sjølve saka nynorsk som skriftleg opplæringsmål unngjelda for at ein einskild person rett nok ingen kven som helst hadde gjort noko dei meinte var upassande og kritikkverdig. Derfor kan ein lura på om den opphavlege godhugen deira for nynorsk var heilt ekte, eller kor djupt han stakk. 19. juni 1955: Denne søndagen blei det halde krinsmøte med ny avrøysting om målspørsmålet i nergård krins. Der fekk bokmål 124 røyster og nynorsk 1 ei røyst. ein setel var blank. Krinsen gjorde også vedtak om å nytta Bergersen si abc-bok og Rolfsen si lesebok, begge med radikale former. Kva som blei sagt på møtet, eller korleis stemninga var, er ikkje kjent, men i protokollen står det noko som gir ein viss peikepinn: etter 1½ times rådslagning om målform og bøker, gikk en over til avstemning. Det er såleis ikkje grunnlag for å hevda at dei frammøtte tok lett på saka, særleg med tanke på at ho også hadde vore oppe til handsaming året før. Sannsynlegvis blei det brukt god tid på lesebokspørsmålet, ved at fleire alternativ blei presenterte og vurderte. Resultatet her er heller ikkje urimeleg, for det er liten tvil om at dei radikale bokmålsformene låg nærmare tromsmålet enn dei moderate (dvs. eldre, tradisjonelle) bokmåls formene (meir om dette seinare), og bøkene til Bergersen og Rolfsen var godt kjende frå før august 1955 stadfestar Bjarkøy skolestyre resultatet frå krinsmøtet: Vedtak samrøystes: Skolestyret tiltrer krinsen sine vedtak både i målbytet og i spørsmålet om kva abc- og lesebok ein skal nytte (frå hovudutskrift av møteboka til Bjarkøy skolestyre, datert 23. august). Dette var ein knusande dom, først i krinsen, så i skulestyret. Sidan oppmøtet var dårleg (126 av 350), var røysteresultatet likevel ikkje bin- 11. På dette punktet ser det ut til at bjarkøyværingane var grundigare og meir målmedvitne enn folk i andre skulekrinsar i fylket. Det vanlege var at krinsmøta ikkje tok stilling til om det skulle vera radikale eller konservative ( moderate ) former i dei nye skulebøkene. 30

8 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk dande for skulestyret denne gongen. 12 Men dei representantane som tidlegare hadde gått inn for nynorsk, hadde tydelegvis skifta meining eller rett og slett resignert. gideonsen, Bjarke og Bjørnå gjorde nok alvor av det dei tidlegare hadde trua med. 26. august 1955: no hadde ikkje skuledirektøren anna å gjera enn å godkjenna vedtaket i målbytesaka. at han i svarbrevet frå 26. august insisterte på å få saka i særutskrift, ikkje berre som ein del av hovudutskrifta frå skulestyremøtet, var nok helst ein formalitet, men kanskje også eit lite stikk som takk for sist. Frå og med skuleåret hadde nergård krins i Bjarkøy dermed atter bokmål som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen, slik tilfellet hadde vore fram til Målskiftet blei innført på alle klassesteg samstundes, endå det ikkje var noko i vegen for at overgangen kunne ha skjedd gradvis. 13 Tolmodet var oppbrukt. 3 Korleis gjekk det i dei andre bjarkøykrinsane? Det høyrer med til soga at også dei andre skulekrinsane i Bjarkøy kommune kom til å byta målform (bortsett frå Mellomvik, som hadde bokmål frå før). Slik er historikken: Buvik og Krøttøy gjekk over til bokmål i 1955 (altså samstundes med nergård), leirvåg og altevik følgde etter i 1956, Helløy/Flatøy i 1957, Fenes i 1959 og Meløyvær i også her prøvde skuledirektøren å påverka krinsane til å halda fast ved ordninga med nynorsk som hovudmål, og argumentasjonen var om lag den same overalt. når det gjeld Buvik, som var den første bjarkøykrinsen som ønskte å byta målform, argumenterer skuledirektøren (i brev frå 25. juni 1954) både jordnært og omsorgsfullt: Som alle veit, er det nedsett ei nemnd som i sitt arbeid skal ta sikte på å nå fram til eit sams skriftmål for heile landet. inntil ein ser resultatet av Språk- 12. etter 66, pkt. 4 i landsskuleloven var ei utsegn frå krinsen om skulemålet bindande for skulestyret i to tilfelle: a) når eit fleirtal av dei som hadde røysterett i saka, gjekk inn for utsegna, b) når eit fleirtal av dei som møtte, gjekk inn for utsegna og talet på dei som møtte, ikkje var mindre enn ⅔ av alle som hadde røysterett i saka. 13. i ei kommentert utgåve av landsskuleloven siterer Roald (1948: 194) eit departementsskriv frå 1928: Det har vært forutsetningen at bytte av målform finner sted så lempelig som det er mulig, således at i all fall annen avdelings barn får beholde den språkform de har hatt skolen ut. 31

9 Kjell T. Heggelund nemnda sitt arbeid, skulle det vere rimeleg å vente med gjennomføring av språkskifte. Turvande byte av bøker som eit slikt skifte fører med seg, tyder store utgifter både for det offentlege og for foreldre. Dessutan veit ein at dei to offisielle målføre, nynorsk og bokmål, har full jamstelling, og alle vidaregåande skolar gjev opplæring i begge målformer. Det syner seg og at elevar frå krinsar og kommunar med nynorsk som hovudmål hevdar seg sers godt i norsk ved desse skolane, også når det gjeld bokmålet. Det er ikkje tvil om at skuledirektøren her først og fremst vender seg til foreldra i krinsen. Dei som hadde minst å rutta med, ville nok helst sleppa utgifter til nye lærebøker. Dei som hadde betre råd og ønskte at ungane skulle gå vidare på skulen etter folkeskulen (og framhaldsskulen), tenkte kanskje at det var best å satsa på bokmål. likevel fekk ikkje argumentasjonen til skuledirektøren det utfallet som både han og andre målfolk må ha vona. i Buvik fekk bokmål alle røystene, og det er ganske oppsiktsvekkjande. ein skulle nesten tru at fråsegna til skuledirektøren fekk dei foreldra som først var i tvil, eller kanskje til og med nynorskvennlege, til å røysta for bokmål nærmast i trass. eller at motstanden mot nynorsk var organisert. Med omsyn til leirvåg blei det mest strid om måten dei samla inn underskrifter på for å få avrøysting om skulemålet. Mange kvinner i denne krinsen skreiv under både for seg sjølv og ektemenn som var på storsildfiske på Vestlandet. Det er likevel ikkje noko som tyder på at falske underskrifter hindra framdrifta i målbyteprosessen, snarare tvert om. Det hjelpte heller ikkje at den profilerte målmannen Hans eidnes, sjølv frå leirvåg, omtalte denne aksjonen i eit ope brev i avisa Folkeviljen 7. juni 1956, der han mellom anna klaga på dei hjelpe-aktørane som renner stue-mellom og samlar namn. og verken skuleinspektøren (Meløe) eller skuledirektøren (lunde) stakk kjeppar i hjulet denne gongen. Då målbytespørsmålet kom opp i altevik krins (Sandsøy), handlar fråsegna frå skuledirektøren (5. mars 1956) om det nære og naturlege tilhøvet mellom det lokale talemålet ( senjamålet ) og nynorsk. Brevet sluttar slik: ein kan derfor ikkje sjå at det er saklege grunnar for eit bytte av undervisningsmål, og ein vil rå til at folket held sitt morsmål i så stor akt og ære at barna framleis får bygge på dette i si opplæring og bruke nynorsk til skriftmål i skolen. Men heller ikkje denne appellen fekk gjennomslag. Resultatet av røystinga blei 83 2 i favør av bokmål. 32

10 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk alt tidlegare hadde skuledirektøren lagt vekt på det nære tilhøvet mellom bjarkøydialekten og nynorsk, både sakleg formanande som i fråsegna i samband med målbytespørsmålet i nergård (sjå ovanfor) og retorisk spottande som i fråsegna til krinsen Krøttøy (3. mai 1955): Bjarkøymålet er ein god norsk dialekt, som har sitt naturlege skriftmål i nynorsk. Dersom folket i Krøttøy krins trur at deira talemål ikkje er godt nok grunnlag for barna å bygge på i si skriftlege opplæring, har dei berre eit å gjere då her berre er to skriftmål å velje mellom. Då målbytespørsmålet kom opp for siste gong i Bjarkøy, i samband med avrøystinga i krinsen Meløyvær i 1959, har skuledirektøren resignert. no brukar både han og Sverre Meløe, den nynorskvennlege skuleinspektøren i Bjarkøy, bokmål i brevskiftet. ingen brydde seg heller om at deltakinga var så dårleg at røysteresultatet ikkje i noko høve kunne vera bindande for skulestyret. (av 79 røysteføre i krinsen røysta 21 for bokmål, 1 for nynorsk.) Målmennene hadde kapitulert, målkrigen var over. 4 Var bjarkøymålet meir i samsvar med nynorsk enn med bokmål? Som me har sett, meinte Peder Skånland, skuledirektøren i Troms, at skulekrinsane i Bjarkøy burde halda fram med nynorsk som skriftleg opplæringsmål. Hovudargumentet hans var at talemålet i Bjarkøy låg nærmare nynorsk enn bokmål. Men hadde han rett i denne påstanden? Før me kan svara fullgodt på det spørsmålet, må me først avklara kva som ligg i dei tre nøkkelomgrepa talemålet i Bjarkøy, nynorsk og bokmål. Talemålet i Bjarkøy er ei omskriving for Bjarkøy-dialekten eller bjarkøymålet, det spontane talemålet til dei som var oppvaksne i kommunen og budde der i det aktuelle tidsrommet. Som andre stader har det nok vore ein viss variasjon i talemålet også her, men sidan Bjarkøy var eit lite utkantsamfunn med ei relativt stabil og homogen befolkning der alle kjende alle, er det ikkje grunn til å tru at denne variasjonen var særleg stor. Han skulle såleis ikkje ha noko større å seia for utgreiingane i dette arbeidet, eller for resultatet av jamføringa. 14 eg har heller ikkje halde- 14. Verbalbøyinga i det gamle bjarkøymålet er skildra i hovudoppgåva til Vidar o. ingebrigtsen [1942]. Forfattaren nemner her at eldre (e) og yngre (Y) bjarkøyværingar ofte nytta ulik bøyingsform eller rotvokal i visse verb, t.d. slie (e) vsa. slådd (Y) i perf. part. av verbet slå og fer (e) vsa. fær (Y) i presens av verbet fare. 33

11 Kjell T. Heggelund punkt for å tru at bjarkøymålet har endra seg mykje frå 50-talet til i dag. 15 Men for å vera sikker på at dei oppførte dialektformene verkeleg blei brukte av dei som var unge på 50-talet, har eg rådført meg med nokre eldre bjarkøyværingar som har halde godt på dialekten. når det gjeld dei to skriftmåla, har eg naturleg nok lagt rettskrivingsnormalen frå 1938 til grunn. Mange ord kunne skrivast på to måtar, slik desse døma syner: Nynorsk sola [soli] fyrst [først] gjekk [gikk] sumar [sommar] kva [ka] Bokmål lav låg selv sjøl bo bu hjemme heime syk sjuk Somme av dei alternative skrivemåtane har status som sideformer og står i hakeparentes i ordlistene. Slike former kunne elevane bruka i skriftlege arbeid, men dei var utestengde frå lærebøkene. 16 Det er dette systemet med hovudformer og sideformer som ligg til grunn for vedtaket i nergård krins frå 19. juni i nergård (og seinare i andre Bjarkøy-krinsar) blei det ikkje berre avgjort at det skriftlege opplæringsmålet i framtida skulle vera bokmål, men også at utgåvene av abcboka (Bergersen) og leseboka (Rolfsen) skulle ha radikale former. Med radikale former er meint slike former som låg, bu, sjøl, heime og sjuk, i 15. Bjarkøymålet tykkjest å ha halde seg godt etter krigen. ein av informantane mine fortel at dei unge framleis seier æ dræg (opp båten), ei klåkka, ikkje og sjuk, for å nemna nokre få døme, men den gamle svarabhaktivokalen er blitt borte i adjektiv (ei fine klåkka ei fin klåkka) og -e har slått ut -a som ending i presens av a-verb (kaste, klatre osb.). 16. Då 1938-rettskrivinga blei revidert og ny læreboknormal innført i 1959, fekk somme av dei gamle sideformene status som hovudformer, slik som først og sommar i nynorsk, likeins -e som infinitivsending ved sida av -a. Desse formene kunne dermed brukast også i lærebøkene, ikkje berre av elevar (og lærarar) i skriftlege arbeid. Visse hovudformer blei degraderte til sideformer, slik som sumar, og einskilde sideformer blei fjerna frå rettskrivinga, slik som ka. Dette kan tyda på at læreboknormalen frå 1959 låg noko nærmare bjarkøymålet enn det den gamle læreboknormalen gjorde (dvs rettskrivinga minus sideformer), men ei nærmare undersøking av dette spørsmålet fell utanfor ramma for denne artikkelen. 34

12 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk motsetning til dei tradisjonelle eller meir konservative formene (sjå oppstillinga ovanfor). 17 Dei radikale bokmålsformene var ofte samformer, dvs. felles for både bokmål og nynorsk (og for bokmål og talemål i store delar av landet), t.d. låg, heime og sjuk. Kor mykje nærmare Bjarkøy-målet ligg radikalt bokmål enn konservativt bokmål, kjem tydeleg fram når ein jamfører språket i dei to parallellutgåvene av Bergersens abc-bok på bokmål. i fleire grammatiske kategoriar har a-utgåva til dømes a-endingar der b-utgåva gjerne har endingar på -en (bunden form eintal av feminine substantiv) eller -et (fortid av såkalla a-verb). også i andre tilfelle der den radikale og den konservative bokmålsvarieteten skil lag, er det oftast dei radikale bokmålsformene som fell saman med tilsvarande former i Bjarkøy-målet. Til unntaka høyrer konservative bokmålsformer som leke, seil, kurv og gammel. 18 når det gjeld dobbelformer i nynorsk, er det ofte sideformene frå 1938 som samsvarar med dialektformene i Bjarkøy (t.d. først, sommar, gikk og ka). Men desse formene stod ikkje i lærebøkene frå 50-talet, og dermed heller ikkje i abc-boka, og sjølv om elevane hadde høve til å bruka dei når dei skreiv nynorsk sjølve, var ikkje dette ein god opplæringssituasjon. Hovudformene, eller lærebokformene, passa ofte dårleg til dialektgrunnlaget. Dersom elevane (eller lærarane) heldt seg til lære bok normalen i skriveopplæringa, blei det samsvar mellom lesespråket og skrivespråket deira, men konflikt mellom talemålet og skriftmålet. Men valde dei å ta i bruk og gjennomføra dei skriftformene som samsvarte med dialektformene, blei det konflikt mellom lesespråket og skrivespråket i staden. Det beste hadde sikkert vore at lærebøkene følgde talemålet til elevane, og at elevane brukte dei same formene, altså heimemålet, i den skriftlege opplæringa. Men dette er sjølvsagt utopisk så lenge dei same lærebøkene skal brukast av elevar frå alle landsdelar. Trass i at bjarkøymålet og det nynorske skriftmålet hadde mykje sams, var dei også ulike på mange punkt. og det kan godt vera at avstikkande særdrag i nynorsk vekte sterkare reaksjonar hos brukarane enn det som sakleg og språkleg sett var rimeleg. når ord og ordformer som 17. i oslo hadde mange foreldre gått til aksjon mot innføringa av lære- og lesebøker med radikale bokmålsformer, altså utgåver og rettskrivingsformer som bjarkøyværingane no valde å ta i bruk. Dette er likevel ikkje så rart når ein tenkjer over kor stor skilnad det er mellom bjarkøymålet og talemålet i oslo, særleg vestkantmålet. 18. i denne jamføringa har eg nytta Bergersen (1952b) og Bergersen (1962). 35

13 Kjell T. Heggelund aka, sumar, korkje, hovud, symja, morosam, brok, åt (preposisjon) og att - ende dukka opp i tekstane i abc-boka og andre lærebøker, kunne elevane bli forvirra og foreldra kanskje både forfjamsa og forarga. eg har likevel ikkje dekning for å seia at nynorsken møtte mykje negative reaksjonar i Bjarkøy-samfunnet. Så til hovudspørsmålet: er det sant, slik mange har hevda, at bjarkøymålet (og tromsmålet) ligg nærmare opp til nynorsk enn til bokmål? når ein jamfører ein viss dialekt med nynorsk og bokmål for å finna ut om dialekten ligg nærmast det eine eller andre skriftmålet, vil resultatet variera alt etter kva for språkdrag (språklege variablar) ein legg til grunn for vurderinga, korleis ein måler og vektar ymse skilnader eller avvik (jf. alhaug 1987), og om jamføringsgrunnlaget er den vanlege rettskrivinga med alle sideformer eller ein meir avgrensa normal. Sidan denne artikkelen handlar om skulemålsstriden på 50-talet, er det naturleg å ta utgangspunkt i rettskrivinga frå 1938, som gjaldt fram til ho blei justert i Sideformer, som kunne brukast av elevane, men ikkje av lærebokforfattarane, er merkte med hakeparentes i tråd med vanleg ordlistepraksis. Jamføringa byggjer på eit utval sentrale delar av bøyingsverket og ordtilfanget i nynorsk (= nn), bokmål (= BM) og bjarkøymålet (= ld = den lokale dialekten), og er langt frå fullstendig. Me byrjar med ein gjennomgang av dei tre største ordklassane, altså verb, substantiv og adjektiv, og held deretter fram med å ta opp nokre høgfrekvente ord frå andre ordklassar. 4.1 Verb Mange verb høyrer til dei mest vanlege orda i språket, og alle setningar har eitt eller fleire verb. Dette gjer det naturleg å byrja den morfologiske jamføringa med denne ordklassen. la oss først sjå på ordet krypa, eit sterkt verb frå 2. klasse. 19 NN LD BM Inf. krypa [krype] krype krype Pres. kryp kryp kryper Pret. kraup kraup kraup el. krøp Sup. kropi [krope] krøppe krøpet 19. Det er vanleg å dela dei sterke verba inn i sju hovudklassar, alt etter vekslinga i rotvokalismen (jf. t.d. Beito 1986). Den andre klassen har vokalskiftet (avlydsstega) y au o i nynorsk. Forkortingane i tabellen skal lesast slik: infinitiv, presens, preteritum, supinum. 36 LD BM

14 N LD BM Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk når det gjeld hovudformene av dette verbet, ligg bjarkøymålet nærmast nynorsk. Såleis er det fullt samanfall mellom desse varietetane i presens og preteritum, og også i infinitiv dersom den vide rettskrivinga og ikkje N LD BM læreboknormalen (fram til 1959) blir lagd til grunn. når det gjeld rotvokalen i supinum, er dialekten meir på linje med bokmål, men ikkje med nynorsk. Samanstillinga syner også at bjarkøymålet og radikalt bokmål (med diftong i preteritum) har meir sams enn bjarkøymålet og tradisjonelt bokmål. 20 nedanfor følgjer a verbo-bøyinga av to linne verb, det første frå a- klassen (kaste), det andre frå e-klassen (kvile). Sidan dette er dei desidert største verbklassane i norsk, veg dei også tungt i denne jamføringa. NN LD BM Inf. kasta [kaste] kaste kaste Pres. kastar kasta kaster Pret. kasta kasta kasta el. kastet Sup. kasta kasta LD BM kasta el. kastet Bøyinga i bjarkøymålet og nynorsk er her heilt lik, bortsett frå infinitiv (med a-ending) og presens, der bjarkøymålet har r-bortfall. Bokmål har r-ending som nynorsk, men i motsetning til både nn og ld er endingsvokalen her redusert frå LD a til e. i radikalt BM bokmål er fortidsformene identiske med tilsvarande former i både nn og ld. 21 NN LD BM Inf. kvila [kvile] kvile kvile el. hvile Pres. kviler kvile kviler el. hviler Pret. kvilte kvilte kvilte el. hvilte Sup. kvilt kvilt kvilt el. hvilt Her er endingane identiske i dei tre hovudvarietetane, med unntak av a- infinitiven i nynorsk og r-bortfallet i presens i dialekten. elles har bokmålsverbet to variantar, ein med framlyd som i nynorsk og i bjarkøymålet 20. Med omsyn til infinitiv er saka meir komplisert enn tabellane i dette avsnittet kunne tyda på. Såleis blei kløyvd infinitiv jamstilt med a-infinitiv i nynorsk i 1938 og kom samstundes inn som sideform (klammeform) i bokmål. Men sidan kløyvd infinitiv (med veksling mellom -e som i krype og -a som i lesa) i alle høve har austnorsk og ikkje nordnorsk talemålsgrunnlag, ser eg bort frå dette fenomenet her. gjennomført e-infinitiv var sideform i nynorsk fram til i bokmålstekstar er det likevel formene på -et som har dominert i denne verbklassen. Korpuset 4 norske aviser i Norsk tekstarkiv (sjå litteraturlista) inneheld i alt 36 førekomstar av kastet og berre 4 av kasta (alle fire i nynorsktekstar!). 37

15 Kjell T. Heggelund (kv-), ein med dansk framlyd (hv-, uttalt v). Dette er likevel eit fonologisk og ortografisk trekk, ikkje eit morfologisk Substantiv Den største ordklassen er substantiv, som har tre genus i norsk (hankjønn, hokjønn og inkjekjønn). 23 Her lar eg kniv, skål og hus representera dei ulike genusa etter tur. Bøyingsformene er ubunden form eintal, bunden form eintal, ubunden form fleirtal og bunden form fleirtal. NN LD BM Ub. eint. kniv kniv LD kniv BM B. eint. kniven kniven kniven Ub. fl. knivar kniva kniver B. fl. knivane knivan LD knivene BM Som det går fram av tabellen, er nn og ld like, bortsett frå r-bortfallet i ubunden form fleirtal og apokopen (e-bortfallet) i bunden form fleirtal. i motsetning til både nn og ld har BM redusert endingsvokal i fleirtal. LD BM NN LD BM Ub. eint. skål skål skål B. eint. skåla [skåli] skåla skåla Ub. fl. skåler skåle LD skåler BM B. fl. skålene skålen skålene Hokjønnsord blir normalt bøygde likt i dei tre målvarietetane, med unntak for fleirtal, der bjarkøymålet har r-bortfall og apokope som i han- LD BM LD BM kjønnsord. 25 NN LD BM Ub. eint. hus hus hus B. eint. huset huse huset Ub. fl. hus hus hus B. fl. husa [husi] husan husa el. husene at hv- i tradisjonelt bokmål svarar til kv- i nynorsk og i bjarkøymålet finst det også mange andre døme på, uavhengig av ordklasse og bøyingsform. 23. nokre få norske varietetar, t.d. riksmål, har berre to kjønn: felleskjønn og inkjekjønn. 24. etter 1938-rettskrivinga var endinga -a obligatorisk i mange hokjønnsord, særleg i konkrete ord i samsvar med folkemålet (fastsett i lister). i andre hokjønnsord var -a og -en valfrie endingar. 25. Det er verdt å nemna at hokjønnsord på trykklett vokal, som tidlegare også kunne enda på -a i ubunden form eintal i nynorsk, etter 1938-rettskrivinga skulle enda på -e (ause, gate, veke osb.). Her har Bjarkøy-dialekten a-ending. 26. nokre inkjekjønnsord hadde obligatorisk a-ending, mest ord med særnorsk lydform (dyra, vatna, hola osb.)

16 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk når det gjeld inkjekjønnsord av typen hus, er fråstanden mellom bjarkøymålet og kvart av dei to skriftmåla like stor. Dialekten skil seg tydeleg ut i fleirtal bunden form, som endar på -an (som i hankjønnsord), og etter skrivemåten også i bunden form eintal Adjektiv orda i denne ordklassen blir bøygde ikkje berre i kjønn og tal, men også etter grad. Sidan gradbøyinga er den kategorien som gir størst utslag i eit jamføringsperspektiv, kan me her avgrensa oss til dette punktet. NN LD BM Pos. rik rik rik Komp. rikare rikar rikere Superl. rikast rikast rikest grunnforma (positiv) er lik i dei tre varietetane, men når det gjeld komparativ og superlativ, ligg bjarkøymålet LD klart BM nærmare nynorsk enn bokmål, der vokalen -e- svarar til -a- i dei to andre måla. i Bjarkøy-dialekten har komparativforma dessutan apokope, i motsetning til begge skriftmåla. Jamføringa av dei tre store ordklassane kan oppsummerast slik: etter bøyinga liknar bjarkøymålet meir på nynorsk enn på bokmål. Fråstanden til bokmål aukar dersom dei mest brukte bokmålsformene (e-former) og ikkje dei minst brukte (a-former) blir lagde til grunn i verb- og substantivbøyinga. 4.4 Pronomen og LD determinativ BM Pronomen og determinativ er to små ordklassar (eg ser bort frå talorda), men orda dei hyser, er så mykje brukte at det er naturleg å ta dei med i denne jamføringa. la oss sjå nærmare på pronomena ho, vi, de, dei, kva, kven og determinativa ein/ei/eit (den ubundne artikkelen), desse og noko. NN LD BM ho vi [me] de dykk dei kva [ka] kven [kem] ein ei eit desse noko [noe] ho vi dåkker di dæmm ka kæmm enn ei et dessan nåkka hun [ho] vi dere de dem hva [ka] hvem [kem] en ei et disse noe 27. endingskonsonanten -t er likevel stum i vanleg leseuttale av skriftformene. 39

17 Kjell T. Heggelund Dei aller fleste av desse dialektformene ligg nærmare nynorsk enn tradisjonelt bokmål. eit klart unntak frå denne tendensen er pronomenet di/dæm (med særskild subjektsform både i bokmål og i bjarkøymålet). i spørjeordet kæmm held eg her framlyden for å vera det mest prominente trekket. 4.5 Preposisjonar og adverb Preposisjonar er ein liten ordklasse, men han inneheld ei rad høgfrekvente ord. adverbklassa er større, men likevel mykje mindre enn dei tre store ordklassane (substantiv, verb og adjektiv). Somme adverb er også mykje brukte. i oppstillinga nedanfor har eg valt ut nokre preposisjonar og adverb der det ikkje er fullt samanfall mellom dei tre jamførte måla. av adverb har eg berre tatt med nokre av dei vanlegaste. NN LD BM frå til utan kor berre da el. då no [nå] ikkje der frå te uten korr bære då nu ikkje dær frå el. fra til uten hvor bare da nå ikke der Tendensen her er at bjarkøymålet liknar mest på bokmål med omsyn til preposisjonsavvik, men ligg nærmare nynorsk når det gjeld adverbformer. legg særleg merke til ordet ikkje, som er ei viktig signalform i nynorsk. adverbforma nu, som ikkje finst verken i nynorsk eller bokmål, men er identisk med den vanlege riksmålsforma, har truleg utvikla seg direkte frå forma nú i gammalnorsk. 28 Den mest utbreidde forma i tromsmålet er no. 4.6 Setningsbygnad og ordval ( stil ) Her må det nemnast at det ikkje berre er lydverk og bøyingsmønster som karakteriserer ulike måltypar eller høvet mellom dei, også andre aspekt spelar inn. Dette poenget blir understreka av Kåre elstad i eit lite hefte der han jamfører tromsmålet med nynorsk og bokmål: 28. Jf. elstad [u.å.], s

18 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk Viktigare enn samsvar mellom dialekt og skriftspråk i formverket er det at nynorsk prinsipielt har den munnlege uttrykksmåten som mønster, slik at det som er naturleg seiemåte i målføra som oftast også er naturleg målføring i skrift. [ ] i bokmål er gammal litterær tradisjon sterkare, og fører gjerne til eit meir ufolkeleg språk. Har ein frå først av lært bokmål, har dei litterære klisjéane lett for å bli overførte til nynorsk òg. (elstad [u.å.]: 13.) Kva skuledirektøren meinte med stil når han hevda at bjarkøymålet liknar mykje meir på nynorsk enn på bokmål, er ikkje godt å seia. Her oppfattar eg stil som ein kombinasjon av setningsbygnad og ordval, altså ordlegging eller uttrykksmåte. Dette emnet er handsama i handbøker om god målbruk og ligg utanfor det området som til vanleg er normert eller registrert i grammatikkar og ordbøker. Samstundes har det mykje å gjera med den personlege måten ein formulerer seg på. Det er også vanskeleg å sjå for seg at nynorsk i seg sjølv skulle vera meir høgtideleg, uformell, folkeleg eller kva det no måtte vera enn bokmål, og omvendt. likevel veit me at bokmål har ein skrifttradisjon med danske røter, og mykje av den sakprosaen som er blitt skriven på bokmål (eller riksmål) opp gjennom tidene, har vore prega av ein upersonleg og omstendeleg syntaks, ofte kalla kansellistil. Dette stilidealet står svakt i nynorsk og blir i dag også motarbeidt av mange bokmålsbrukarar. Det er såleis fullt mogeleg å skriva eit enkelt og talemålsnært bokmål, ikkje ulikt den vanlege språkføringa i nynorsk. når det gjeld ordtilfanget, kan det innvendast at mange bokmålsord med tysk-danske affiks (framfor alt an-, be-, -else og -het) er lite brukte i nynorsk, men heilt vanlege i bjarkøymålet, og at det omvendt finst mange nynorskord (t.d. atterhald, dugleik, medvit, semje, åtak, løyne og turvande) som kjennest framande i denne dialekten. 4.7 Dei vanlegaste ordformene Utanom det grammatiske systemet er også ordtilfanget ein sentral del av språket, ikkje minst dei orda som er mest brukte. Derfor kan det vera interessant å undersøkja dei norske måla også i eit slikt perspektiv. For å tilpassa og avgrensa denne delen har eg plukka ut dei 15 vanlegaste ordformene i bokmål i samsvar med frekvensordboka til Heggstad (1982), men då slik at ord som er like i bokmål og nynorsk, er utelatne, likeins ord som er oppførte i jamføringstabellane ovanfor. Dei utvalde orda har eg så sett opp mot dei tilsvarande formene i nynorsk og i Bjarkøy-dialekten, slik det går fram av denne tabellen: 41

19 Kjell T. Heggelund BM LD NN ( ) ble ( ) man ( ) jeg ( ) vært ( ) mer ( ) selv ( ) meget ( ) sier ( ) hele ( ) siden ( ) kommer ( ) fikk ( ) Norge ( ) gang ( ) samme bei man æ æg vorre meir sjøll mykkje sei heile sia kjæmm fikk fekk Norge gong samme blei ein eg vore meir sjølv mykje seier heile sidan [sia] kjem fekk Noreg gong same nummera i parentes er rangnummera i Heggstad (1982). Pilene, som eg sjølv har sett til, indikerer relativ nærleik av dialektformer i høve til til - svarande skriftformer. alternative bokmålsformer, både hovudformer og sideformer, er her haldne utanfor. 31 orda i Heggstad (1982) er verken lemmatiserte eller homograf separerte, men det skulle ha lite å seia for denne jamføringa. 32 Som pilene viser, ligg dei aller fleste dialektformene nærmast nynorsk. Ved preteritum av verbet få er det vakling mellom fekk og fikk i Bjarkøy-målet, så her er resultatet helst uavgjort, med éi pil i kvar retning Denne jamføringa er grov og utan vekting. ei finare jamføring kunne tatt omsyn til frekvens på den måten at dei orda som blir mest brukte (t.d. jeg), talde meir enn dei som blir mindre brukte (t.d. fikk). Det hadde 3 også vore mogeleg å ta omsyn til graden av nærleik, anten full likskap, Som ingebrigtsen [1942: 110] peikar på, har verbet bi (med presensforma bi og preteritumsforma bei) usikkert opphav. Mest sannsynleg er det likevel det gamle verbet 3 bida (opphavleg med stungen d) som ligg til grunn, ikkje bliva eller bli. Jf. Venås (1967: 19f). 30. i visse tydingar blir forma gang også brukt i nynorsk og i bjarkøymålet. 31. etter 1938-rettskrivinga var det såleis høve til å skriva blei, sjøl, heile, sia og [fekk] i bokmål, ja til og med [seier] som i nynorsk. Dersom desse samformene hadde talt med, ville avstanden mellom bjarkøymålet og bokmål blitt monaleg mindre. 32. Dersom dei ulike bøyingsformene av adjektivet hel (altså hel, helt, hele) hadde vore samla under eitt lemma, ville dette adjektivet fått eit anna rangnummer enn forma hel åleine. ordforma siden representerer fleire homografar i bokmål, og ein av desse (substantivet) svarar til forma sida i nynorsk. 33. ingebrigtsen [1942] nemner berre forma fekk, så fikk er tydelegvis ei nyare form i Bjarkøy-målet. ein av informantane mine brukar begge formene. 42

20 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk jf. til dømes meir (ld = nn), eller varierande ulikskap, jf. til dømes vorre (stor likskap med vore, stor skilnad frå vært). om ei jamføring med vekting og gradering ville ha rokka ved sjølve hovudtendensen, at dialektformene frå Bjarkøy jamt over er meir i samsvar med nynorsk enn med bokmål (særleg konservativt bokmål), er likevel tvilsamt. 4.8 Konklusjon legg me formverket til grunn, er det ikkje tvil om at bjarkøymålet sam - svarar betre med nynorsk enn med bokmål. På dette punktet hadde skuledirektøren heilt rett. når det gjeld ordtilfanget, er resultatet meir usikkert. Somme ord i dialekten er nynorske, andre er bokmålske, men dei aller fleste ser ut til å vera nøytrale andsynes skriftmåla. når det gjeld spørsmålet om stil, er det vanskeleg å syna at dialekten ligg nærmast opp til nynorsk utan å redusera bokmål til ein stiv og upersonleg bruk av denne målforma. (Det er etter mitt syn gale å kalla bokmålet stivt og ufolkeleg i seg sjølv.) Men sidan denne framstillingsmåten (eller kansellistilen ) var utbreidd i store delar av bokmålslitteraturen, hadde nok skuledirektøren ei viss dekning også på dette punktet. elles stadfestar eller til og med forsterkar ei jamføring av dei mest frekvente ordformene den tendensen som synte seg i ordklasse-oppstillingane, at bjarkøydialekten alt i alt ligg nærmare nynorsk enn bokmål Korfor blei nynorsk vraka som opplæringsmål? Korfor blei nynorsk vraka som opplæringsmål i Bjarkøy når det var så mykje som talte mot dette reint språkleg og når så mange nøkkelpersonar talde frå å gjera det? Rett nok var det ikkje berre Bjarkøy som blei råka av målskredet på 50-talet. nynorsken blei også støytt ut i andre Troms-kommunar, så vel som i Trøndelag og mange stader på austlandet. Årsakene til attergangen for nynorsk kan likevel ha vore ulike frå landsdel til landsdel, og frå kommune til kommune. la oss sjå litt på skulemålsstatistikken for Troms, med lockertsen (1982) og Statistisk Årbok som kjelder. 34. at nynorsktendensen er endå sterkare i frekvenstabellen enn i dei føregåande tabellane, kan forklarast med at det er konservative bokmålsformer som er mest vanlege i det materialet Heggstad (1982) byggjer på (utvalde aviser frå perioden , mellom anna Aftenposten), mens dei andre jamføringane mine også tok omsyn til dei radikale bokmålsformene. 43

21 Kjell T. Heggelund i skuleåret var det 9 av i alt 33 Troms-kommunar som hadde nynorsk opplæringsmål i eit fleirtal av skulekrinsane. aller sterkast stod nynorsken i Balsfjord, Dyrøy, Karlsøy, lenvik og Tranøy, der det skriftlege opplæringsmålet var nynorsk i alle krinsar, tett følgde av Bjarkøy med nynorsk i 8 av 9 skulekrinsar. også i Berg, Sørreisa, Ullsfjord og Tromsøysund hadde dei fleste krinsane nynorsk som hovudmål. Frå 1967 var det ingen skulekrinsar i Troms som hadde nynorsk som hovudmål lenger. På 80- og 90-talet blei det rett nok skipa ei rad nynorske parallellklassar i fylket, men også denne vinden er i ferd med å døy ut, ser det ut til. Så seint som i 1998 hadde Målselv ikkje mindre enn 86 nynorskelevar (9,5 pst.), og 56 i 2003 (5,9 pst.). Tilsvarande tal for Tromsø er 50 (0,7 pst.) og 0, for Skånland 11 og 0, for Balsfjord 12 og 23 (3,2 pst.). i skuleåret var det berre to elevgrupper som hadde nynorsk som opplæringsmål i Troms, begge heimehøyrande på olsborg skole i Målselv. 35 Sjølv om Bjarkøy som dei fleste av dei andre Troms-kommunane har valt å vera nøytral med omsyn til administrasjonsmålet, er det ikkje tvil om at det er bokmål som har dominert i praksis. Det same gjeld andre viktige område i lokalsamfunnet, som kyrkje- og foreiningsliv. 36 Derfor hadde nynorsk få eller ingen alliansepartnarar i den perioden då denne målforma var skriftleg opplæringsmål i skulane i kommunen. Det var heller ikkje mykje draghjelp å få utanfrå. Høgreavisa Harstad Tidende, den største lokalavisa i regionen, var gjennomsyrt av riksmål, og gav krinsrøystingar med negativt utfall for nynorsk etter måten stor spalteplass. Venstrebladet Haalogaland og arbeidarpartiorganet Folkeviljen, to andre Harstad-aviser, var meir nynorskvennlege, men hadde mindre opplag og slutta også å komma ut i den stridsperioden det her er tale om, høvesvis i 1954 og Så når stemninga først hadde snudd og nynorsk blei røysta ut i den eine krinsen etter den andre både i Sør-Troms og i kommunar lenger nord i fylket, og likeins i Vesterålen og ofoten, var det ikkje tilstrekkeleg å ha gode faglege argument for nynorskstandpunktet. overtydde eller manipulerte av fleirtalsargumentet tenkte vel mange som så: Det beste for barna vil nok vera å få skriftleg opplæring på den 35. Denne opplysninga har eg fått frå utdanningsavdelinga hos Fylkesmannen i Troms. 36. Her bør det likevel nemnast at fleire framståande nynorskmenn har verka eller vakse opp i Bjarkøy, mellom dei presten og bibelomsetjaren leonhard næss ( ) og skulemannen og politikaren Hans eidnes ( ), som er nemnd også andre stader i denne artikkelen. 44

22 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk målforma som dominerer i samfunnet og er på frammarsj mest overalt, bortsett frå på Vestlandet. når så mange vel bokmål, må denne målforma vera den beste, også for meg og mine. Det må heller ikkje undervurderast at det hadde vore praktiske problem og uheldige røynsler med å ha nynorsk i perioden etter 1938, til dømes skort på nynorske lærebøker og ei rad med uskikka lærarar. at det var mange såkalla erstatningslærarar i Bjarkøy dei første tiåra etter krigen, er eit faktum. 37 og det er liten grunn til å tru at desse lærarane var særleg kompetente i nynorsk, eller at dei såg meir positivt på nynorsk og var meir ihuga i så måte enn mange sidemålslærarar er no til dags. Dette skuleminnet frå leirvåg i Bjarkøy talar for seg sjølv: For oss unger som begynte på skolen midt på 50-tallet, og utover til skolen ble nedlagt i 1966, var det vanlig å stifte bekjentskap med en ny erstatningslærer hvert år eller halvår. Det var gjerne unge gutter og jenter på år med artium eller bare realskole. Jeg husker to eldre kandidater som prøvde seg. De var begge i moden alder. en av dem var en halvstudert prest og en annen med mest lærdom fra den amerikanske prærien. i alle fall virket det slik for oss. Vi ramset og ramset opp statene i amerika ved pultene time etter time og puslet med vårt gruppearbeid kalte han det mens han ofte satt med føttene på kateteret og småhumret og leste cowboybøker, som han hadde lånt hos enkelte elever. For å imponere oss slo han hjul bortetter golvet i klasserommet. (Moursund 2008: 14.) eit anna tilhøve, som gjerne blir trekt fram når den sterke og snøgge attergangen for nynorsk i 50-åra kjem på tale, er måten det gjekk til på at nynorsk blei innført i slutten av 30-åra. Det var gjennomgåande dårleg oppmøte i folkerøystingane i Troms, så det blei mest opp til dei einskilde skulestyra å avgjera målspørsmålet. Då hende det nok ofte at nynorsk kom inn i krinsar der mange av dei røysteføre var motvillige eller lite interesserte i målspørsmålet, eller at skulestyra innførte nynorsk over heile fjøla med eller utan føregåande skulemålsrøysting. 38 Som mange har peikt på, fekk nynorsk heller ikkje høve til å slå skikkeleg rot i åra etter 1939, først på grunn av krigen og politikken til Quisling-regjeringa, seinare på grunn av 37. Dette går fram av møteprotokollen for Bjarkøy skolestyre. i ein samtale med Folkeviljen (18. september 1954) opplyser Meløe at studentar var konstituerte i ikkje mindre enn seks av dei ni skulekrinsane i kommunen. 38. Røystetala i samband med overgangen til nynorsk i 1939 i Bjarkøy var såleis (for nynorsk) i nergård og 45 7 (for bokmål) i altevik, den nest største skulekrinsen i kommunen (etter Heide 1982: 294). 45