Arne Garborg. Dagbok Band 5: 2. janaur juni Band 5 2. janaur juni Aschehoug Kristiania 1926

Transkript

1 Arne Garborg Dagbok Band 5: 2. janaur juni 1920 Aschehoug Kristiania 1926 Førebels elektronisk utgåve desember 2002 ved Nynorsk kultursentrum Føreord Arne Garborgs dagbøker frå 1905 til 1923 vart redigerte og utgjevne av Hulda Garborg i seks band I 2000 vart denne bokutgåva digitalisert (skanna og korrekturlesen) av Dokumentasjonsprosjektet ved Universitetet i Oslo, og det er desse filene som her er gjorde tilgjengelege. Det er gjort overslag som tyder på at Hulda Garborg utelet kring 25% av den opphavlege dagboksteksten til Garborg då ho gav ut dagbøkene, og dei utelatne delane er heller ikkje med i denne utgåva. Ein del tekniske kodar er framleis synlege i teksten. Det gjeld hovudsakleg markering av sideinndeling og fotnotar. Vi har late dette stå slik at det skal vere samsvar mellom bokutgåva og denne elektroniske utgåva. Det er dessutan brukt manuelt lineskift i teksten, og det er ikkje lagt vekt på utforminga i denne elektroniske utgåva. Nynorsk kultursentrum har likevel valt å gjere dagbøkene tilgjengeleg i ei førebels elektronisk utgåve, til glede for forskarar og andre spesielt interesserte som her får eit langt betre høve til å søkje og finne fram i dagbøkene. Nynorsk kultursentrum, desember 2002 Oddmund L. Hoel Band 5 2. janaur juni 1920 <side nr=1> Det prøyssiske Fredssnakke avvist. Svare klaart og greidt og med Upplysningar som alle Ikkjeprøyssarar maa forstaa er forma i Paris, og alle Ring-Landi vil etter det som fraa alle Hovudstader vert meldt, og etter det som skulde vera sjølvsagt skrive under. Præsident Wilson fær sitt Svar nokre Dagar seinare; det vert same Innhalde i ein arman Tone. Me gjeng daa inn i eit nytt Aar av Blodfløyming og Brand, av Svelting og Naud vel òg til Slutt. Men etter ein Skuletime som denne skulde Verdi ha lært aa forstaa eitt og anna?? Det fær vise seg. Eg hev vore i Ustand eit Par Dagar, og

2 hev nytta Tidi til aa gjera fraa meg ein Flokk Julebøker. I Dag gjer eg ifraa meg dei Brev- Lepparne som trengst; og so er det siste Aalvorstake med Homer, hyggjelege Gamlingen, som det likevel er so vanskelegt aa faa Skikk paa. Joli vart heilt igjenom roleg. Eg skulde ha vore ute ein Kveld; men Dagen fyrr havde eg vel gjort meg skyldig i ei "Mat-Synd": Magekrampen kom og gjorde Ende paa all Joleturing, Og no er eg so gamall og ut-av-dansen-komen, at heretter slepp eg vel. <side nr=2> Den 3die eller 4de vart eg i Ustand att; og so lenge varde dette, at ikkje fyrr no er eg noko-so-nær ferdig med "Joleflaumen" (aa, gjev eg kunde bli heilt spara for den!) Og i Veg att med Homer ber det. Ufred hev me som fyrr: so og so mange Skip vert søkkte kvar Dag; og i Staden for britisk Hjelp, som det eit Bil vart ørska um, so hjelper Briten Tyskland med aa a u k e Vanskarne vaare (Kol- og Koksforbòd). Regjeringi hev daa sendt ein ny Note, som skal ha "gjort eit godt Inntrykk" i England; men høgre-norsk Krig mot Regjeringi styrkjer Norigs Uvener der burte, so det vil vel ikkje gaa fort aa koma i Orden att. Me er eit Rike i Split med seg sjølv; det er eit reint Raam, kor lenge det kann klara seg. No fær me sjaa, um Tinge kann gjera nokon Ting. Knakande kaldt hev det vore ei Tid, ned til 20 Gr. No hev det gjeve seg att og kann vera reint godt ( 8 i Dag); og vilde "Vaarherre" halde seg so vidt rimeleg framigjenom, so var det nok godt, ettersom Folk gjer alt det dei kann til aa gjera det so r a n g t for Smaafolki som Raad er. Dessverre hev me ingen Ting aa stole paa, anna enn Dauden, som visst kjem til aa gjera seg ein rik Haust i Aar, i Freds- som i Ufreds-Landi; det vert, aa slite paa Taalmode som fyrr. Men etter det som hev vore aa høyre t. d. nordanfraa, vert det meir enn vanskelegt mange Stader. D'er nok langt ifraa som det skal vera annanstad heller; i Bladi i Dag høyrest det t. d. uhugleg Rummel fraa Moskvakanten. Men Russen hev Politie aa hjelpe seg med, han; Tilstandi kann vera so fæle dei vera vil, so berre stengjer Politie Dørerne og læt Folke daudsvelte. Det fær vera Vaarherre si Sak det, meiner han, lik- <side nr=3> som Tsaren, Keisar Wilhelm, Kong Georg læt Vaarherre bera Skuldi for Krigen. Aah! dette "Menneskje"-Herk Forkjølelsen held paa og held paa, so no duger

3 eg snart ikkje til anna enn til aa liggje burtslengd paa Sofaen som ei gamall Kufte. Hev likevel fenge fraa meg ein Bladstubb i Dag, "Bondevilkaar", som "lntelligenssedler" hev vilja ha (fraa meg o. fl.); det er Ingenting; men godt det er undangjort lell. No er det Homer att; og Homer for Aalvor Hulda held Joleselskap i Dag; der er ymist godt og gildt Folk, mest Askerfolk (Valstad- og Holtsmark-kjenningar), Asker- Byfolk (millom deim for fysste Gong Advokat Meyer og den engelske Frua hans, som spelar fyssterangs Fele) og eit Par Bymenneskje (Fernanda Nissen, ein russisk Legasjonsmann Sawitsky, som Tuften les "Norskt" med; ei utenkjeleg Blanding, som likevel høyrest ut til aa gama seg svært godt. Men eg sìt her uppe og kavar med Hosterider som eg lyt freiste aa døyve Umframt Homer fær eg no mi eigi Bok aa tenkje paa ("12 Aar, Dagboksstubbar fraa "); den fær elles vera til Hausten. Men "Paa Fantestien" (av gamle Kjenningen min M. J. Mathiassen (-Schou!) hev eg alt spurt Nygaard um; svarar han Nei, fær eg freiste Norli. 66 Aar Med Aari gjeng det daa fram-yvi, kva som elles gjeng hin Vegen eller stend stilt. Og tegja <side nr=4> skal eg, so lenge eg kann arbeide so vidt at Tidi ikkje vert altfor lang. Arbeide er elles ikkje lenger det det fyrr var. Og det er ikkje berre Alderen som her gjer Skilnad, men vel mest Tidsvilkaari. Det er Uraad no um Dagen aa "vona visst, at Aand skal vinne paa Troll til sist og Vit paa den Varge Villskap"; alt hev vorte ein einaste Vase av Tvil og av Spursmaal. Grunnspursmaale er elles eitt: er Framgangs-Tanken b e r r e Tøv; er det Uraad jamvel for Kulturfolk aa halde so i det store og heile Leidi framyvi; driv me reint verjelaust med Storm og Straum? Og med Tanken serskilt paa det Spursmaale som no er det fysste: k a n n Mannheimen vinne seg inn-under ein aalmenn lovbunden Skipnad, som tryggjer Freden millom Folki, eller er Anarkie med sine Krigar (dvs. Neveretten) millomfolkeleg Naturlov? "Nevtrala Konferencen" i Stockholm hev forma Spursmaale paa rimelegaste Maate (etter Synsmaatane her uppe) og sendt det rundt um til tenkjande Folk i Landi til Svar; 1ste Svarhefte (det skandinaviske) er utkome. Mange hev svara (um der ikkje nettupp er so mange kjende Namn), og dei fleste trur, at ein Fredsskipnad er tenkjeleg. Ein og annan hev godt Mod: "Havde man i Næve rettens Tid sendt ud Spørsmaal om... at faa

4 d e n afskaffet, saa vilde de fleste ha svaret: det nytter ikke; Menneskene e r Rovdyr! Og dog var det de t r o e n d e som fik Ret. Saa vil det ogsaa gaa nu." Sume vonar paa dei "europæiske Sambandsstatarne," um dei ikkje kann segja noko um Vegen dit. Men dette vanskelege Spursmaale um Vegen spøkjer for mange; ein segjer: "ligesaalidt som et Frankfurter Parlament kunde samle Tyskland, ligesaa lidt vil en international Kongres kunne skabe et Verdensforbund." Og "Utformning <side nr=5> af et Program, ja selv international Anerkjendelse af det samme Program, er bare et lidet Skridt fremover paa en lang og vanskelig Vei." Men rett mange vaagar ikkje aa tru paa Freden. Prof. Geelmuyden (som er Lagsmann i "Conciliation Internationale") finn, at alt "synes mere og mere at pege i Retning af at la b Í t e h u m a i n e e s t u n e b Í t e f e r o c e. " Provst Hesselberg, Ø. Gausdal, meiner at "Varig fred er en Umulighed ifølge Jesu Ord i Mth. 24" (Spaadomar um Tiderne fyre Messiasrike); og mindre enn noko-sinne trur han paa,"traktater og Løfter mellem Folkene." Ein svensk Heradshøfding segjer med altfor stor Rett: "öfverenskommelser att underkasta alle tvister mellem stater ett fredligt avgörande komme att bli bindande för de små och svaga, men i viktiga, att ej søga vitala, frågor icke för vørldsmakterna." Like eins: "en överenskommelse om avvøpning skulle sannolikt kunna strafflöst kringgås eller brytas av de stora staterna." Provst Kobro, Lillesand, meiner at alt vil vera faafengt utan "en intens Kristendomstilegnelse." Og Prof. N. Wille, Xia, held det vonlaust at "forsøge at paavirke Mskene med sund Fornuft"; homo sapiens er, etter hans Tru, kome inn paa "en Bane som vil føre til Artens Undergang" (so hev det gjenge med "saa mange Arter i de geologiske Perioder"); "Krig og Overkultur" eller um so berre ein av desse "ødelæggende Faktorer" "Vil være tilstrækkelig til at fuldbyrde Ødelæggelsen i Løbet af 10 20,000 Aar, saa Jorden bare faar fossile Mennesker." Denne Prof. Wille segjer um Lag det som eg sjølv plar tenkje i modlause Stunder. Og der er syrgjeleg mykje sant i svært mykje av det som vert sagt imot Fredstrui og arbeide. At dei smaae Folki alltid vil faa berre eit Minstemaal av Rett, og at Stormagterne, naarsomhelst dei <side nr=6> finn aa kunna tena noko paa det, vil gje Fanden i alle Freds Lover og Vedtekter, det stend fast, alt til dess Folki fær skipa seg paa rette Maaten innanriks. Men gjeva upp alt, som denne (medicinske?) Professoren [han vil Inkje gjera, av di han trur at øtti vil døy ut um 10 20,000 Aar!], det er

5 meg f o r modlaust; eg fær so til vanlegt vera "troende", um Verdsfreden aldri so mykje er likso utruleg no som Borgarfreden i gamle Dagar. Og dei sambundne (Europa- eller vel helst) Verds-statarne bør vera Framtidsvoni, kor grenselaust mykje der so er aa vinne yvi, fyrr den Draumen kann bli meir enn Draum.. Men Herregud; skulde Wille faa Rett i, at heile øtti ved all denne veksande "Overkulturen" døyr ut um Aar... der vil ikkje vera noko sers mykje tapt ved det, naar ein daa ikkje nettupp trur paa eit komande "Overmenneskje". Skattespursmaale er uppe att: vil ein sleppe ei Bot paa Kr., so maa ein sende inn ei Uppgaave yvi alt det ein hev tent i det Aare som gjekk; ein fær elles Lov til aa nemne Utgifterne sine med, trur eg. Og eg kann trygt gaa ut fraa at Skattarne vert endaa større i Aar enn ifjor (daa var dei i alt Kr. 621,52; d. v. s.: Stipendie paa Kr. vart i Røyndi minka til umlag Kr.). Men ein fær nok Ingenting segja, so lenge ein kann slaa seg igjenom. Kor lenge d e t kann vara er langtifraa visst; Dyrtidi vert verre og verre, og Tyskland og England er etter oss kvar paa sin Kant, og kvar med sine Vaapn. Og Krigen kann vara endaa eit Aar, etter som eg saag i eit Blad igaar fraa England. Huttemegtu! <side nr=7> Ernst Sars daaen. Han er vel ein av dei siste fraa den Tidi som eg plar kalle "mi." Han var ein gjæv Kar, um han ikkje alltid var paa mi Side. Staten vil koste Gravferdi, og det er rett og vel. Ja, ja. I Ungdomen gjeng ein og gravlegg si Fortid; di eldre ein vert, di meir er det si Samtid, ein fylgjer til Gravi. Til dess ein naar dit fram sjølv Vaarstemning: ljos, mild Luft; bleikblaa Himmel med kvite lette Strimeskyer; blaae Aasar langt burte, myrk Skog, snøkvit Mark; sjøblaa Fjord, der han. er open; eg lengta til Jærs, daa eg var ute og gjekk i Dag. Og etter den lange harde Kalderidi me hev havt er denne Linna ein rein Lette. Gjev ho kunde halde seg eit Bil: det er her vel elles lite Von um. Krigen kann vera god for eitkvart den med; det vonde han hev gjort i fredelege Land ved aa skapa Dyrtid paa Kòl (og Ved), gjer no, at eg slepp aa preike i "Hjemmenes Vel" den 19de (um George); og det kjem stakkars gjæve Odyssevs til aa tena ein Dags Tid paa. Eit Grand Krigsnytt hev me elles havt i sei-

6 nare Tid; Sambandsstatarne er fornærma paa den tyske Villmannsmaaten aa føre Sjøkrig paa og hev løyst det diplomatiske Sambande med Prøyssen; det er halv Krigslysing, og Ufred skulde daa vera ventande naarsomhelst, ettersom Tyskland Inkje hev gjort til Utjamning. Og det er svært til Væpningsstaak burte i U. S. A., ser det ut til. Eg hev ikkje trutt noko paa heile Braake og trur ikkje enno; Jankien morskar seg og freistar aa skræma <side nr=8> Prøyssaren; men denne tek det med Ro; og i Dag saag eg alt i eit Blad, at ein og annan tek til aa klunke paa Fredsharpa i U. S. A. att. For Ufreden vilde koste mykje meir enn jamvel den Halvfreden som dei nøytrale no lyt nøgje seg med. Ein Dag held Wilhelm og Wilson Soningsfest att; og Prøyssen driv paa med Skipssøkkjing som det hev gjort; U. S. A. vil tena Milliardar endaa. Myk alt ihop. Elles er alt ved det gamle. Frankrike "held Ut", men vinn ikkje eit Stìg fram; Russland "held Ut" og glid rett som det er eit Stìg atterut; England held gilde Talur um det som maa og skal bli gjort, og hev sterke Ord um den "vonlause Stellingi" i Tyskland, men kjem ikkje lenger sidan enn fyrr. Einaste Fredsvoni skulde liggje i det, at Tysken tek til aa svelte noko mykje no ("Folke" hev ikkje Jordeple eingong), og at det vel i Røyndi paa baae Sidur vert mindre og mindre Tru paa, at nokon av Partarne kann "vinne"; men... naa-ja; sume trur, at no til Vaaren vert det Aalvor av med, England, og at Tyskland daa ikkje vil kunne halde ut noko lenge. For oss nøytrale vert det verre og verre; ingen veit kor lenge det kann gaa som det gjeng, og kor lenge Folk kann finne seg i all denne prøyssiske Sjørøvarferdi; men so lenge det heng og sleng, so lenge fær det nok hengje og slengje; kven skal faa Bjølle paa Katten av desse stakkars smaa Myserne? Fraa Ivar Mortensson gjeng det Ord, at han i denne ovkalde Vinteren ikkje kann halde dei umaateleg store Prestegardsromi i "Lauten" varme, og at heile Huse ligg sjukt av Kjøld og Fylgjur av Kjøld; Presten sjølv hev fenge att sine gamle "Hekseskòt" og skal vera reint uppraadd. Og det hjelper vel ikkje aa beda um ein tidleg Vaar eller linnare Vinter heller. At Ivar <side nr=9> ikkje er sterk, er visst; gale i Veg kann det daa visst altfor snart bera. Men kunde det halde paa som no i Dag til dess Soli fekk full Magt! "Paa Fantestien" send til Forleggjaren; det hev kosta meg ikkje so reint lite Arbeid aa faa ho i Stand. No er det Homer att. Fantar og

7 Gudar; Variatio delectat; elles er det Handel og Slavehandel eg driv med der no (15de Song), so Skilnaden er kje nettupp so stor i alle Maatar. Men gjev eg kunde faa litt Fart i Arbeide no; det gjeng so altfor mykje seinare enn Tidi. Med Engelskmannen er me nok endaa meir i Uvenskap no enn med Tysken; Kòl-forbòde, som er avteke for Sverig og Danmark, skal gjelde for Norig enno eit Bil; etter seinare Melding er Kòl-forbòde for Norig no avteke, men paa eit Vilkaar, som vil gjera den tyske Veideferd etter Handelsflaaten vaar endaa villare enn ho er. Og England, "Herren paa Have", kann den Herren meir enn fyrr hjelpe? Og no tek det til aa knipe alt; me lyt spara paa baade Banetog, Teater og onnor Kveldsmoro, Skulehald osfr. So gjeng det; naar ein vil vera Vener med baae, vert ein Uvener med baae, og naar det kjem til Stykke er nok Briten likso god "Barbar" som Prøyssaren. Krigen gjeng elles sin gamle Gang; Amerika er ikkje kome lenger og England gjer ikkje meir av seg no enn fyrr; det einaste ein høyrer um er tysk Framgang i Europa og (no og daa) engelsk Framgang i Mesopotamia (eller kor det er helst "utanfor Verdi") og so um søkkte og sprengde Farty. Naa-ja, og so hev Grev Andrassy skrive ein Fredsartikel i eit franskt Tidsskrift. Der viser han at um England no døvver <side nr=10> Prøyssen, so vert det sidan Strid millom England og Russland; England bør daa likso godt liksom Tyskland slaa seg til Ro med status quo, eller so paa Lag daa. Mannen skriv godt og klokt og segjer mange sanne Ting; men so lenge han berre hev Vìt og ikkje Krut aa fara med, vert han visst ikkje høyrt i nokon av dei store barbariske "Kulturnasjonarne" Igaar gjekk Hulda inn i sitt 56de, liksom eg er inne i det 67de. Det er ein knapp Maanad (+ 11 Aar) imillom oss; men me glid smaatt um Senn inn i den Alderen no, daa "alle er jamgamle." Det er no elles som alle gamle Sanningar berre halvsant; ho vert visst alle Dagar mykje meir enn 11 1/12 Aar yngre enn eg. Aarmaalsdags Kvelden vart hyggjeleg; det var fleire gamle Kjenningar (som Harriet Backer, Fernanda Nissen og Schjøtts) og dertil ein heil Flokk nyare og nyaste (millom dei siste Peter Egge og Frue); og daa me her i Huse aldri røder um Literatur eller Politik, og daa me fekk god Mat og godt Mønchen-Øl (fraa Frydenlund Bryggjeverk) so gjekk alt rolegt og hyggjelegt. Og ved Borde fekk Hulda mange hyggjelege Ord fraa snartsagt alle Kantar, endaa me godt og vel slapp ifraa all høgtidsam Stortaling.

8 Eg hadde som vel Gamlingar flest ingen serskilt aa røda med, men var med litegrand snart her og snart der, vel mest milloffi "Herrarne" (tvo gamle og tvo midaldrande, som rett snart glid inn i den vanlege "ældre Herre"- Moro: aa fortelja "vaaglege" Rispur; og det kann paa sin Maate vera løglegt for ei Stund, um elles desse Rispurne sjeldan er so skjemtsame at det <side nr=11> ureinslege ved deim kann heilt bli "lætt burt". Meir og meir kjem eg etter, at eg ingen hev aa tala med lenger um "aalvorsame Spursmaal" dvs. at Strids Tiderne er til Endes; i min Alder hev ein i alle Hovudspursmaal sine Meiningar uppgjorde og veit at det er like eins i so Maate med dei andre; ein kan daa med fullgodt Samvit "halde Fred". (Soleis t. D. i det religiøse, der eg lenge var "krigførande Magt"; no er eg hjarte fornøgd, at eg sjølv hev greidt dei Spursmaali, og veit, at naar det gjeld deim, maa kvar staa nettupp der han stend. I det heile drøymer eg ikkje lenger um aa faa "Folke", dvs. "dei beste i Folke", med her; det er som alltid, naar det gjeld dei høgste Ting: berre faae som er utvalde.") Eg smiler elles med meg sjølv, naar eg merkar, at eg er likso nøgd med aa høyre til "dei gamle" no som eg ei Tid var ved aa kunne "rekne meg til Ungdomen"; kvar Alder hev sine Ideal. Med Odyssevs er eg no i 16de Songen. Men kann taka det noko rolegare enn fyrr; Forleggjaren skriv, at no vert det for seint i Vaar korsom er; no fær Boki koma i Septbr. Men Arbeide er stort, so Prenting (med Prentretting) vil taka Tid; di fyrr di betre bør daa Mskr. bli ferdugt; men eg tarv ikkje nettupp sprengje meg. Glad er eg. Verre er det med, at Papire vert so dyrt; Staten hev hjelpt til fyrr, naar det galdt Vitskaps- og Folkeskrifter og vil gjera sitt beste enno; men det skal endaa vera vanskelegt aa hindre Prisuppgang. Fanden ta Prøyssen! Marts alt; huff. Men eg fær drive paa, drive paa so seint som det gjeng; no er 16de Songen ferdug. <side nr=12> Nygaard hev fyrebutt oss paa, at "Paa Fantestien" kann bli utsett til Hausten (Papirvanskar, veit eg? det segjer han Inkje um). So hev daa eg fyrebutt Forfattaren att. Han tok det rolegare enn eg hadde tenkt, la alt "i min Haand" (dvs. "din"). Han hev late Sønerne sine faa Huse og Hagen; sjølv tok han "paa Fantestien" att (so halvt: vert Skreppehandlar), um han elles jamrar ille yvi Gikti. Men eg kunde misunne n hans lette "Fantenatur"; som Spon paa Sjø greier han alle Vanskar.

9 Fraa Hulda høyrer eg Inkje, men trøyster meg som vanleg: det kom nok Kort eller Telegram, um der var noko i Vegen. Olav Midttun ("Syn og Segn") skreiv igaar og vilde ha meg med i noko som heiter "Bjørnsonforbundet", og som er so provinsdanskt som det kann bli (i Røyndi vel eit nytt Riksmaalslag, med Fridtjof Nansen og Otto Anderssen i Fyreenden, som med full "Kraft og mykje Pengar vil arbeide for s i t t "nationale", serleg millom all Skuleungdom). Men baade han sjølv og Løvland og Koht er med i god Tru, veit eg. For min Part svara eg berre godslegt: det kunde kje taka seg ut for meg aa vera med, sa eg, som gjeld so halvt for ein Førar i Maalstriden; men de andre kann sjølvsagt fylgje desse norskdanskarne, so lenge til de ser um det ligg noko anna under enn de no tenkjer. Aa, me "norske"! Eg hev aldri trutt noko Svært mykje paa oss, og Trui vil helst veikne; men sjølv fær eg staa fast der eg høyrer til; gjeng so Skuta vaar paa Grunn, so er det daa kje mi Skuld. Og so i Veg med 17de! <side nr=13> Revolusjon i Russland stor Revolusjon, som er i Gang yvi alt Lande (Byarne)! fortel Dagbl. i Kveld. Og Russestyre driv Krigen mot Folke med mykje meir Kraft enn Krigen mot Tyskland. Men denne Revolusjonen er noko reint for seg sjølv: Høgre er òg med. Og det synest fysst og fremst aa vera ein nasjonal Revolusjon: Reisning mot den halvdulde Tyskdomen i Riksstyre; for Prøyssaren hev lurt seg fram her som i Amerika (og vel meir og meir allstad), Prøyssarjøden. og mot honom nyttar vel ingen Revolusjon. Men hev Russen gjort lite av seg i Ufreden fyrr (Regjeringi var tysk, i Løynd men i Røynd), so vert det vel endaa mindre no, veit eg? Irland er like eins urolegt; trur kje paa Asquith, Lloyd George o. s. fr. og deira "Rettferd" lenger; det er berre Snakk, etter det dei no forstend. Ufreden vil dei likevel vera med i, til Siger er vunnen; dei trur nok endaa mindre paa Prøyssaren enn paa Engelskmannen. Men um den irske Soldaten ikkje vert noko meir kaldvoren av seg heretter? Det er den gamle Tragikomedia; alle ropar paa Fridom og Rett, og alle driv Urett og held paa Ufridom dvs. "Rett" og Fridom for sjølve seg, det motsette for andre. England hev sitt Irland liksom Russland og Tyskland sitt Polen o. s. fr. Og no er det "frie" England i Lag med Russland (som det "revolusjonære" Frankrike lenge hev vore), og den hoch-kultivierte Tysken blandar Blod med Tyrken o. s. fr. So at naar alt

10 kjem ihop, so vilde det vera best at ingen av deim "vann", dersom det ikkje berre førde til Framhald av Toll- og Diplomatkrigen, som vil føre til ny Blodkrig, so snart nye Herar er framvaksne. Det vert daa vel sliks Slag, koss <side nr=14> det gjeng; heretter som fyrr fær det store Fleirtale slite og stræve til Bate for eit meir eller mindre innknìpe Faatal. England synest elles aa vinne seg framyvi no med Krigsførsla si; held seg godt, ja gjeng so smaatt fram, mot Tysken i Nordfrankrike og hev nettupp no teke Bagdad fraa Tyrken. (Eg likar elles ikkje Europafolk i Asia; men Herregud, likso godt Europæarar som Tyrkar!) Men Tysken vert verre og verre Løynmordar paa Sjøen; og mot den Dævelskapen synest den engelske "Herren paa Have" aa staa likso hjelpelaus som han hev gjort. Og Europa synest i det heile aa kunne vente Sveltihel snarare enn Fred. I Natt (med det nye Midnattstoge) kjem Hulda endeleg. Men det er vel ikkje so beint aa koma fram no: færre Tog, og dertil ein Snøvinter, so det vel vert ymis Seinking (liksom Issprengjarbaatarne frys fast ned i Øresund og derikring) Hulda hev havt det berre gildt upp i Trysil men stridt; hev køyrt i alt 22 Miler, og so fraa Sleden inn paa Katedre Dag etter Dag ; i den endelause Skogheimen der uppe lìver Folke utanfor Verdi enno dvs. utanfor Strid og Kav og Braak i rolegt Arbeid og Heime Hyggje, soleis som alt Folk i Norderlandi lìvde, fyrr "Industrialismen" kom upp. Velstand er der i det heile, ofte stor Velstand; og Folk er norske: (les Aftenposten og bannar Landsmaale, men) talar Trysilmaal fraa øvst til nedst. Dette kann ein gaa ut fraa vil vara, til dess Jønnvegen kjem; men den maa dessverre! koma nokoso-nær fort no, um ikkje Trysil med alle sine <side nr=15> Skogar skal glide meir og meir inn i Sverig (som hev Bane heilt upp til Riksgrensa, so at til Stockholm kann Tryslingen koma paa ein Dag, med han treng tvo Dagar, fyrr han naar Xania). Men um den norske Riksstyrar-Visdomen kjem etter dette fyrr det er for seint... I Sverig (og Danmark) er det Ordskifte i Gang um ein skandinavisk Økonomi-Union, til Hjelp for desse Landi naar Blodkrigen fær Ende og Tollkrigen for Aalvor tek til. Spursmaale er alt framme for Riksdagen; og der vil Georgeistarne no taka eit Slag for heil Tollfridom ("Motion av herr Bengtson i Gøteborg m. fl.... an-

11 gaaende en överenskommelse mellan de nordiska staterna om gemensam tillømpning av frihandelsprincipen"). Johan Hansson hev sendt denne Motionen (saman med ein annan från herr Palmstierna um gjenomførd skandinavisk Tillemping av Tollvernskipnaden) til meg med Spursmaal um eg vil skrive noko um Saki. Visst vil eg. Men vilja og kunna... Og so Tid... Dessutan: Odyssevs og Belarne paa den eine Sida og skandinavisk Tollpolitik paa den andre Naa; ein Freistnad fær eg gjera, vel. Men det er den tridje Rykkjingi etter Uttal eg fær paa det nye Aare; og no hadde eg forsvore meg paa, at Odyssevs skulde vera det einaste. Og det som verre er: eg vert so gamall. Ser meir og meir det lovbundne i Samfundslive dvs. ser at det vonde hev og maa hava Magti. (Ovrett mot eit Faatal og Urett mot Fleirtale). For Faatale er dei forsvorne Egoistarne, som for det fysste alltid ser sin eigen Bate og for det andre er nærsynte nok til aa tru at deira Bate er Samfundsbaten. Dei fær daa og alltid det halvblinde Fleirtale med seg i sin Strid (for "Samfundets Interesse"), liksom eit Faatal av Over- <side nr=16> klasse-officerar fær heile Folke med seg i Blodkrigen for same Faatalsbaten ("Fædrelandets Velfærd"). Men sin eigen Bate kan same Fleirtale aldri forstaa; gjeng paa tvert imot den og fylgjer Faatale, som alltid hev einkvar Kjøtknoken aa lokke det med. Det andre Faatale det som ser, at Rett mot alle er det einaste som duger og det einaste som kann halde ut, det vert daa alltid Faatal (naar det ikkje er stuttsynt nok til aa lokke med Revolusjonar); det frelser sitt eige Samvìt, men fær aldri Skikk paa Samfunde. (Og skulde det einkvan Gongen hende, so varer det aldri lenge, fyrr Magt-Faatale med sitt Muge- Fleirtal fær det som var retta rengt att). No skulde ein vente, at sjølve Mugen maatte lære av ill Røynd etterkvart; og det trur me, so lenge me er unge. Men til Slutt ser me, at Mugen aldri hugsar so lenge at han kann lære, og aldri ser so klaart at han kann hugse; same Narredansen gjeng daa med eitt og anna lite Formskifte gjenom alle øvur; og det vituge Faatale vert alltid "den vesle Flokken". I denne vesle Flokken vil sjøvsagt alle vituge Folk vera med, so lenge dei elles hev Kraft nok til aa "gaa etter Vite"; men naar ein vert so gamall at ein ser korleis Samanhenge i Røyndi er og vel alltid maa bli, so minkar det med Arbeidskrafti. Mange gjev upp au, kannhende dei fleste. For Trui var og er og vert "den Magti som vinn paa Verdi"; det er den, maa tru, som held Viljen sterk. Og veiknar Viljen,

12 so veiknar Armen. Revolusjonen i Russland held paa. Det er ein Borgar-Umstøyt, som hev til Maal aa føre Russland so politisk langt som Europa-Statar flest er komne; og det vil ikkje segja so lite der inne. Det gamle Styre (som hadde fenge alt i Ustand, ikkje minst Krigsprovianteringi) er sett <side nr=17> fast, og ei duma-vald Nemnd styrer Revolusjonen, hev Folke (og Garnisonen, 30,000 Mann) i Hovudstaden med seg, og alt hev roa seg der; det kann sjaa ut til, at der skal koma Skikk paa den politiske Daarekista der inne. Stakkars halvtullute Tsaren er der ingen som spør etter; han er nok halvt vitlaus av Rædsle, han. Og det spørst um, kven som kann skræme n mest; for han kann visst bli baade "konstitutionel Monark" og (Namn-) Førar for Atterslagsrevolusjonen. Dei som no hev Magti synest vera ærlege og vituge Folk; ein fær ynskje, at dei maa ha Lukka med seg framleides Enno gjeng alt godt i Russland. Og Finnland og Polen fær att Sjølvstyre sitt. At Keisaren og Keisarfrua er sette fast er vel berre vitugt; til Trygd baade for deim og Lande. Men ein ting gjer meg utrygg; det er meir og meir Socialdemokratarne som tek Styre. Kann det gaa lenge godt? Er dei kloke nok til aa stelle seg so, at dei ikkje eggjer og samlar reaksjonen? Meldingarne motsegjer kvarandre rett som det er, so ein kann ikkje so vel vìta kva ein skal tru; men ettersom det i dei siste Par Dagarne høyrest er Socialdemokratarne rimelege. Noko utrygt vart det igaar: Keisaren skulde ha rømt. Men det skal ikkje vera sant, etter det eit Blad i Dag vil vìta. Og so "fær me no berre sjaa daa". Med Ufreden synest det gaa fram-yvi med "Ringmagterne"; men so vert det sagt, at den <side nr=18> tyske Attergangen skal berre vera eit Schakkdrag av Hindenburg, som er lei av aa liggje i Laupgraver og vil ha eit Storslag eller tvo, noko "avgjerande". Me fær sjaa, ja. Vaar Stelling er "vanskelig og kann bli kritisk", ser eg i Bladi Gong etter Gong. Og no skal me ha ei skjerpa Nøytralitetslov, som Bladi hev skrike svært upp imot, men som skal vera berre burt-i-mot so streng som t. D. den danske og den sveitsiske. Men um det nyttar med Lover av det Slage for oss, som hev det med aa vera sterke i Ord

13 I eit av dei siste Hefti av "Syn og Segn" skreiv tvo av dei norske Professorarne vaare um Fredsspursmaale, den eine (Koht) um "Fredstankar og Fredskrav", den andre (Gjelsvik) um "Forliksfred". Koht talar berre vent og vonfullt; Gjelsvik er ikkje vonlaus, han heller, men synest vera meir Realist: djupaste Grunnen til at den tyske "Fredsforhandlingi vart avvist ser han i dei engelske, amerikanske (Rooseveltpartie) og russiske Storimperium-draumarne: dei tri vil skifte Verdi millom seg (etter det som fraa engelsk Side er kome fram) og vil ikkje ha nokon Fjordemann med um Rove; Tyskland maa bli knekkt. For 4 Overstormagter vil betre halde kvarandre i Schakk enn 3, meiner han (med den amerikanske til Herre paa Have), og so kann me Smaafolk au faa liva. Men ikkje meir han enn andre vanlege Fredsvener slepp fraa det utan ein samfolkeleg Flòte (og Hér). Og hev me den, so vil det kje vara lenge, fyrr me hev ein Verds-Cæsar (-Napoleon); og etter honom vil Verdi falle fraa kvarandre i so og so mange rimelege Cæsardøme; og so er det Krigshelvite som fyrr, berre heitare, av di "Vitskapen" vil finne nye Helvitmaskinar og Mi litarismen nye Djevlemetodar. Og so gjeng det <side nr=19> som Prof. Wille skreiv; um 10-20,000 (eller 5-10,000) Aar hev homo sapiens gjort Ende paa seg. Einaste Voni for meg er no som fyrr: gjenomført Samstyre og Grunnskyldskipnad. Daa fær me i alle Land eit F o l k som greier seg godt, og som daa vil hava og hev Magt til aa halde uppe Fred; og daa kann kvart Land hjelpe seg med ein liten Politihér. (Og skulde ein Napoleon her eller der drive det til aa gjera Folk magtog blodgalne, so fekk Politi-hérar fraa fleire Land slaa Lag og døyve den Spiren). Gjeng det ikkje paa den Maaten, so gjeng det ikkje. Utan kannhende Russland no daa visst naar det fær "400 Millionar Menneskje" kunde bli Overherre yvi alle og (med Minne livande um sine fælslege Røynslur fraa dei seinare Tsarvelde-Tider) halde eit rimelegt Styre uppe, til dess Folki fekk Syn for, kva rett Styre og rett Økonomi hev aa segja? Kannhende. Men um det kunde bli, fyrr dei ,000 Aari var gjengne... Tryggaste Trøysti er til Slutt den eine og kalde: i Røyndi hev det lite paa seg um øtti er til eller ei, naar ho daa ikkje kann faa likare Livskaar enn ho no hev Ein Russ innsett til Generalguvernør i Finnland, tvert imot den Grunnlovi som no skulde

14 vera komi til Magt att; Russland er russiskt enno. Tysken søkkjer fraa 2 til 8 norske Skip um Dagen; det gjeng Millionverd til Botnar kvar Dag, og rett som det er øydest Mannaliv med all den grenselause Liding unemnd, som elles <side nr=20> høyrer heime i dette Helvite ; me Nordmenn sìt her raadlause og tagalle og tek imot; det gjeld aa vera nøytrale, maa tru. Og daa det erd et same anten me lær eller græt, so berre tegjer me og privatbannar. Ringmagterne gjer Framstìg og kjem ingen Veg; den tyske Storrøvaren vinn seg fram jamvel naar han "dreg seg tilbake". Alt rikkar att og Fram og stend stilt som fyrr; alle spaar endelaus Krig, og Hungersnaudi snikjer seg nærare og nærare. Det er Fanden som er slóppen laus; og til Helvite bér det Den vanlege Budda<fmark ind="1)"> med Søknader um Forfattar-Stipend. Av norske er der rett mange etter Maaten (9 Stykke, um ein kann rekne Oskar Braaten med lenger), og alle so vidt gode eller vongjevande og "trengjande" (mest alle), at det er lite Moro aa velja ut eit Par og vise dei andre Døri. Men det er det som maa til, for oss som hev den sure øra aa "sitja i Nemndi". Av nye (dvs.: som ikkje hev havt Hjelp fyrr) er der tri: Lauritz Fjørtoft, Halvor Floden, Olav Aukrust; av desse er der ein som synest kunne bli, Speldiktar (Fjørtoft) ; honom fær eg stydja det beste eg kann; me hev nok ikkje for mange av det Slage. Floden og Aukrust skulde og vera sjølvskrivne; men um dei kann vinne upp i Aar Me hev elles heile 4 Smaakassur aa ause av no: Staten, Schaffer, Forf.-lage, W. Ny- <fnote ind="1)">budda er (etter Hans Ross) ei "Dynge av skiveformige, horisontalt paa hinanden liggende Gjenstande." Ei Budda med Bøker, Brev, Papir, o. 1. (Ryfylke, Jæren, Dalarne). H. G.</fnote> <side nr=21> gaard; men det hjelper ikkje stort; Søkjarflokken veks fortare. Og um Hjelpeskillingarne vert mindre og mindre Aar for Aar (samstundes med at Pengeverde minkar!), det me hev aa gjera med er og vert for lite. Huff ja; naar skal eg sleppe ut or den Nemndi, tru? Det N. Teatre gjer det som vanleg godt i dei andre Byarne. Drabløs fér ikring og spelar Norskt og Norsk-Danskt um kvartanna. Men naar Heiberg kjem burt, gjeng han vel inn i D. N. T. att (og kunde taka Styre der, med god literær Hjelp?) um det elles orkar aa halde seg uppe.

15 GraavÍr og Snø Dag etter Dag, men mildt. Eg arbeider med 17de Songen no, det hev gjenge smaatt nokre Dagar; men no tek eg i att I Russland ser det godt ut enno. Der er ingen Strid enno millom dei ymse Flokkarne, so vidt ein kann sjaa; og i Dag fortél Bladi at Polen endeleg er frigjeve. Kann det vera sant? Eller kann det vera aa tru paa? Eg trur det beste av all Magt; men Fraa Finnland ser eg Ingenting um den russiske Guvernøren; er Finnarne alt so langt paa Nedvegen komne at dei tek imot? Eller er det kje sant, det um den russiske Guvernøren? Tru det beste, men drygje og sjaa... Den republikanske Tanken synest sterk i russiske Storbyar; derifraa kann ein endaa høyre det store Orde um del europæiske Sambandsstatarne. Men Stormengdi, Landsfolke, er nok ikkje med. Og der lurer den verste Faaren: Prest og Bonde kann slaa Lag og faa reist Tsarvelde upp att. <side nr=22> Prest og Bonde er Millomalderen allstad, men i Russland mest og verst. Var det ikkje det, kunde ein vel no etter som det ser ut vente, større Framstig fraa Russland enn fraa Vestmagterne (+ Amerika), der dei no, attaat den gamle Mammon, vel fær seg ein ny Reaksjonsgud: Mars; me kann daa berre vente Svevn eller Daude fraa den Kanten. Elles er det for snart aa spaa; me "fær sjaa", dei som lìver so lenge Amerika gjeng inn i Krigen etter ein herleg Tale av Wilson "til Forsvar for Mennskje- og Folkerett" (og til Sjølvforsvar). Noko større Kraft i Krigen vert det vel elles ikkje fraa amerikansk Side Sambandsstatarne hev ikkje Krigsfolk, og maa, liksom England, men endaa meir "for seint", innføre "Vernepligt" ; men det kann hjelpe Ringmagterne med Pengar o. a. Det vert daa berre me Smaafolk, sorn vert "nøytrale" dvs.: maa lata oss plyndre og slagte av Prøyssarkulturen utan minste Motstand, ja utan ein Sukk, me er Sauer i Ulvestova. Og det er det villaste. Rovdyre som er det sterkaste; dei andre som kannhende vilde lata oss lìva paa noko-so-nær rimelege Vilkaar fær nok aa gjera med aa verja kvar sitt eige Skinn, Liv. Den engelske "Havdronningi" magtar ikkje so mykje som aa skaffe sine eigne Siglarar trygg Veg paa Have lenger. Verds-Freden viser seg paa nytt aa vera ein Draum. Dei som hev vore inne paa den, trutt

16 paa Traktatar og Haag-Møte, dei ser, at Traktatar er Papir og Haag-Møte Talemaatar no som fyrr; <side nr=23> Magti raar; eit Land som hev Krute turrt kann kva Dag som helst tvinge heile Verdi til aa danse. Og det ikkje berre i Dag, men langt fram igjenom; den engelske Verdi, som var so byrg av aa vera fri for Verne - P I i k t lyt no bøygje seg for den barbariske prøyssiske Skipnaden so fort og so godt som dei kann. For den som vil vera trygg i ein Røvarskog, maa alltid vera væpna til Tennerne. Me lìver i ein Villmannsheim: Traktatar er Papir; det er Granatar som gjeld, eller Neve mot Neve. Og trass i alle vene Talemaatar: hev Uretten betre Vaapen enn Retten, so er det ikkje Retten som vinn. "Den sene Retferd" kann vinne seg upp att sidan Uretten vekkjer alltid Mothug mot seg ; men til daa kann mangt vera spillt eller øydt, som ikkje læt seg rette upp att. Eg trudde lenge paa Vitskapen; den vilde finne upp Mordmaskinar so fæle, at jamvel den raaaste Villskapen fekk meir enn nok. Men det var eit Mistak. Villskapen vert berre dess blodtyrstare di meir Blod han fær; di større Blodflaumar han fær, di større vil han hava. Ingen sann Prøyssar hev enno fenge ein Dròpe Blod for mykje. Og noko aa slaast um vert det all Tid; no slæst Magterne av berre Fredsvenskap. Det er "for Freden", Prøyssen-Austrike fører Krig. Men Freds Dryftingar vil dei ikkje vìta av; annankvar Maanad fortél dei Europa, at i Grunnen vil dei helst halde paa aa slaast. Men vil Ringmakterne bøygja seg straks, og bøygja seg heilt, so Herregud, so kann dei faa Fred likevel, av di det no ein Gong er rett mange som kunde finne Freden nyttig. Betre Maate til aa døyve alle Freds- Tankar paa vert endaa aldri uppfunnen. Tingen er, at ender og daa treng Menneskje- Villdyre eit Blodlaug. Hev det daa noko aa slaast um, so er det godt; men h e v det kje noko, so <side nr=24> finn det paa noko. For no maa det faa lukte Blod. Faa stikke og hogge og brenne og øydeleggje, vera heilt og av Hjartans Grunn villt. Difor m a a me ha Krig, enno lenge fram-gjenom; Officerar o. a. segjer alltid. Me fær daa berre takke til, at Blod-Villskapen er ein Rus som "går òfver", so at det daa stundom er Fred. Godt er det òg, at der iminsto er eit Faatal som hev vunne heilt yvi denne Villskapen. Dette Faatal veks og minkar med dei skiftande Tiderne; men i det heile kann ein vel tru det veks. Ikkje minst i Tider.naar Krigen vert altfor prøyssisk; naar Villskapen slær heilt ut. Men eg trur ikkje lenger paa noko fredsvenlegt Fleirtal. Villskapen er det djupaste Grunn-

17 lage i det Dyre som kallar seg h o m o s a p i e n s; og naar ein høyrer Folk flest vedkjennast si Tru paa Krigen, og paa at den aldri vil halde upp, so vil ein oftast merke, at der brenn ein heitare Eld under den Trui enn under Trui paa Augsburg-Konfessjonen. For i Krigstrui lìver der Urmensch. Og for Upphavsmenneskje er det den høgste og dyraste Menneskjerett aa kunna "slaa ihel" ; og den Retten hev vorte endaa mykje dyrare no, daa han er so sterkt innknìpen. Men den som ser, at Krigen høyrer med til den Villskapen Menneskje bør vekse ifraa, han kann ikkje vera serskilt glad ved aa lìva i ei Tid, som hev lagt snart sagt heile Mannheimen inn under Krigsmolok. Einaste Voni er, at Folk vel snart kjem til aa lide so mykje reint prosaiskt Vondt av Krigen, at dei ikkje vil kunne vera med paa aa syngje Krigssongar att so paa dei fysste fjortan Dagarne? <side nr=25> Engelskmannen kjem seg i det siste, ser det ut til. Med Russen gjeng det skralt framleides. Men enno ingen russisk Motrevolusjon. Og daa det ser ut til aa gaa rette p o l i t i s k e Vegen enno Øystersjølandi skal faa Sjølvstende dei med, segjer Bladi, so maa ein vel snart kunne kjenne seg so burt-imot trygg? Eit Merke i same Leid er det vel, at Keisar Wilhelm og tek til med politisk Reformering; gjeng det etter det siste Breve hans, so vil Junkervelde der nede snart ha sét sine beste Dagar. Er dette Breve utsendt for noko anna enn berre for aa friske Folke upp til dei siste Blod- og Pengeofringer mot England, so kann der vera Von for det prøyssiske Folke med, kannhende. Den tridje Bakstræv-Festningi i Europa, Austrike, vil Russland og daa vel Ringmagtene i det heile ha sprengt sund; og ein tzechisk-slovakisk Forbundsstat vil vera eit godt Gjerde mot tysk Landrøvarhug. Den Ovmengd av tyske Forretningsmenn o. s. fr., som er utviste fraa Russland, viser, at Revolusjonen visst ikkje kom for tidleg. Maa til Aas no Laurdag, med Foredrage um George. Mykje Umskrivingsarbeid I Fyrrdags (Laurdag) um Kvelden heldt eg (etter Innbjoding) George-Foredrage mitt i Elev- Lage paa Aas: der, paa Jordbruks-Høgskulen skulde det Emne just høyre heime. Etter det vesle Ordskifte etter Foredrage (der tvo av Elevarne kom fram med dei vanlegaste Modkasti mot Grunnskyld-tanken, som eg vart aaleine um aa svara paa) saag det elles ikkje ut til det; og <side nr=26>

18 naar alt kjem ihop, so var nok det svært rimelegt. Er all Skule utestengd fraa Verdi fraa Luft og Sol, so er nok den det framifraa. Men det var modigt gjort, at dei vaaga seg til aa høyre eit Foredrag um den Ting; um det hadde vore ein Georgemann i Flokken, so hadde det vel ikkje vore klokt av 'n aa heise Flagg der. Hans (Eivindsson) Hognestad som visst er Upphave til Innbjodingi, og som tok imot meg og fylgde meg paa Stasjonen att, er ein stillsleg og hyggjeleg Kar, som helst rødde um Hognest' og Jæren, og som eg lika, so langt som eg i det heile kom innpaa 'n; han tala godt Jærbumaal au. Og det er Farsgarden (eller sin P a r t av Farsgarden), han tenkjer paa so vidt eg kunde skyna. Eg laut liggje der nede um Notti; og igaar kom eg kje til By'n att fyrr Klokka 1/2 12 eller so gjekk i og utikring Byen og dreiv ei Tid; kom so til aa mistaka meg paa eit Klokkeslætt og kom ikkje heim fyrr i Gaarkveld kl. 9; hadde spillt mykje meir Tid enn eg hadde gjort Nytte fyre. Hulda strider enno med Bunad-Boki. Det er Illustrasjonarne det gjeld. Hjelparane, skulde vera, ligg sjuke skiftevis og hjelper med aa faa alt i Ugreie; Hulda maa der inn Gong paa Gong; men det dreg ut og dreg ut Nettupp ferdug med "Det store Fremstød" av Mac Gill. Denne reint objektive Krigsskildringi les ein halvt fælen og halvt flirande; eit Samfund som segjer: du skal ikkje slaa ihel, og samstundes segjer: di fleire du kann slaa ihel, di betre Kar er du, eit slikt Samfund er ikkje til aa taka aalvorsamt. Men aa vasse rundt i desse rotnande <side nr=27> Likhaugarne og millom alle desse sundsprengde Kropparne og avrivne Lìmerne huff fy Fan; ein trur seg paa Daarekista. Men alle desse stakkars Patrick'arne og kva dei heiter, dei tek det rolegt og drep det. beste dei kann og hev Inkje imot aa bli drepne, naar det berre kann gaa fort og greit; men det dei likar best er aa faa høveleg. smaa-store Saar, so dei for ei Tid kann sleppe ut or dette Eld og Kjøthelvìte og heim; for der kann dei paa nytt faa kjenne seg Menneskje. Men um ei øtt som finn seg i slikt læt seg "frelse" ha, ha; lat oss heller høyra paa den engelske Bispen som forkynner at denne Krigen er heilag (um han elles ikkje sjølv aspirerar til den Heilagmanns-Kruna). Sven Moren var her ute igaar; han var narra til Byen ved eit Brev fraa Hans Aanrud, som spaadde Møte i Sak-Kunne Utvale den 14de. Han fortalde mill. a. um, at det meir og meir "beinar seg til Krig" for Norig med; Tinge held

19 Møte for stengde Dører Dag etter Dag, og det er færre og færre som Finn det forsvarlegt aa lata Sjømennerne aaleine lide for Prøyssarvillskapen. Ein maa òg tenkje paa alle dei Millionarne som kvar Dag vert søkkte. Ja ja. Der er noko i det, maa ein tru. Og ein Blodflaum til Umbyte med den endelause Ord- og Blekkflaumen kunde friske upp, vel. Skapa meir Aalvor og meir Mannsvilje. Helvìte med all sin Eld og all si Svaavelstank maa alltid vera likare enn Rotning Det var nok berre Drøsur, at me skulde med i Ufreden. Og det er nok i mange Maatar vel D. v. s. det er vel det einaste; at Hérstelle vaart <side nr=28> skulde vera kome i brukelegt Stand er sjølvsagt berre Folkedikt. Og so er det daa det gamle "me fær sjaa" att. Syttande Songen ferdug. No masar eg med den 24de. Hev arbeidt meg igjenom ei diger Bok.av Thorleif Homme: "Norsk Folkelagnad i Aar". Der er utruleg mykje godt i Boki, av ei Teologbok aa vera; det er Historie i Nytidsmeining. Og Mannen ser godt Samanhenge millom Historia og Økonomien. Men til Grunnen, til Jordspursmaale, naar denne Bondestudenten i k k j e. Saklegt gjev daa ikkje Boki anna enn det gamle, d. v. s. han hev naatt so langt som til Grundtvig og Folkehøgskulen. Russland klarar seg enno, ser det ut til, um der elles ikkje lenger er berre Fred millom dei styrande. I Tyskland som i Sverige o. a. St. tek Socialdemokratarne til aa røre paa seg; aa ja; Folki i det heile. Men kor mykje det vert til? Vart i Fyrregaar ferdug med Prentrettingi paa 8de Upplag av "Haugtussa". Enno finn eg dei fleste av Dikti gode. Th. Homme arbeidar med ein Søknad til Tinge um Gjenomføring av Krave um norsk Skule; den Blandingsskipnaden me no hev fører til eit norskdansk Babel; læt seg elles ikkje skikkeleg gjenomføre. Han vil samle Underskrifter i Mengd (upp etter Bygderne fysst og fremst) paa denne Søknaden, og han meiner eg bør vera med. Han hev sendt meg Framlegge; og det inneheld mykje som er baade sant og godt. Spursmaale er berre, kor langt ein kann bruke Lovmagt her, og kor langt Lovmagti u m me bruka ho kunde <side nr=29> hjelpe. Og so er det den Ting, at alt som smakar av Tvang er usmakelegt. Bryr kje Folke seg

20 so vidt um Norskdomen sin, at det nyttar den Retten, det hev fenge til norske Skular og det er berre nokre faae Landsbolkar som synest bry seg um denne Retten, so er her ingjor Raad: me fær finne oss i den Domen som Historia feller yvi alle Folk, som ikkje hev Sjølvkjensle nok, eller Samkjensle og Samhaldsvilje. Men paa den andre Sida er det sant, at eit Folk treng Førarar. Og den vesle Flokken som skulde vera folkeførande i denne Sak, me burde vel sjølve kunne samle oss no snart um eit Krav som kunde føre til ei Avgjerd. For skal det halde fram som det no gjeng, so vert den nasjonale Samlingssaki til ei Kløyvings- og Kvaklingssak. Eg hev arbeidt nokre Dagar med aa "finne ei Form"; men eg er so visst ingen Førarnatur, og enno stend eg uppraadd. Den skjerpa Nøytralitetslovi gjekk ikkje heilt igjenom i Tinge, og vedkomande Statsraad er gjengen. Men Riksraadformannen som sjølv i Tinge forsvara dei Paragrafarne som fall vert standande. Og dei tvo forande Vinstrebladi (dvs.: Gunnar Knudsen og Johan Castberg) stend imot kvarandre, so det maa vera Hugnad aa sjaa for alle Høgremenn og Socialdemokratar. Men snart er her berre eit Spursmaal: Korleis skal me sleppe igjenom Krigshelvìte utan for mykje Svelting og Arbeidsstansing? Og fraa tvo til nie Farty misser me kvar Dag. 17de og 24de Odyssevs-songen er ferdug. Men enno er det seks Songar att. Og noko høgt med Arbeidsmodei er det i k k j e. <side nr=30> Hulda held paa med eit Arbeid (Drama), der Hiawatha, den indianske Messias, er Helten. Ho hev daa samla det som er aa faa Tak paa her (og serleg i Stockholm<fmark ind="1)">; for her er mest ingenting)av Bøker um honom og um det indianske Live f y r r Europæarane kom til Amerika, og fyrr Indianfolki vart velsigna med europæisk Kristendom: Mord og Brand, Jordrøving og Brennevin, i det heile fraa den Tidi daa dei indianske Folki enno var so i det store set seg sjølve. Eg lés i desse Bøkerne, naar eg no og daa kann taka meg Tid; i Dag hev eg halde paa med D. G. Brinton, M. D.: Library of Aboriginal American Literature No. II" (Filadelfia 1883). Og her som i Bibelen og andre gamle Skrifter fær eg ei uhugleg Kjensle av, kva den "europæiske Kulturen" er for syrgjeleg etisk Dekadence; dei Indianfolki, me no hev moral-forpesta ihel, stod so uendeleg mykje høgre etisk enn me, daa dei fysst kom ut for oss, at ein reint maa skjemmast, naar ein les um det. No ligg dei burt-i "Reservationarne" sine og drikk seg ihel; dei "kristne" hev forgifta Folke som

21 dei hev røva Landet; men at ein og annan av desse kristne fær eit lite Fyresviv um det Helvitverke dei her hev gjort det same som dei driv paa med Verdi rundt, um ikkje alltid og allstad fullt so villt som her, det er visst ikkje for mykje. I visse Maatar var Indianfolki halvville, dei med; Krigen var komen upp millom deim med, og Blodtorste og Vaapnvillskap var veksande. <fnote ind="1)">mykje av den historiske Indianar-literaturen var utseld i Amerika den gongen, soleis baade Morgans: "The league of the Iroquois" og Horatio Hale: The Iroquois Book of Rites, dei tvo hovudverki um "The five Nations." H. G.</fnote> <side nr=31> Men so vidt etisk Kultur var der i Folke likevel, at ein Hiawatha kunde staa fram, og at han etter ymse Vanskar med god Hjelp fekk reist dei fysste "sambundne Statarne" der burte, og det paa ein uendeleg mykje reinare etisk Grunn enn den dei "kristne" Sambandsstatarne sidan vart bygde paa. Det gjekk med den indianske som med den galilæiske Messias; han vart umdikta til Gud; paa den Umdiktingi hev Longfellow bygt sitt Hiawatha-Kvæde. Men den historiske Hiawatha kom ikkje so heilt burt som den historiske Jesus; og no er han funnen noko-so-nær fram att, so eit i all Hovudsak historisk Hiawatha-bilæte vil lata seg teikne. Eg er ikkje langt ifraa aa misunne Hulda dette Emne; men, naar alt kjem ihop: Kva nyttar det aa reise ideale Bilæte i eit Helvìte som dette europæiske? I "D. 17de" er der no um Dagen litegrand Ordskifte um "Haugtussa"., "Trætte Mænd" og meg dvs. Trui mi. Ola Raknes meiner, at "Religionen", "Kristendomen", etter mi Meining er ei Hamn for Skipbrotne, "god nok" for einfalduge, ei "faarleg Hovudpute" for lettlynde, og "for dei aalvorlege Dauden." Men Torstein Høverstad tek det noko djupare og fær meir fram av det som eg kann vera med paa. Han talar og varmare um "Jesus Messias" og det Kristendomssyne som der er lagt fram enn visst nokon hev gjort; og det er eg glad fyre. Men serleg godt er det i denne Tid for meg, at han talar aalment og ikkje segjer noko som tvingar m e g ut i Ordskifte; enno ei god Stund vil Odyssevs gjeva meg meir enn nok aa gjera. <side nr=32> Song XXIII ferdug. Homme hev lempa noko paa Maalsøknaden sin som elles ikkje skal til Tings no, men til Ungdomslag etc. og samle Underskrifter, so vidt at eg hev meint eg kunde gaa med. Det vert elles Braak nok um, "Tvangspolitik"; dei norsk-

22 danske tenkjer som alle Magthavande: naar eg brukar Magt mot deg, so er det rett; men naar du brukar Magt mot meg, so er det Tukthus. Men det kunde vera Moro aa faa svara paa det Snakke att endaa ein Gong; for det er lenge sidan sist no. Det vil elles ikkje "nytte" aa svara; for denne Moralen: rett mot deg er urett mot meg, det er aalmenn Moral no for Tidi; aalmenn kristeleg Moral endaa til; serleg er det kristeleg Statsmoral. Naar t. D. Tyskland herjar det Belgia, det paa ein "Papirlapp" hadde lova aa forsvara, so er det god tysk-kristeleg Rett; men vilde Danmark taka att Sør-Slesvig, so vart det Tukthus eller Avretting. Og dette finn Folk flest er god Moral. Og naar England o. a. av "Retts"-grunnar forsvarar Belgia naa! England hev svært gode Grunnar til aa tenkje paa seg sjølv au her. Frankrike like eins; det drøyrner dessutan um Elsass- Lothringen. Og Amerika? heldt seg i Ro, alt til dess det vart aalvorsamt redd for Handelen sin. Russland hev all Grunn til aa ynskje den urolege prøyssiske Grannen døyvd. Men Prøyssen hev f r a m i f r a a "Rett": denne Over- Røvaren "fiktar for sitt eige Liv," Stakkar. Og er det nokon som for Aalvor preikar Fred for desse Bandittarne i Tyskland hev Socialdemokratarne teke til med det, mill.a. av Rædsle for den veksande Dyrtid og Sveltetid, so hev alle Bandittarne kvar sine Motbandittar aa skulde paa. Fraa <side nr=33> alle Kantar vert det tala med knakande Logik um, at Skuldi er Fanden ta oss ikkje paa vaar Sida; ein kjem rett som det er til aa minnast Fantekjerringi hjaa Ibsen: "Kan jeg hjælpe jeg, for Fanden, at jeg blev til den jeg er?" Den "kristelege" "Kultur"-Verdi er, med all sin Tragik, i Grunnen berre til aa læ aat Endeleg tek det til aa vaare. Snøen er burte, og det er burtimot mildt jamvel um Kvelden. Men det kann vera paa Tidi au. Bladi fortel meg, at Johannes Haarklou er 70 Aar. Tenk! so gamall! var min fysste Tanke; men min andre var: um halvtridje Aar er eg likso gamall. Ja ja. Skal eg elles døme etter Bilæti i Bladi er han minst likso kry og kraftig no som i den forhistoriske Tidi, daa han ein Gong imillom var med i min "Bande" i den Tid Skeibrok, Johan Selmer o. a., um han elles aldri vart nokon rett Banditt. Sidan hev han vore reint som burtkomen; men ein Hende Gong kom Namne hans i Bladi, so eg visste han var til; og daa visste eg au, at han arbeidde. For ei Tid sidan kunde dei endaa fortelja at han