Tormod Haugland MØRK MATERIE

Transkript

1

2 Tormod Haugland MØRK MATERIE Roman FORLAGET OKTOBER 2015

3 TORMOD HAUGLAND Mørk Materie Forlaget Oktober AS 2015 Omslag: Egil Haraldsen & Ellen Lindeberg Exil Design hos OZ Fotosats AS Tilrettelagt for ebok av eboknorden, 2015 ISBN (epub) ISBN (trykk)

4 Eg heitte Atle Vilder, var femtito år og budde i eit eldre hus ein stad på Vestlandet. Og staden heitte Gran. Og eg hadde budd i huset i tjueåtte år. Og eg var heime i huset mitt i Gran, eg stod på kjøkenet og såg ut vindauget. Og på bordet låg det eit brev. Det var eit brev frå Lise, kona mi. Eg hadde ikkje sett henne på år og dag. Eg hadde vore ute i postkassa og henta posten, og på vegen tilbake til huset hadde eg sett kven brevet var frå, og då eg kom inn, hadde eg lagt det på kjøkenbordet utan å opne det. Eg hadde ikkje sett eller høyrt frå henne på mange år. Og aldri før hadde ho sendt noko til meg i posten. Og no eit brev i ein konvolutt? Og eg stod ved vindauget og såg ut og tenkte på brevet som låg bak meg på bordet. For brevet sette tankane i sving, det fekk meg til å sjå tilbake. Tjueåtte år tilbake, då eg flytta frå Nordre til Gran. Det var også alderen på dottera mi, Beate Vilder. Tjueåtte år. Eg kjøpte huset det året ho vart fødd. Då reiste eg saman med Beate og mor hennar, Lise, frå Nordre til Gran. For tjueåtte år sidan. Beate, dottera mi, og Lise, som eg sidan gifta meg med, og som tok namnet mitt, Vilder. Ho skifta namn frå Lise Davidsen Hellsted, etter mor si, Else Davidsen, og faren, Raymond Hellsted, til Lise Vilder, etter meg. Eg hadde namnet mitt etter far min, Bernhard Vilder, som no var gift med Else Davidsen, mor til Lise. Og framleis var det eit skilt på ytterdøra mi der det stod Her bur Familien Vilder, frå den tida då Lise, Beate og eg budde saman i huset eg kjøpte for tjueåtte år sidan. Og under Familien Vilder stod førenamna våre: Lise, Atle og Beate. Eg hadde ikkje endra det eller teke det ned. Eg hadde ofte tenkt på det, at eg skulle skru skiltet ned, for det kjendest ikkje riktig å ha det der. Men det kjendest ikkje riktig å skru det ned heller, så kvar gong eg hadde tenkt å skru det ned, så utsette eg det. Beate, dottera mi, var no for lengst ute av huset. Ho budde i nærleiken, dreiv sin eigen klesbutikk, var gift og hadde to døtrer. Dette var ein tysdag i mars. Eg stod på kjøkenet i det gamle huset mitt i Gran, i Sjøvegen, og på bordet låg det eit brev frå Lise, kona mi. Eit brev med namnet mitt, Atle Vilder, og adressa mi, Sjøvegen i Gran. På baksida

5 stod namnet til Lise Vilder og ei kjend adresse på Nordre, i Fjordvegen. Brevet var sendt frå adressa til det huset far min kjøpte til Lise og meg for tjueåtte år sidan. Det huset vi takka nei til. Og no eit brev frå Lise frå den same adressa. Framleis kalla ho seg Lise Vilder. Etter tjuesju år. Vi hadde flytta frå Nordre til Gran for tjueåtte år sidan, og året etter hadde vi gifta oss. Eg hadde laga meg ein kopp te, eg stod med tekoppen i handa og såg ut vindauget på kjøkenet. Det var sol. Eg prøvde å kome inn i det, setje meg inn i korleis det var. Eg prøvde å setje meg inn i korleis det hadde vore, og kva som hadde fått det til å bli slik det no var. Etter så mange år. Eg prøvde å forstå. Eg ville prøve å finne ut av kven eg hadde vore, og kva som hadde fått meg til å verte den eg no var. Og kven var eg? Det var tysdag den 18. mars. Og eg stod og tenkte på kona mi, Lise Vilder. Og eg måtte tenkje på at ho var seksten og eg var tjuetre då ho vart med barn. For tjueni år sidan. Eg stod ved bordet, med tekoppen i handa, og såg ut vindauget. Kanskje eg smakte på teen. Eg stod der, i huset mitt i Gran, og eg måtte tenkje på det at eg ein gong hadde budd på Nordre, at eg ein gong hadde vakse opp på Nordre, og at eg hadde fått eit barn med ei jente på Nordre for tjueåtte år sidan. Lise heitte ho, ei vakker jente som hadde fødd Beate. Vakre, gode Beate. Ho som likna slik på mor si. Mi dotter, som no var vaksen. Lise var sytten og eg var tjuefire den gongen. Og eg som då hadde sagt at eg kjende meg klar for det, sjølv om det var mange ting som ikkje var klargjorde. Som til dømes kvar vi skulle bu. Eg budde på ein hybel på Nordre og jobba i eit stillasfirma, og dette måtte eg tenkje gjennom. Før lunsj. Eg var turr i munnen, difor tekoppen i handa. Eg trur eg smakte på teen. Og eg hadde brote kontakten med far min. Det var ein del av biletet, at relasjonen mellom far min og meg ikkje var den beste. Og eg kunne ikkje la vere å tenkje på det, der eg stod og såg ut vindauget for å tenkje på kona mi, Lise, og dottera mi, Beate. Eg kunne ikkje la vere å tenkje på far min, Bernhard Vilder. Han hadde vore ein av dei store innan lakseoppdrett, ein av dei som hadde fått det til, ja, ein av dei største. Ein

6 av dei som hadde gjort alt for å lukkast. Og ein av dei som hadde lukkast i å verte rik. Ein av dei som såg at det var mogeleg. Han må ha sett kva han måtte gjere for å verte rik, og at det var mogeleg å verte det. Han må ha sett at tidene var i endring, at det var mogeleg å ekspandere, utvide, eksportere til ein marknad som i prinsippet var umetteleg. Ein verdsmarknad. Han hadde vore oppteken av det, å kome seg inn på verdsmarknaden. Berre det å tenkje i slike perspektiv, tenkte eg, berre i måten å tenkje stort på, skilde han seg ut. Og han må ha hatt svært god kjennskap til korleis bransjen fungerte, han må ha vore ein av dei som bygde bransjen, som utvikla han, ein av dei som var i fremste linje, og som visste kva som måtte til for å sikre seg dei beste avtalane og tilhøva for omsetnad og inntening. Eg var eit barn medan han var ein mann. Han var ein enkel mann som brukte evnene på det han kunne best, å styre og gje ordrar. Og mor var heime. Inga, mor mi. Eg kunne ikkje la vere å tenkje på henne. Det var ho som tok seg av meg, som oppdrog meg og lærte meg å lese. Mor som kunne snakke med meg, som gav meg tid, men som ikkje var i stand til å stanse far, få han til å stoppe opp og sjå henne. Bernhard. Han med sine idear og sin vilje, som ville ha meg til å arbeide, lære meg å vaske golv, spyle golv, vaske benkar, diskar, vaske merdar, spyle merdar, for å lære meg kva det ville seie å arbeide. Han ville lære meg å halde tida, å arbeide etter klokka. Gutungen måtte lære seg å verte ein skikkeleg arbeidskar. Kvar ettermiddag, etter skulen, skulle eg gå i arbeid i to timar, for å lære meg kva det ville seie å vere ein arbeidskar. Mor var annleis, ho var meir flytande. Ho såg meg som eit barn, eit barn som måtte få gjere som det ville, som trong tid for seg sjølv. Ho hadde ei meir organisk tilnærming til dagane. Ho meinte at dei ikkje var like, at dei ikkje trong å vere like. Altså heilt motsett av far. Han som ville tene pengar, som trong arbeidsfolk som følgde klokka. Som ville at alt skulle gå jamt som ein motor, i ein fast og stødig dur. Eg vart turr i munnen av å tenkje på det. Ein tralt, alt skulle inn i den same tralten. Min far sin tralt. Ein jamn straum av inntekt, av

7 rikdom. Eg kunne ikkje la det vere. Han ville gjere bekken om til ei stor elv. Det var det det handla om. Han må ha vore i gang med det alt på den tida, då eg var ein liten gutunge, i gang med utvidinga, gjennombrotet og erobringa av marknaden. Alle reisene, møta, fartinga, styringa. Og eg stod der med ein kopp te i handa og såg ut vindauget. Mot sjøen. Mor. Mor, som var borte for alltid. Og Else, som jobba for far, som gjorde meir enn å jobbe for han. Ho gav han det han ville ha. Else, med den vakre dottera, Lise, ho som eg seinare skulle få eit barn med. Og no eit brev frå Lise. Handa mi rista svakt. Eg måtte setje koppen ned i vindaugskarmen. Etter så mange år. Og mor, som ikkje fekk tida til å gå opp, som ikkje heldt orden på tida. Eg kunne ikkje halde det vekke. Ho som måtte ha ro for å puste, som måtte ha fred. Mor. Inga. Som tenkte. Som prøvde å gjere dei rette tinga, som prøvde å halde det gåande. Eg såg for meg ei kvinne som kjende seg framand og ufri. Som prøvde å finne ein veg. Og tanken på at denne kvinna var mor mi, ho som gjekk bort. Ei mor som prøvde å snakke til sonen sin, men som ikkje kunne snakke om det som var vanskeleg, som berre ville snakke om det lette, det som hadde lys i seg. Ho viste meg mørket gjennom det som fanst i bøkene, i romanane. Ho lærte meg å lese romanar, ho trudde eg kunne lære av det som stod i romanar. Ho prøvde å lære meg å leve. Ho som ikkje makta det. Og eg såg henne i det eg las, eg såg mørket hennar i romanane. Ho som forsvann. Eg såg mot sjøen, eg såg ei krusing på overflata, ei svak uro. Som om alt handla om mor mi, om tida som hadde gått. Som om vinden og sjøen hadde med mor mi å gjere. Ho som hadde vore vekke så lenge. Ei mor som opplevde at livet gjekk for fort for henne, ho såg ingen veg, og ho greidde ikkje halde seg vaken, ho greidde ikkje sove. Ho ville vekk frå tankane. Frå dagane. Ho sovna inn, ho la seg på senga og vakna ikkje. Ho vart lagd i ei grav. Mor. Inga heitte ho. Ho ville ikkje meir, ho ville vekk. Ho la seg på senga, oppå dyna, og lét hjarta stanse. Ho må ha visst det, kva ho gjorde, og likevel gjorde ho det. Ho døydde då eg var

8 seksten, for trettiseks år sidan. Og far var ein mann på trettini, ein mann med ei kvinne som venta. Else. Og eg kunne ikkje tole det, eg kunne ikkje forstå det. Eg kunne ikkje greie meg utan henne, og likevel hadde eg greidd meg. Men eg kunne ikkje la vere å tenkje. Eg tenkte på måten eg hadde overlevd på, ved å bli som far min. Ved å bli hard og sterk som far min. Ved å følgje mine eigne idear og ikkje gå av vegen for motstand. For det bygde seg opp ein sterk motstand i meg, og denne motstanden var retta imot far min, Bernhard. Den må ha kome gradvis, bygd seg opp over tid. Ein sterk motstand mot far og alt det han stod for. Og det må ha vore eit sterkt hat der, som eg ikkje heilt kunne definere, som eg ikkje kunne forklare. Som eg aldri hadde prøvd å forklare. Eit uforklarleg hat. Fordi det var eit urimeleg hat. Når eg såg tilbake på det, kunne eg også sjå at det låg noko urimeleg i det, samstundes som eg tenkte at hatet ikkje var der lenger, på same vis som før. Det må ha smuldra opp, tenkte eg. Hatet var heilt borte, tenkte eg. Og eg kjende også ein snev av skam over dette å ha hata min eigen far. Det var noko skamfullt over det. Eg hadde ei kjensle av at det var noko pinleg over å skulle innrømme det, for meg sjølv, og for andre, at eg ein gong hadde hata min eigen far. For eg la ikkje lenger noko skuld på far, det var eg ferdig med. Det var ikkje noko å snakke om, ikkje noko å bry seg med. Og difor hadde eg aldri innrømt det for nokon, ikkje eingong for meg sjølv, for det var ikkje noko å gjere med det. Det var slutt. Og samstundes låg skamma der, som ein ulmande loge. Ho låg og brann på noko som ikkje lét seg brenne opp. Og det var eit brev, det låg der bak meg på bordet. Eit brev eg ville brenne, eit brev eg ikkje ville ha. Det var eit brev frå Lise, kona mi. Eg hadde tenkt på henne, men aldri venta å få sjå henne igjen, for eg visste at eg hadde fått Beate. Ho var ei erstatning for alt eg hadde mista, ho var grunnen til at alt hat var borte, til at eg hadde mjukna og vorte mild. Takka vere Beate hadde eg overlevd. Og på same tid var det ho som fekk meg til å hugse, eg hugsa kor redd eg var for å miste henne. Og no var ho vaksen og gift, ho var

9 mor til to jenter, og eg kunne sleppe skuldrene ned og la henne leve slik ho ville. Eg trudde nesten eg var ferdig med det. Men det var ikkje borte, det skulle ikkje meir enn eit brev til, så kom alt tilbake. Det var berre til å stille seg ved vindauget og sjå ut, så såg eg rett inn i det. Lise hadde gjeve meg Beate, og i henne såg eg Lise. Dei var så like. Og kvar dag sidan Lise reiste frå oss, hadde eg tenkt på henne, ho var med meg i tankane og i alt eg gjorde fordi eg såg henne i dottera mi. Eg hadde fått Beate, eg hadde fått sjå henne vekse opp. Og eg var ein mann på femtito. Og eg tenkte på alderen min, og på fortida, eg tenkte på korleis fortida virka i meg, korleis den låg der som ein mørk materie, som eit stoff som ikkje kunne reflektere lys, og at det var slik det var. Eg tok ein sup av teen og tenkte at eg var klår over korleis fortida framleis heldt tak i meg, og eg var klår over mine eigne vanskar med å få gjort noko med det, fordi ho stod for noko mørkt og bortgøymt. Noko tapt. Og difor hadde eg slege meg til ro med at det var uråd å endre på noko. Fortida hadde eit mørke over seg som eg prøvde å slå meg til ro med. Og framtida såg heller ikkje spesielt lys ut, det kunne eg vel innrømme. Den låg der som noko uføresett, ei ulming. Noko spekulativt og uvisst. For det var sterke kjensler involvert, sterke kjensler som batt fortid og notid saman. Sterke kjensler som gav irrasjonelle responsar. Retta mot far og Else. Mor til Lise. Og desse kjenslene måtte eg prøve å styre, prøve å styre unna. Slik eg såg det for meg, måtte det ha bygd seg opp over år. Eg var seksten då mor døydde, men eg må ha budd heime ei stund etter det. Og etter kvart vart far sitt forhold til Else meir offisielt og Else flytta inn i huset vårt saman med Lise, dottera, som då var rundt elleve. Eg var atten. Og far fekk ein sambuar i hus, to år etter at mor var død. Mor mi, Inga. Eg tenkte ofte på henne, at ho låg i ei kiste i jorda. Og eg tenkte på korleis ho hadde det. Fraus ho? Og eg hadde vanskeleg for å snakke med henne, den nye kvinna i huset, Else. Eg hadde vanskeleg for å godta hennar posisjon. Men overfor Lise var eg annleis. Ho var meir skjør og usikker, gjorde aldri som ho fekk beskjed om. Eg kjende ein sympati for det, for

10 denne opposisjonen ho viste. Det var eit eller anna som var feil der, i hennar tilhøve til mora, og denne feilen var noko som tiltrekte meg. Så eg tok meg meir av henne. Det må ha vore slik det var. Og det må ha vore ein intimitet innblanda, ein nærleik som ingen av oss hadde opplevd før. Noko heilt på grensa. Ein spesiell type nærleik må det ha vore. Som det var umogeleg å forklare og umogeleg å forstå. For andre. Og for oss. Lise og meg, vi skjøna det ikkje. Ein type kjærleik, kanskje. For to som ikkje visste kva det var. Var det slik? To som ikkje skjøna kva krefter og rørsler slike kjensler kunne setje i sving. Og eg, som var så mykje eldre enn henne, eg kunne ikkje forklare det, og eg kunne ikkje la vere å tenkje på det. Og eg flytta for meg sjølv, inn på ein liten hybel sentralt på Nordre. Og etter ei stund tok Lise til å kome på besøk. Og eg tenkte på det. At ho var fjorten og eg var tjueein. Ho stod utanfor døra mi og spurde om ho kunne få kome inn. Ei fjorten år gammal jente. Ei ung kvinne, det var det ho var. Ho visste å bruke blikket sitt, det var noko vakse i det, og munnen, måten munnen hennar snakka på, måten han heldt seg lukka, og så, når ho opna den for å spørje om ho kunne få kome inn. Ho var ikkje noko barn. Året etter var ho femten og eg var tjueto. Alle kunne sjå at ho ikkje var noko barn. Og neste år var ho seksten år og eg var tjuetre. Ho var sytten og eg var tjuefire då Beate vart fødd. Og det einaste vi hadde felles, var denne motstanden. Vi kjende oss ikkje heime. Men det må ha vore noko meir enn det, noko mellom oss, noko som var der då, men som sidan løyste seg opp, noko som ikkje lèt seg definere, noko det ikkje finst ord for. Det kunne ha hatt noko å gjere med far hennar, han som reiste frå henne og Else og busette seg i Australia. Ho sakna far sin, slik eg sakna mor. Det kunne vere noko der, at vi hadde noko til felles, noko som heldt oss saman, som ei forståing. Og eg fekk Lise med på å flytte saman med meg. Eg sa vi skulle reise til Gran og kjøpe eit hus der. At eg skulle slutte å spele for Nordre og melde overgang til Gran. At eg skulle spele for Gran. A-laget til Gran. Og så kunne vi gifte oss der, i Gran. Og så kunne vi leve der, i