Fornying av eng. Metodar og utstyr til jordarbeiding og såing

Transkript

1 Fornying av eng Metodar og utstyr til jordarbeiding og såing nordvest.nlr.no vest.nlr.no

2 Design: Innholdspartner AS Fornying av eng Utviklinga i landbruket har gått mot større einingar og færre bønder. Det er behov for større og betre grovfôravlingar som helst skal produserast billeg og rasjonelt. Det dukkar stadig opp nytt utstyr til jordarbeiding og såing. Den tradisjonelle fornyingsmetoden med plog, harv og trommel er framleis aktuell, men interessa for utstyr som kan gjere fornyingsarbeidet raskare og billegare er stor. Når nytt utstyr kjem i bruk, så kjem det sjølvsagt opp spørsmål om kva som er best. Som rådgjevarar kan vi ikkje alltid svare på slike spørsmål. Det er nemleg mange andre faktorar enn det tekniske utstyret som avgjer om ein fornyingsmetode fungerer godt eller dårleg. Ofte kan vi sjå at blir det gjort for raskt og enkelt, så blir det sjeldan bra. Brakking mot kveke og tunrapp, spireråme i jorda og sprøyting mot frøugras i attlegget, er ofte avgjerande for godt resultat. Svært viktig er det også at arbeidet blir gjort i rett tid når jorda er lagleg for jordarbeiding og køyring. Det er viktig å behalde jordstrukturen og å unngå jordpakking. Spireråme i jorda, val av grasart og tromling etter såing er avgjerande for å få vellukka resultat ved alle fornyingsmetodar. Som bonde må du ikkje forvente at du vil få ei liste over fornyingsmetodane rangert etter kor gode dei er. I dette heftet har vi prøvd å påpeike det som er viktig. Vi har skrive om fire hovudmetodar som er brukt til fornying av eng. Deretter finn du fleire artiklar som beskriv meir i detalj enkelte tema, også litt om miljø og klima. Dessutan resultat frå forsøk og registreringar. Vi fornyar enga for å oppnå større avling og betre grovfôrkvalitet. Bønder som har liten produksjon i høve til areal og fôrgrunnlag, treng sjølvsagt ikkje fornye enga i særleg grad. Drenering og kalking er ikkje omtala i heftet. Vi avsluttar med ein liten artikkel om når det løner seg å fornye enga. Dette heftet er laga av NLR Vest og Landbruk Nordvest, og er støtta økonomisk av Fylkesmennene i Sogn og Fjordane og i Hordaland. Bidragsytarar har vore: Sverre Heggset Olav Martin Synnes Arve Arstein Torleif Bakke Haavik Lise N. Austrheim Leif Trygve Berge Dag-Arne Eide (red) Innhald Metode 1: Pløying, harving og tromling 04 Metode 2: Brakking, harving, såing og tromling 08 Metode 3: Brakking, direktesåing og tromling 12 Metode 4: Innsåing utan brakking 15 Crosskiller gjør det mulig å ha mye attlegg 18 Gode råd ved kjemisk brakking 20 Etablering av attlegg 22 Vedlikehaldssåing i eng 26 Såing i brakka og ikkje brakka eng 28 Vellukka innsåing av fleirårig raigras i eldre eng 30 Miljø og klima 32 Når løner det seg å fornye eng? 35

3 FRES Fres med stiv aksel er lite eigna etter pløying. Fresen knuser jorda og lagar ein sole mellom fresa jord og undergrunn. Han kan brukast der plogen ikkje er aktuell. Døme er små og tronge plassar, område med mykje trerøter, grunne steingrøfter osb. Elles er fresen mest ein reiskap for hagebruket. HARV I dag er den vanlegaste harva ei såkalla s-tindharv. Denne arbeider fint i steinrik jord og kan arbeide djupt i jorda når det er ønskjeleg. Grunn harving er godt nok til etablering av attlegg. Fjørharva (c-tind) kan godt brukast. Ho har breie tindar som planerer godt, men vil rive opp stein ettersom ho løftar seg når ho møter motstand. 3-skjers vendeplog. Her frå ein markdag i jordarbeiding i Myklebustdalen, Gloppen i Foto: NLR Vest. METODE 1 Pløying, harving og tromling NÅR ER DET RETT Å PLØYE? 3. Plogen må finjusterast slik at han går rett i jorda Når jorda er eigna for pløying, og tida tillet full og legg jamne fòrer jordarbeiding, gir dette beste grunnlaget for å få eit godt attlegg. Husdyrgjødsel og kalk kan pløyast Det er ikkje avgjerande om dekket får plass i tomfòra. ned i jorda saman med gamal grastorv. Det gir Breie dekk er ein fordel sjølv om dekket set spor i godt grunnlag for rotutviklinga for nysådd gras. pløgsla. Ugraskampen i attlegget har fått ein god start. Har enga mykje rotugras, bør det brakkast før pløying. Jordarbeiding etter pløyinga er nødvendig for å Best er haustbrakking og pløying om våren. få eit godt planert og høveleg komprimert såbed. Fuktig jord og dekk med høgt lufttrykk vil med få KORLEIS FÅ EI GOD PLØGSLE? køyringar gje pakkingsskadar på jorda som motverkar effekten plogen har på å løyse jorda. Luft- På nettet finst det gode tips. (Søk: veien til bedre pløying). Innstilling av plogen har tre hovudmoment: trykket i dekka bør vere 0,5 0,8 bar. 1. Traktoren må passe saman med plogen 2. Plogen må ha slitedelar i god stand og med rett SLODD stilling Slodden er beste reiskapen for å jamne ut overfla- ta utan å rive opp stein og nedpløgd torv. Ein god slodd har tre tverrbrannar og vil automatisk flytte jord frå kular og legge att jord i dumpar. Best resultat blir det om slodden blir køyrd skrått i same retning som plogryggane ligg. Vil ein flytte jord meir bevisst, er det enkelt med senking og heving av slodden med trekkstengene. Slodden kan lage såbed utan hjelp av anna reiskap, men ofte er ei harv god til å blande inn husdyrgjødsel og kalk i overflata. Om det er rett å ha ut husdyrgjødsel på dette tidspunktet må vurderast mot kor blaut jorda er, og kor gode vermeldingar ein har å lite på. Det viktigaste blir å få sådd til området før ny nedbør kjem. STEINRIVE Steinrive er eit "nødvendig onde". Er det for mykje stein må noko fjernast. Steinriva er effektiv til å samle stein i rankar. Ein viss planeringseffekt vil køyringa ha, men skaden på aggregatstrukturen i jorda er negativ. Kort sagt blir jorda knust og dermed mindre luftig og drenerande etter ein aksjon med steinrive. Skånsam køyring er viktig. Skålharv med skåler på ein stiv aksel kan gjere ein grei jobb, men dersom det er stein i jorda, vil denne harva få uroleg gange i jorda og ho vil planere dårleg. Nyetypen skålharv med enkeltvis fjørande skåler er derimot eit dugande godt reiskap både på steinrik og steinfri jord. Litt soledannande vil ho vere ettersom ho høvlar jorda på ei fast djupne, men ho vender og planerer jorda godt. Til å blande inn kalk og gjødsel er ho framifrå. Med sloddetindar fremst, vil planeringsevna vere bortimot jamgod med slodd. Kapasiteten er høg om traktoren har nok krefter og arealet tillet god fart. Ca 12 km/t er gunstig arbeidstempo og 40 hk pr. meter arbeidsbreidde er nødvendig traktorkraft. Skålharv av denne typen kan godt brukast på brakka eng utan pløying først. Horisontalroterande harv (Horisontalrotavator). Denne reiskapen er god på steinrik jord. Etter pløying kan stein bankast ned i jorda igjen og seige torver vil bli sundrivne og blanda inn i jorda. Planeringseffekten er god, men flytting av jord er denne ikkje eigna til. Harva vil vere god til å blande gjødsel og kalk inn i jorda. Kapasiteten er betydeleg lågare enn med skålharv, men på tronge plassar og i bakkar vil denne harva gjere ein god jobb der skålharva ikkje duger. Denne harva er best eigna for snuing av brakka eng utan pløying. 4 5

4 Fint attlegg frå Innvik i Stryn kommune. 1. juni Foto: NLR Vest. Trommel med hydraulisk slåddeplanke blir også brukt til jamning av pløgsla. Denne kan erstatte harva og slodden. Sjå eigen artikkel om Crosskiller side 18. SÅMASKIN Såmaskiner for grasfrø kan godt vere enkle i utforming. Å breiså frøet på overflata er gunstig med tanke på ugraskamp. Det blir då lite ledig areal for ugrasfrø som ikkje toler konkurranse og skugge. Ei lett nedmolding av frøet med etterharv (pass på å unngå for djup nedmolding!) eller god trommel er gunstig. Såmaskin med labbar som legg frøet i jorda har sin fordel på tørr og tørkeutsett jord. Det blir sikrare spireråme og raskare etablering så lenge frøet ikkje hamnar for djupt. Såmaskiner med sårør som legg frøet i striper oppå bakken er gode i sidehelling og når det bles. Det bør vere såpass avstand frå røra til bakken at frøet blir spreidd over heile arealet. Ei eller anna form for spreiar under røra kan verke positivt. TROMMEL Trommel kan brukast før såing på laus jord som ei sikring mot at frøet kjem for djupt. Elles er trommel god til grunn nedmolding av overflatespreidd grasfrø. Ein tung trommel med stor diameter vil rulle skånsamt på planert jordoverflate. I tillegg vil han legge stor last på stein som stikk opp og vil løfte trommelen. Det er slik sett eit paradoks at samstundes som vi har fokus på lett reiskap og lite lufttrykk i dekk, så er det rett å peike på at ein god trommel skal vere tung for å gjere ein god jobb med stein. FORDELAR Snur ned gamal torv og ugras Blandar kalk og husdyrgjødsel godt i jorda Får finplanert og eventuelt justert terrenget Gjev godt såbed og god etablering av attlegg ULEMPER Mykje arbeid som krev godt ver Mykje reiskap i bruk Ekstra arbeid med stein Risiko for skade på steingrøfter Høg kostnad FAKTA Dekarkostnad med sjølvkost for reiskap og tid er ca kr per dekar. 6 7

5 Dato er 29. april I 2018 var her eittårig raigras for 3. året på rad. Her ser vi skålharva "Carrier" i arbeid. Denne metoden er brukt som jordarbeiding kvar gong. Biletet er frå Breim i Gloppen. Foto: NLR Vest. mogeleg å blande desse midla. Ekstra sterk dose med glyfosat er også aktuelt mot vanskelege ugras. 5. Åkersprøyte i god teknisk stand. Vellukka brakking krev at plantevernmiddelet vert jamt fordelt i enga. Reine dyser som leverer rett væskemengde og rett trykk er viktig. 2 bar er tilstrekkeleg til engsprøyting. 6. HMS. Hugs rett verneutstyr ved handtering og bruk av plantevernmiddel. Les etikett. METODE 2 Brakking, harving, såing og tromling REDUSERT JORDARBEIDING Det kan vere mange grunnar til at ein vel å fornye eng utan å bruke plog; vanlege argument er grunn jord, små skifte og vanskeleg arrondering, hellingsgrad, steinrik jord, grunne grøfter. Nokre vel vekk plogen også på skifte som er godt eigna til å pløye. Argumentet er å spare tid (færre arbeidsoperasjonar). KJEMISK BRAKKING Jordarbeiding på eng som ikkje er pløgd krev at enga er skikkeleg brakka i framkant. Harving av eng som ikkje er brakka, vil gje eit svært dårleg utgangspunkt for det nysådde frøet. Ein stor del av både gras og ugras vil overleve harvinga. Etter kort tid kan arealet grøne over igjen med det same graset og ugraset som var der før. Røter av både gras og ugras vil bli oppkutta under harvinga. Dette kan føre til meir ugras enn før. Brakking av eng med glyfosathaldige middel kan utførast i nesten heile vekstsesongen. (Sjå eigen artikkel om kjemisk brakking på side 20.) Vi tek likevel med nokre tommelfingerreglar her: 1. Rett utviklingsstadium. Gras og ugras må ha fått ei viss plantemasse. Kveke må ha fått 3-4 blad eller minst 15 cm lengde før ein brakkar. 2. God vekst i enga. Det må vere bra tilhøve for plantevekst etter brakking, slik at plantevernmiddelet vert fordelt i heile planten. 3. Brakkingstidspunkt. Det er svært ideelt å brakke om hausten ( september). Då er jorda lett å arbeide i til våren. Ved vår- eller sommarbrakking må ein vente ca. ei veke før ein set i gang med jordarbeidinga. Resultatet kan likevel bli dårleg, sidan grassvoren framleis er vanskeleg å dele opp. 4. Vanskelege ugras. Nokre ugras er vanskelege å drepe med glyfosat. Dette gjeld t.d. krypsoleie, eit svært vanleg breiblada ugras i eldre eng. Slik eng bør ein sprøyte i to omgangar: Først med eit eigna ugrasmiddel og så med eit glyfosatbasert middel (t.d. Roundup). Det er og HARVER Horisontalroterande harv (Horisontalrotavator) Denne reiskapen vert mykje brukt der ein sløyfer plogen. Den grev ikkje opp stein, og seige torver vil bli sundrivne og blanda inn i jorda. Planeringseffekten er god, men flytting av jord er denne ikkje egna til. Harva vil vere god til å blande gjødsel og kalk inn i jorda, men hugs at ein ikkje bør jordarbeide for djupt. Det er vanleg å tromle før ein sår, slik at frøplasseringa vert mest mogeleg presis. Kapasiteten er betydeleg lågare enn med skålharv, men på tronge plassar og i bakkar vil denne harva gjere ein god jobb der skålharva ikkje duger. På moldrike jordtypar eller myr kan jordstrukturen lett bli skadd. SKÅLHARVER Skålharver med skåler på ein stiv aksel (gamletypen skålharver) har vore brukt ein del om våren på haustbrakka eng. Ein må rekne med 2-3 gongar harving før ein sår og tromlar. Den skjer opp grastorv betre enn horisontalharver, og det er liten fare for at den øydelegg jordstrukturen. Harving mange gongar kan gje pakkingsskade dersom hjulutrusting og traktorstorleik ikkje er godt tilpassa. Nyetypen skålharv, med enkeltvis fjørande skåler, har vorte ein populær reiskap både på steinrik og 8 9

6 Brakka areal der kveka kjem opp. Her kan det ha vore brakka under for dårlege tilhøve, eller på feil tidspunkt. Biletet er teke i august, altså brakking etter 1. slått. Her må det brakkast på nytt før jordarbeiding. Foto: NLR Vest. Horisontalrotavator. Denne skal helst brukast på brakka areal. I dette tilfellet vil nok graset overleve jordarbeidinga, og fort kome igjen i attlegget. Her ser vi harva utstyrt med såmaskin. Såfrøet kan kome ned for nær rotorane, og såleis kome for djupt i jorda. Foto: NLR Vest. steinfri jord. Denne harva vender og planerer jorda godt. Til å blande inn kalk og gjødsel er ho framifrå. Med sloddetindar fremst, vil planeringsevna vere bortimot jamgod med slodd. Kapasiteten er høg om traktoren har nok krefter og arealet tillet god fart. Ca 12 km/t er gunstig arbeidstempo og 40 hk pr. meter arbeidsbreidde er nødvendig traktorkraft. Slike harver får ein også med trommel. Då er tanken å redusere tal køyringar til eit minimum. SÅMASKIN Såmaskiner for grasfrø kan godt vere enkle i utforming. Å breiså frøet på overflata er gunstig med tanke på ugraskamp. Det blir då lite ledig areal for ugrasfrø som ikkje toler konkurranse og skugge. Ei lett nedmolding av frøet med etterharv (pass på å unngå for djup nedmolding!) eller god trommel er gunstig. Såmaskin med labbar som legg frøet i jorda har sin fordel på tørr og tørkeutsett jord. Det blir sikrare spireråme og raskare etablering så lenge frøet ikkje hamnar for djupt. Såmaskiner med sårør som legg frøet i striper oppå bakken er gode i sidehelling og når det bles. Det bør vere såpass avstand frå røra til bakken at frøet blir spreidd over heile arealet. Ei eller anna form for spreiar under røra kan verke positivt. TROMMEL Trommel kan brukast før såing på laus jord som ei sikring mot at frøet kjem for djupt. Elles er trommel god til grunn nedmolding av overflatespreidd grasfrø. Ein tung trommel med stor diameter vil rulle skånsamt på planert jordoverflate. I tillegg vil han legge stor last på stein som stikk opp og vil løfte trommelen. Det er slik sett eit paradoks at samstundes som vi har fokus på lett reiskap og lite lufttrykk i dekk, så er det rett å peike på at ein god trommel skal vere tung for å gjere ein god jobb med stein. FORDELAR Lågare kostnad enn med plog Færre arbeidstimar enn med plog Blandar kalk og husdyrgjødsel godt i jorda Grunne grøfter ikkje noko problem Grunn jord ikkje noko problem Små areal går fint (horisontalharv) ULEMPER Krev brakking Fare for laust såbed Utfordrande plantevern sjølv med brakking Rotugras er vanskeleg å handtere Horisontalharver kan skade jordstruktur ved feil bruk FAKTA Dekarkostnad med sjølvkost for reiskap og tid er ca kr per dekar. Kostnaden er avhengig av om ein må harve meir enn ein gong, arbeidsbreidde på reiskap, storleik på skifte, steinmengde m.m

7 Underhaug direktesåmaskin. Foto: NLR Vest. Her ser vi undersida av skia på ei Underhaug direktesåmaskin. Knivane skjer spor i jorda og frøet blir sleppt ned i dette. Foto: NLR Vest. METODE 3 Brakking, direktesåing og tromling NÅR ER DETTE AKTUELT? Mislukka brakking kjem ofte ikkje til syne før etter ei tid. Brakka eng vert gul etter 2-3 veker, men Argumenta for å ta i bruk denne fornyingsmetoden kan vere dei same som er nemnt i førre kapittel: dette treng ikkje bety at all plantemasse er daud. Dersom ein ikkje har gjort arbeidet rett kan ein oppleve at Grunn jord, steinrik jord, grunne grøfter og hellingsgrad. Metoden er tidseffektiv, så dersom ein attlegget grønkar til litt vel raskt; dette betyr at det er skal leige til alt arbeidet med å fornye enga, kan gamal plantemasse som "livnar til att" etter å ha vore dette vere ei god løysing. Entreprenøren kan enkelt rekne pris på tiltaket. tunrapp og anna ugras kjapt frå frø i jorda, sjølv om alt tilsynelatande daud ein kort periode. Dessutan spirer som var grønt er vekke etter brakking. KJEMISK BRAKKING Det er svært viktig at brakkinga er 100 % vellukka Vekstkrafta hos gras og ugras som har sitt utspring når ein skal direkteså frøet. Tommelfingerreglane frå plantar/plantedelar som har overlevd brakking, for brakking, som er nemnt tidlegare, er viktig å er mykje større enn hos nyspirte plantar frå frø. etterleve når ein skal fornye eng utan noko form Eit klassisk døme er nyspirt attlegg der kveka er for jordarbeiding. ei handsbreidd høg i det grasfrøet så vidt er synleg. Utfallet er gitt; det vert lita og svært kortvarig glede av slikt arbeid. Vel ein enkle/raske engfornyingsmetodar må førearbeidet vere skikkeleg. UGRASHARV MED SÅKASSE Det er på kanten å klassifisere dette som direktesåmaskiner, men vi trur mange tenkjer på desse enkle reiskapane som det. Ugrasharver/langfingerharver med såkasse/luftassistert såing er blitt populære maskiner dei siste åra. Mange fabrikat er å få. Det er ulik tjukkleik (6-12 mm) og fasong på tindane. Dette er svært enkle og lette maskiner med stor arbeidsbreidde (6 m). Sjå bilete på side 15 og side 26. Haustbrakking og såing tidleg om våren er det klart beste, og skikkeleg tromling i etterkant er avgjerande for eit godt resultat. Ein skal vere klar over faren for at nytt ugras kan ha spirt etter brakkinga hausten, og evt. tidleg om våren før ein får sådd arealet. Det kan bli behov for brakking også om våren. SÅMASKINER FOR DIREKTESÅING Frø må ha god jordkontakt for å spire og skaffe seg vatn og næring til vidare vekst. Dette er eit faktum som ein alltid må ha med seg når ein vel å fornye eng med enkle og raske metodar. Såmaskin med fresehjul finst enno på ein del bruk. Ein modell ("Futura") vart produsert på Sunnmøre på 80- og 90-talet. Denne maskina syter for god jordkontakt for frøet, og den set ikkje krav til avstand i tid mellom brakking og såing. Fresehjulet lagar smale fòrer i jorda til frøet, uavhengig av motstand i grassvoren. Tromling i etterkant er obligatorisk. Såmaskin med labbar plasserer frøet litt ned i jorda. Den fungerer klart best når enga er skikkeleg daud, og grassvoren er enkel å kome gjennom. Haustbrakking og såing om våren er det beste. Skållabbar skjer fine spor og riv ikkje opp stein. Tromling etter såing

8 Kulturgras spirer i såradene etter direktesåing. Ugras mellom såradene kjem fort. Tunrapp er ofte ein stor konkurrent til det sådde graset i slike høve. Dette oppstår særleg ved haustbrakking etterfølgt av lang, mild haust og eventuelt ein tidleg vår. I dette tilfellet burde det sannsynlegvis vore brakka på nytt før såing. Foto: NLR Vest. Norskproduserte Underhaug direktesåmaskin har skitupp med to knivar under og frønedslepp rett i bakkant av knivane. Den er god til å legge frøet i jorda utan at det kjem for djupt. Her er det viktig å passe på at knivane er skarpe og lange nok. Knivane er 2 eller 3 mm tjukke. Såavstand er 6 cm og arbeidsbreidde 2,5 eller 3,0 m. Trykket på sålabbane (skituppane) kan regulerast. For å sikre godt resultat må motstanden i jorda ikkje vere for stor. Tidleg vår er eit ideelt tidspunkt også for denne maskina. Då må enga vere brakka i september året før. Tromling etter såing er regelen. Elles er det ein enorm jungel med utstyr som kan harve - så - og tromle i ein operasjon. FORDELAR Auke avling og kvalitet med liten innsats og låg kostnad Grunne grøfter går fint Grunn jord går fint ULEMPER Seinare og dårlegare etablering enn med svart åker (plog/harv) Avhengig av fuktig ver etter såing Tørr og hard jord hindrar god frøplassering Krev god planlegging brakking såing Utfordrande plantevern sjølv med brakking Rotugras kan vere vanskeleg å handtere Får ikkje molda ned kalk FAKTA: Dekarkostnad med sjølvkost for reiskap og tid er ca kr per dekar Ved denne metoden nyttar ein vanlege frøblandingar som ved metode 1, men raigras gjev oftast best tilslag. Fleirårig raigras overvintrar ikkje årvisst. Er det sterkt vinterskada eng som må reparerast for mest mogeleg avling same året, vil 4-5 kg eittårig raigras per dekar vere aktuelt. Dersom ein rett etter såing ser at tunrapp og andre ugras spirer, kan ein brakke med ein svak dose glyfosat. Dette kan under ugunstige tilhøve vere risikofylt. Langfingerharv med luftassistert såmaskin. På marknaden finst det fleire fabrikat av denne typen. Her ser vi ei med rette tindar som er stilt aggressivt mot underlaget. Denne er eigna til innsåing av raigras i eldre eng og til innsåing av engfrø i ung eng. Det er viktig med tøff behandling med harva for å skape god jordkontakt for frøet. Tromling etter såing. Denne er også svært godt eigna der ein skal så attlegg eller raigras i åker. Biletet er frå ein markdag i Stardalen i Sunnfjord i august Foto: NLR Vest. METODE 4 Innsåing utan brakking NÅR ER DETTE AKTUELT? Skal såinga gjerast om våren er det viktig å vere Når enga er tynn etter dårleg etablering av attlegg, tidleg ute. Så tidleg at det er på grensa til hærverk med omsyn til køyrespor. Tidleg start og god når vinterskade har redusert parti av elles god eng, når myrstankelbein har laga flekkvis skade om våren eller når køyre- eller beiteskade har laga spor såing seinare på året er mykje vanskelegare å luk- spireråme er to fundamentalt viktige faktorar. Inn- og hol. Innsåing utan brakking kan også vere aktuelt om ein vil friske opp halvgode areal av eng eller ter ein slått på kort stubb kan lukkast brukbart. kast med, men vi har gode døme på at innsåing et- beite utan å legge mykje arbeid i jobben. Eit anna tips er å så frøet seinhaustes når behovet for oppfrisking er klarlagt før vinteren. Dette frøet KORLEIS LUKKAST? skal ikkje spire før våren kjem. Dette er rett nok ein Sprøyt helst vekk ugras som kan takast med usikker metode. Ein halv til ein kg per dekar som sprøytemiddel som ikkje tek graset. årleg påfyll av såfrø på vona kvar haust, kan vere 14 15

9 Eittårig raigras innsådd i eng om våren. Det er brukt langfingerharv med såutstyr i slutten av april. Biletet syner tilslaget av raigras (det mørke området) i høve til område som ikkje blei sådd. Frå Stryn 31. august 2018, rett før 3. slått. Foto: NLR Vest. med på å halde liv i enga over lenger tid enn om Moseharva har typisk kjettinglenker med piggar og ho må klare seg utan hjelp. Innsåing av kløver er riv opp mose og gras utan å dra med seg mykje særs aktuelt. daudgras. Ugrasharver finst med ulik tjukkleik og fasong på tindane. Rette tindar kan stillast meir Tromling er viktigaste arbeidsoperasjonen etter aggressive enn tindar med knekk. Tjukke, rette såing. Før såing kan det vere gunstig med harving tindar kan gjere betre jobb enn tynne. Tindane kan for å få vekk gamalt daudgras, og for å få blottlagt vere frå 6-12 mm tjukke, avhengig av fabrikat og litt jord som frøet kan få kontakt med. Gamalt gras utforming. som skal bli med vidare toler mykje juling. Det er viktigare å gje nytt frø gode vilkår for spiring og SÅMASKINER FOR DIREKTESÅING etablering enn å tenkje på å vere skånsam mot det Her kan det meste brukast. Enkle breisåingsmaskiner med påfølgande tromling kan gi fullgodt re- etablerte. Tøff fjerning av daudgras og hard blottlegging av overflata er berre gunstig. Ein ser ofte sultat. Harving før eller samstundes med såing at nytt frø spirer bra, men går ut når "gamlegraset" kan sikre meir jordkontakt og høgre spireprosent. breier seg og tyner det nysådde. Spesialsåmaskin med labbar som legg frøet litt ned i jorda kan auke spireprosenten endå eit hakk, HARVER då det er jordkontakt og råme som er kritiske suksessfaktorar. Skållabbar skjer fine spor og riv Dei enklaste harvene er moseharv og ugrasharv. ikkje opp stein. Kapasiteten er god på slike maskiner, ettersom dei arbeider godt med litt høgre fart enn reiskap med harvtind-liknande labbar. Underhaug direktesåmaskin har ski med kniv under, og er god til å legge frøet i bakken utan at det kjem for djupt. Her er det viktig å passe på at knivane er skarpe og lange nok. Elles er det ein enorm jungel med utstyr som kan harve så - og tromle i ein operasjon. FORDELAR Kan utsette behovet for full fornying Auke avling og kvalitet med liten innsats Reparere skadar og hindre ugras frå å fylle tomrom Enkelt utstyr med god kapasitet ULEMPER Usikker etablering, spesielt ved bruk av timotei Effekten kjem gjerne gradvis Avhengig av fuktig ver etter såing Ueigna metode ved mykje kveke FAKTA Dekarkostnad med sjølvkost for reiskap og tid er ca kr per dekar Raigras er enklast å få til. Fleirårig kan ikkje brukast alle stader på grunn av dårleg overvintring. Kløver og hundegras eignar seg bra. Andre grasartar er vanskelegare å få til. Mengde frø kan variere frå ein halv kilo per dekar (kløver) til 5 kg per dekar alt etter forhold og formål. Er det sterkt vinterskada eng som må reparerast for mest mogeleg avling same året, vil 4-5 kg eittårig raigras per dekar vere aktuelt. Det er aktuelt med årviss innsåing av engfrø for å forlenge levetida av enga. Effekten av dette er ikkje dokumentert godt nok. For å sikre spiring bør ein starte alt i ung eng for å få god jordkontakt med frøet 16 17

10 Erik Willgohs og crosskilleren. Et viktig redskap i hans måte å fornye enga på. Foto: NLR Vest. Crosskiller gjør det mulig å ha mye attlegg Med crosskiller menes en trommel med crossboard sloddeplanke og crosskillringer. Produseres av både Väderstad (Felleskjøpet) og HE-VA (Eikmasin). Det offisielle navnet Väderstad har satt på dette redskapet, er Trommel Rollex RX 450. Erik Willgohs, på øya Huglo utenfor Stord, har sletta pløgsla med crosskiller siden 2011 og er svært godt fornøyd med denne metoden. "Jeg hadde ikke klart å få gjort ferdig dekar attlegg hvert år alene uten crosskilleren", sier han. Han ble oppmerksom på crosskiller-redskapet på en studietur med NLR til Jæren. Da var vi innom FK-butikken på Klepp og fikk se en crosskiller de hadde utstilt der. Etter å ha lest seg opp om redskapet, kjøpte Erik en 4,5 m brei crosskiller og har ikke angret på det. "Før sletta jeg pløgsla med S-tind harv med sloddeplank foran og ribbetrommel bak. Den rota opp mye stein og noen ganger også torve og jeg ble gående å plukke stein i dagevis", sier han. Nå plukker han bare av hodestore steiner fra pløgsla, mens de nevestore steinene blir tykket ned i jorda igjen med crosskilleren. Crosskilleren hans er utstyrt med to steinkasser. Møter han på store steiner mens han kjører, stopper han bare opp litt og lemper disse opp i kassene. Når han kjører med crosskilleren, bruker han en traktor med 90 hk. Crosskilleren til Erik er utstyrt med en hydraulisk sloddeplanke med 18 crossboard og crosskillringer. Redskapet sletter pløgsla, knuser klumper, smuldrer og komprimerer jorda. I tillegg trykker den ned stein og etterlater seg et flott såbed for grasfrø. MAX 8 ÅR GAMMEL ENG Erik fornyer enga si hvert år. Han vurderer avlingsmengde og kvalitet teig for teig. Når andelen av ugras, særlig krypsoleie (trønske eller trauske), blir for stor og fører til avlingsnedgang, er tida inne for fornying. I løpet av vekstsesongen bestemmer han seg for hvilke teiger som står for tur neste vår. TIDLIG START PÅ VÅRONNA Om vinteren kjører han ut kalk på teigene som skal fornyes. Han bruker for det meste skjellsand og prøver å få kjørt den ut på frossen mark. Ettersom han sjelden kalker i løpet av engåra, bruker han vanligvis rundt 20 hl skjellsand pr. dekar når han skal ha attlegg. Litt mindre, hvis jordprøver viser at ph-verdien alt er rundt ønsket nivå. Tidlig i april, dersom veksten er i gang, starter han opp med husdyrgjødselspreiing med slepeslange og stripespreier. Teigene han skal ha attlegg på, får 4 6 m³ gylle pr. dekar. Et par uker etter husdyrgjødselspreiinga, er tida inne for brakking. Han har ikke noe stort problem med kveke, men pleier likevel å sprøyte med glyfosat før pløying. Før brakka han om høsten, men det synes han ikke hadde tilfredsstillende virkning på kveka. I tillegg ble jorda veldig tilslemma i løpet av vinteren. Derfor har han nå gått helt bort fra høstbrakking. TID FOR PLØYING For å finne ut om jorda er lagelig til pløying, går Erik rundt på teigene som skal fornyes og ser og klemmer på jorda og vurderer hvor fuktig den er. Noen ganger spader han seg litt ned, for å sjekke hvor djupt fuktigheten går. Det kan være store variasjoner innenfor en teig. Pløyinga blir gjort med en 3-skjærs vendeplog. Han stiller inn plogen så godt han kan, passer på at den går rett bak traktoren og ikke lager parfårer. Erik pløyer alt engareal. Noen teiger har grunne grøfter, så her må han pløye grunnere, men ellers prøver han å få plogen ned på cm. Etter at jorda har ligget i pløgsle noen dager og tørket opp, er tida inne for sletting med crosskiller. VALG AV SÅFRØ Erik har prøvd seg fram med forskjellige frøblandinger, med og uten dekkvekst. Etter den vanskelige overvintringa i 2013, bestemte han seg for å så attlegg uten raigras i blandinga. Allerede i 1. engår, starter han med isåing med flerårig raigras, 2 kg pr. dekar med Spire Pluss 100. Han fortsetter med dette årlig, fram til siste vekstsesongen før fornying. Da bruker han en blanding av ett- og toårig raigras, 1 kg av hver pr. dekar. På denne måten har han alltid noen teiger med, og noen teiger uten raigras. Til isåing bruker han en elektrisk roterende såmaskin foran på traktoren, og moseharv hengende bak. Etter isåing kjører han ut gylle med stripespreier. Det virker omtrent som lim, og sikrer kontakt mellom jord og frø, mener Erik. De siste par åra har Erik brukt korn/bygg og erter som dekkvekst. Etter at jorda er pløyd og sletta med crosskilleren, blander han 2-3 kg bygg med 10 kg erter pr. dekar og kjører det ut med sentrifugalspreieren. Deretter er det en ny runde med crosskilleren for å molde ned såkornet, før han sår engfrøblandinga med radsåmaskin på toppen. Så avslutter han med tromling med cambridgetrommel

11 Kvekespiring i attlegg. Her var det brakka seint hausten før og våren etter. Likevel kjem kveka i attlegget. Dette kan tyde på brakking under dårlege tilhøve. Foto: NLR Vest. Gode råd ved kjemisk brakking Det aktive ugrasmiddelet glyfosat finst i dag i fleire mykje. Etter sterk frost som varer fleire dagar, blir ulike handelspreparat. Døme er Roundup Ultra, verknaden dårleg. Ein grunn til dårleg verknad kan Roundup Eco, Roundup Flex, Glypper, Glyphonova Pluss, Glyphogan Eco, Envision og Touchdown der dårleg vekst, eller for tidleg om våren før ugra- ofte vere at det blir sprøyta for seint på hausten un- premium. Stort sett er innhald og verknad lik. Sjå set er kome langt nok. Ved tidleg haustbrakking likevel på etiketten før bruk. Roundup Flex er meir vil ein ofte oppleve at det vil grøne over igjen med konsentrert, og skal ha lågare dose. ugras utover seinhausten, noko som kan skape behov for ny sprøyting til våren. TID PÅ ÅRET Glyfosat verkar stort sett berre gjennom grøne Grasplantane bør ha minst 3-4 blad pr. skot. Normal dose mot grasartar er 0,3-0,4 dl preparat/ blad. Tilstrekkeleg med bladmasse er ein føresetnad for god verknad. Best verknad får ein på plantar i god vekst. Ein kan få tilfredsstillande verknad sprøyting til jordarbeiding. Vår og sommar, når dekar. Om hausten bør det gå minst 14 dagar frå både vår, sommar og haust. Det er vist at kortvarig veksten er god, er 1 veke tilstrekkeleg. Når ein ser nattefrost om hausten ikkje påverkar verknaden fargeendring hos plantane, kan ein rekne med at Høymole har overlevd sprøyting med glyfosat. Det same kan gjelde både krypsoleie og hundekjeks. I tilfelle med mykje breiblada ugras må ein anten dosere ekstra sterkt med glyfosat eller ein kan blande glyfosat med andre middel. Foto: NLR Vest. rota er døyande. Om ein vil ha full verknad, også sett. Verknaden var noko betre ved sprøyting to på høymole, løvetann, krypsoleie og andre tofrøblada artar, må ein auke dosen med %. få nyare forsøk, der glyfosat er tankblanda med gongar, med midla kvar for seg. Det er gjort nokre Mekoprop, Tomahawk, Harmony eller Ally (Tørresen 2016). Resultata tyder på at 300 ml glyfosat Det er kanskje ikkje alltid naudsynt å oppnå full effekt på tofrøblada ugrasartar? Djup pløying, og pluss normale dosar av eitt av dei andre midla, har ugraskampen i attlegg eller åker komande sesong, verka bra i nokre tilfelle. Eit alternativ er å auke vil normalt vere tilstrekkelege tiltak mot ugrasartar dosen med glyfosat med %. som overlever sprøytinga med glyfosat. FORUREINING? BLANDING MED ANDRE MIDDEL? Nedbrytinga og uskadeleggjeringa av plantevernmidla går saktare under kjølege forhold. Bruk av I 1980-åra vart det, ved NIBIO Plantehelse på Ås, gjort forsøk med tankblanding av Roundup og Mekoprop eller MCPA. Føremålet med å blande glyfoking og restar i vassdrag og grunnvatn. midla seint om hausten aukar risikoen for utvassat med andre middel er å betre verknaden mot høymole og andre breiblada ugrasartar. Resultata Kjelde: K. Tørresen Nibio Plantehelse. syner at verknaden av kvart middel kan bli litt ned- Personleg meddeling

12 Etablering av attlegg -Kva kan vi lære av tidlegare forsøk og røynsle i praksis? Timoteifrøet skal ikkje såast djupare enn 1 cm. Det vil gje dårleg spiring og større rom for ugraset. Dekkvekst kan gje større avling i attleggsåret, men neppe i sum for engåra. LYS Bruk av dekkvekst i eit attlegg fører til svakare tilgang til lys for engvekstane. Havre gir meir skugge enn bygg. Det kan også vere skilnader mellom sortar. Stor såmengde av dekkveksten, og sterk gjødsling med nitrogen, fører til sterkare skuggeverknad. økonomisk lønsamt i korndistrikta. Av bygg gir seksradssortar, med kortast veksetid, oftast betre eng enn toradssortar. Undersøkingar i alle landsdelar syner likevel at grønfôr til dekkvekst, som blir hausta tidlegare, gir betre attlegg og eng enn korn til modning som dekkvekst. Det er godt dokumentert at attlegg utan dekkvekst oftast gir betre eng enn attlegg i grønfôr. Dette gjeld alle landsdelar. Ein har likevel funne unntak. Dette gjeld forsøksfelt der ugraset har teke overhand i attlegget. Bygg er den vanlegaste dekkveksten. I dette høvet var det brukt 4,5 kg pr. dekar. Biletet er frå Sandane i Gloppen, og er teke Sådato var 14. mai. Etter slåtten og våren etter såg vi bøter på bøen der enggraset var tynt eller heilt borte. Arealet blei isådd med engfrøblanding våren Foto: NLR Vest. VATN Tilstrekkeleg tilgang til vatn i såbedet er viktig for vellukka spiring. Undersøkingar har vist at det er skilnader mellom kornartane når det gjeld å forbruke vatn. Vårsådd havre brukar meir vatn enn bygg, og gir tørrare forhold i jorda. Ein vurderer dette som ei medverkande årsak til at havre som dekkvekst ofte gir svakare vekst hos engvekstane enn bygg. VERKNAD AV VERET Mange undersøkingar har vist at veret ved såing og i vekene etter, har stor påverknad på kor vellukka eit attlegg blir. Kjøleg og vått ver gir normalt best resultat. Eigentleg er det tørkeperiodar, og lengda av desse, som er avgjerande for spiringa og veksten av engvekstane. Gras har små frø og må såast grunt. Spesielt er det viktig for timotei. Røtene til dei nye spirane ligg i det øvste jordlaget, og vil døy under langvarig tørke. MED ELLER UTAN DEKKVEKST? Korn til modning som dekkvekst blir rekna som Jamt over gir dekkvekst høgast avling i sum for attlegg og engår. Dette gjeld likevel ikkje i forsøka på Vestlandet. Her har vanlegvis ikkje grønfôravlingane i attlegget vore store nok til å utlikne dei lågare avlingane i engåra. I regnrike strok, og på beresvak jord, kan det i tillegg vere vanskeleg å hauste grønfôret utan å få køyreskadar. Har ein korn som dekkvekst bør det haustast ca. 2 månader etter såing. Påverkar dekkveksten innhaldet av kløver og ugras i engåra? Jamt over er botanisk samansetning i engåra lite påverka av dekkveksten. Resultata frå forsøka varierer likevel. I nokre tilfelle var det litt meir kløver i enga etter bruk av korngrønfôr som dekkvekst. I andre tilfelle var det motsett. Det same gjeld for ugras. ANDRE DEKKVEKSTAR Fleire andre artar har vore prøvde som dekkvekstar. Av dei som har vore prøvd er fôrraps og eittårig raigras. Under våte forhold på Vestlandet har likevel eittårig raigras hemma veksten hos engvekstane, og ført til lågare avling i engåra. Eittårig raigras (Westerwoldsk) og toårig raigras (italiensk) må ikkje brukast som dekkvekst. Dei er for aggressive i attlegget og konkurrerer ut det sådde enggraset. Erter kan også brukast som dekkvekst. Dei må ha ei veksetid på døgn, altså ca. ein månad lenger enn det som er vanleg med korn som dekkvekst. Det vil seie at erter høver klart best som dekkvekst på attlegg som skal haustast berre ein gong. Erter som dekkvekst gjev eit svært godt fôr, men ein skal vere merksam på at det finst lite med alternative sprøytemiddel i attlegg med erter (Basagran SG). Dette middelet har avgrensa verknad på fleire av ugrasartane. Ein kan gjerne blande inn litt korn som ertene kan klive i. Ei anna utfordring er at duer og andre fuglar går på åkeren og plukkar erter etter såing. Kveite er dei siste åra også brukt som dekkvekst, rett nok i liten grad på våre kantar. Det er tilrådd større mengder pr. dekar enn ved bruk av havre og bygg, sidan kveite har mindre bladverk og kastar mindre skugge ned i grasveksten. SÅTID Ved bruk av dekkvekst gir tidleg vårsåing oftast best resultat. Ein kan hauste attlegget tidlegare, og plantane får god tid til å førebu seg på vinteren. Ved tidleg såing av attlegg, rundt 1. mai, vil det oftast bli to slåttar på attlegg, både om det blir sådd dekkvekst eller ikkje. Brukar ein korn som dekkvekst bør attlegget ofte slåast ca. 2 månader etter såing, dvs. rundt skyting av kornet. Når ein ikkje nyttar dekkvekst står ein friare i val av såtid. Ved tidleg vårsåing er det meir råme i jorda og betre spireforhold. Ein unngår lettare verknaden av forsommartørken. Engvekstane gir ofte låg avling i attleggsåret. Eit alternativ er å så attlegget i juli, etter førsteslått i juni. Ein fordel med såing i juli eller august er at det er færre eittårige ugrasartar 22 23

13 Erter som dekkvekst på Felde i Gloppen. Godt fôr for både folk og fe. Biletet er teke , ca. 3 månader etter såing, og rett før slått. Største utfordringa var å få bukt med ugraset. Frå venstre Per Asbjørn Felde og Anders Felde. Foto: NLR Vest. som spirer på denne tida. Ein unngår også å køyre sett mislukka døme på seint sådde haustattlegg. i attlegget, sidan det ikkje skal haustast i såingsåret. Vi har derimot sett at attlegg sådde i juli kjem Kløver toler haustsåing dårleg. så langt om hausten at det blir aktuelt med slått SÅMÅTAR - DEKKVEKSTEN eller ei lett avbeiting. Det er gjort forholdsvis få undersøkingar når det gjeld verknaden av såmåtar. I attleggsåret gav I gode somrar på tidlege stader har vi opplevd at radsåing av dekkveksten betre resultat enn breisåing og nedmolding med ugrasharv. I engåra var ein kan rekke to slåttar, inkludert brakking etter 2. slått, og haustgjenlegg i slutten av august. Vi har skilnaden mellom såmåtane liten. Verknaden av lært at på Vestlandet bør timotei såast seinast 20. ulike radavstandar var usikker. august. Med åra har vekstsesongen auka noko, og mange blir freista til å så attlegg ein god del seinare enn dette. Resultata kan bli bra, men vi har Radsåing med nedmolding gir betre spirevilkår SÅMÅTAR - ENGVEKSTFRØET for engvekstfrøet, og eit betre attlegg enn breisåing. Fordelane ved nedmolding er størst under tørre forhold. I ein forsøksserie gav breisåing, under gode spireforhold, lågare førekomst av tunrapp i engåra, enn radsåing. Under dårlege spireforhold var utslaget motsett. Det var ein tendens til at kryssåing med stor såmengde gav lågare førekomst av tunrapp, enn vanleg radsåing. SÅDJUPNE - ENGVEKSTAR Forsøk syner at grasfrø ikkje bør såast for djupt. På tung jord er tilrådinga 0,6-1,3 cm, på lett jord 1,3-2,5 cm. Artar med store frø toler djup såing best. Timotei må ikkje såast djupare enn 1 cm, helst noko grunnare. For å unngå at frøet kjem for djupt er det aktuelt å tromle også før såing. Dette er gjort i praksis med godt resultat. Dette er mest aktuelt på laus jord. SÅMENGDE - DEKKVEKST Stor såmengde av dekkveksten har i forsøk ført til nedsett avling i engåra. Dette må tolkast som resultat av sterkare konkurranse om vatn, næringsstoff og lys. Vi tilrår rundt 5 kg pr. dekar med bygg eller havre som dekkvekst. Tilrådd såmengde med erter er opp mot 15 kg pr. dekar, og kveite kg pr. dekar. Med desse såmengdene blir såfrøkostnaden betydeleg. SÅMENGDE - ENGVEKSTAR Jamt over har auka såmengder ført til auka avlingar i dei første engåra. Tynn såing gir normalt lågare avling i første engår, særleg under dårlege spireforhold. Det er også vist at for store såmengder kan gi lågare avlingar i dei første engåra. Dette kjem av innbyrdes konkurranse som svekkar plantane. Bruk av ulike metodar i attleggsåret gir normalt størst utslag i første engår. Når enga blir eldre blir skilnader oftast viska bort. Under gode spireforhold kan såmengder på 2 kg vere tilstrekkeleg. Under dårlege spireforhold kan ein få meiravling i første engår for større såmengder, opptil 4,5 kg. Ved breisåing bør ein normalt nytte større såmengde enn ved radsåing. Ved djup såing bør det nyttast større såmengde enn ved grunn såing. Det er sjeldan aktuelt i praksis å bruke mindre enn 3 kg engfrø pr. dekar. NITROGENGJØDSLING I ATTLEGGET Det er ofte vanskeleg å vurdere nitrogengjødselstyrken i attlegg. Det blir ofte brukt mykje husdyrgjødsel. Denne kan vere pløgd ned etter lang tid på overflata, eller den kan blir harva ned umiddelbart etter spreiing. Difor kan verknaden av husdyrgjødsla vere både god og dårleg. Dette får konsekvensar for mengda med mineralgjødsel som trengst i attleggsåret. Vi tilrår kg nitrogen pr. dekar til eit vårgjenlegg. Tidspunkt for bruk av mineralgjødsel er normalt rundt tidspunktet for sprøyting mot frøugras, dvs. om lag ein månad etter såing. Somme gjødslar attlegget med mineralgjødsel ved såing. Dette er eit praktisk godt tidspunkt når ein likevel arbeider på åkeren. Vi har ikkje grunnlag for å vurdere kva for tidspunkt av desse to som er best til gjødsling av attlegg. Mengda og verknaden av husdyrgjødsla har også innverknad på når mineralgjødsla bør ut. Til haustgjenlegg i august bør det vere nok med berre husdyrgjødsel. Det viktig at gjødslinga ikkje er for sterk ved bruk av dekkvekst. Det kan gje legde som kan vere skadeleg for enga dersom slåtten blir for sein under vanskelege tilhøve. KJEMISK UGRASKAMP I konvensjonell drift tilrår vi nesten alltid sprøyting mot frøugras i attleggsåret. I mange tilfelle kan det sjå unødvendig ut, men erfaring viser at det nesten alltid kjem meir ugras enn det kan sjå ut til. Ugraskamp i attlegget kan også spare oss for sprøyting og andre tiltak i engåra etterpå. Dette kan t.d. vere ein større kamp mot høymole eller det kan vere behov for reparasjon med isåing etter at vassarven har øydelagt bøter i attlegget. Vi går ikkje inn på val av kjemiske middel her, men ta kontakt med ein rådgjevar for diskusjon om val av middel! Dominerande ugras, kløver eller ikkje kløver i frøblandinga m.m. er avgjerande for val av middel

14 I forsøka med våtsåing vart det nytta stripespreiar. Frø av fleirårig raigras vart blanda jamt i blautgjødsla. Biletet syner våtsåing av raigras i Sandvik, Kvinnherad våren Foto: NLR Vest. Langfingerharv med såutstyr har stor kapasitet. I fylgje røynsler på Jæren bør om lag 30 % av arealet vere «svart» etter såinga. God kontakt mellom jord og frø er viktig. Verknaden av vedlikehaldssåing har til no vore lite dokumentert gjennom forsøk. Foto: NLR Vest. Vedlikehaldssåing i eng Kan ein med enkle metodar auke avlingsnivået, minske innhaldet av ugras og auke levetida Såkalla «vedlikehaldssåing» har vore forsøkt av SÅING I UNG ENG for enga? Forsøk med regelmessig innsåing av praktikarar i Rogaland i fleire år. Dette er ikkje reparering av tynn eller skadd eng. Innsåing av nytt fleirårig raigras i ung eng syner at dette er vanskeleg å få til, i normalt tett eng. Både langfingerharv frø startar alt i første eller andre engår. Det blir sådd med såutstyr, og våtsåing med stripespreiar har nytt frø kvart eller annakvart år, 2-3 kg frø pr. dekar. Såinga blir gjort tidleg om våren, eller straks vore med i nyleg avslutta forsøk. etter første eller andre slått. Det blir tromla etterpå. Alderen på enga på Vestlandet er høg. Vanleg fornying, med jordarbeiding og frøsåing, er arbeids- grasfrø. Denne er 6 m brei, kan køyrast 10 km pr. Høveleg utstyr er langfingerharv med såutstyr for krevjande. I mange høve blir vinsten ved fornyinga time, og har stor kapasitet. Andre typar såmaskiner meir kortvarig enn ynskjeleg. Etter seks år er avlingsnivået og ugrasinnhaldet i mange tilfelle tilba- lukkast med innsåing om ein nyttar fleirårig raigras. blir også nytta. Røynsle tyder på at det er lettast å ke på same nivået som før fornyinga. Metoden er likevel lite dokumentert gjennom systematiske forsøk. Vil fordelane ein oppnår vere store nok til å dekke kostnader til frø og arbeidsinnsats? FORSØK MED LANGFINGERHARV Tre forsøksfelt vart lagt ut på Sunnmøre i , med tidleg vårsåing, i første eller andre års eng. Såmaskina var ei Einbøck langfingerharv, med såutstyr for grasfrø. Det blei tromla rett etter såing, for å sikre best mogleg kontakt mellom jord og frø. Avlinga vart målt på i alt 320 små forsøksruter. RESULTAT Etter 4 år var det ingen sikker avlingsauke etter innsåing annakvart år. Det er ein svak tendens til avlingsnedgang i første slått etter såinga. Nedgangen er på 7 %. Dette skuldast venteleg mekanisk skade på plantane. I dei komande slåttane er tendensen ein svak avlingsauke. Dei tre felta har normalt tett plantesetnad med normalt avlingsnivå, og lite ugras. Det er ikkje påvist skilnader i botanisk samansetnad, mellom sådde og usådde forsøksruter. Avlingsnivået var kg tørrstoff per dekar. FORSØK MED VÅTSÅING Årleg vedlikehaldssåing med fleirårig raigras blanda i blautgjødsel er studert i 9 feltforsøk i Noreg. To av felta låg på Vestlandet (Høglind 2017). Det vart nytta stripespreiar. Berre i eitt av dei 9 forsøksfelta førte årleg innsåing til sikker auke i avlinga. Dette feltet hadde tynnare plantesetnad enn dei andre felta. KONKLUSJON Vår konklusjon er at rutinemessig innsåing, i eng med normalt tett plantesetnad, neppe løner seg. Dette gjeld både ved bruk av langfingerharv med såutstyr, og ved våtsåing med raigras blanda i blautgjødsel. Kostnaden til såfrø og arbeid blir ikkje dekt inn. Sjølv om raigraset spirer etter såinga, har det ikkje ført til nemnande avlingsauke. Konkurransen frå dei etablerte engvekstane har vore for sterk. Derimot er det bra røynsler med innsåing i eng som er sterkt uttynna, etter overvintringsskade eller køyreskade. Det er og grunn til å tru at innsåing i svært ung eng, der frøet lett får jordkontakt, kan lukkast. Praksis har synt godt tilslag av eittårig raigras sådd inn i eldre eng. Dette kan gjerast året før enga blir fornya. Det har synt seg vanskeleg å få tilslag ved innsåing av småfrøa grasartar som timotei. Høveleg med råme i jorda etter såing vil alltid vere avgjerande for resultatet. Tromling etter direktesåing bør alltid utførast. LITTERATUR Høglind, M Planmessig vedlikeholdssåing fra første engår for å forlenge engas levetid. Erfaringer fra nyere forsøk og ForEff-prosjektet. Rapport. NIBIO, Særheim

15 Vredo skållabbmaskin i Denne maskina er framleis i bruk i området. Ho finst også i handelen utan store endringar. Breidda på 3 meter gjer at kapasiteten er avgrensa. Foto: Landbruk Nordvest. Biletet syner overvintringa i Det som liknar på køyrespor er stripene med to-årig raigras som heilt klart gjekk ut i løpet av vinteren. Til høgre i biletet ser vi to tilsvarande striper med frodig fleirårig raigras. Det andre er diverse engfrøblandingar. Foto: Landbruk Nordvest. Hatzenbichler harvtind såmaskin i Den er berre halvparten så brei som dei typane maskiner som i dag er i bruk med luftassistert såing og harvtind. Denne maskina har ikkje luftassistert såing. Foto: Landbruk Nordvest. Såing i brakka og ikkje brakka eng Forsøk syner at det kan vere vanskeleg å få tilslag ved direktesåing utan brakking på føre- tidleg såing, og behovet for god tilgang på vatn gav utsett spiring for noko av frøet. Regelen om hand. Raigras og hundegras er enklast å få etablert ved isåing i eksisterande eng. Har du kveke, observasjon er at der Vredolabbane gjekk på tvers etter såing, vart såleis bekrefta i testen. Ein viktig så må det brakkast på førehand. Råme i jorda i av fallretninga vart det tydeleg raskare og betre tida etter såing er alltid avgjerande for resultatet. spiring enn der det var sådd opp og ned. Tolkinga av dette blir at den nedbøren som kom etter såing Dette forsøket/demonstrasjonsfeltet vart sådd 29. trekte ned i desse spora, og fukta opp frø og jord april Det vart brakka med Roundup blanda på ein god måte. med Ally rett etter såing. Ei stripe med ubrakka gras vart sprøyta med berre Ally. Det var for å ta RAIGRAS ENKLAST Å FÅ TIL ugraset, men og for å redusere veksten i etablert Der det var brakka såg vi klare tendensar til ulik gras. Såinga vart gjort med Hatzenbichler harvtind etableringskraft mellom grasartane. Raigras, både såmaskin og med Vredo skållabbmaskin. Begge toårig og fleirårig, kom bra. Det same gjaldt hundegras. Raps vart prøvd og gav overraskande godt gjorde godt arbeid og spiringa kom fint etter begge maskinene. Vredo hadde nok tendens til sikrare tilslag i starten. Det vart tørt ver etter såinga. Dette faks, engrapp og kløver. Både engrapp og tilslag. Av dei som kom svakt kan nemnast blad- kløver er kjende for å vere trege til å etablere seg, og kan vise seg først neste sesong. Timotei og engsvingel kom i ei mellomstilling, men resultatet vart god dekning etter ei tid. Der det ikkje var brakka såg vi at frøet ikkje makta å ta kampen opp mot graset. Rett nok var graset kome ganske langt ved såing. I praksis ville ein sådd tidlegare i ubrakka eng. Om noko spirte er ikkje godt å seie, men etter ei tid såg vi berre "gammalgras". Året etter såinga var vi spente på om varigheita på nysådd gras var god, og det var den. Det toårige raigraset takka for seg. SÅING MED TIMOTEIBLANDING ETTER 2. SLÅTT Kan det vere lurt å så etter 2. slåtten, når jorda er varm, ugraset ikkje er spesielt spirevilleg, og det er håp om fuktig ver? Tilbakemeldingar frå bønder har tydd på at dette kan vere eit godt tidspunkt. Eit forsøk synte derimot mislukka resultat ved isåing i eng med kveke utan brakking. I dette forsøket var Vredo såmaskin med skållabbar samanlikna med Einbøck ugrasharv med såaggregat. Det vart sådd i usprøyta gras og i gras sprøyta med Ally på tvers av såretninga. Tromling vart utført med ein og to gongars køyring langsetter såretning i begge høve. Det vart sådd med Spire Surfôr pluss 10 over heile feltet. Altså engfrøblanding med 10 % fleirårig raigras. Såing og etablering av feltet gjekk fint. Utover hausten vart det registrert rimeleg bra spiring av raigras og kløver. Etter vinteren var desse ikkje å sjå meir. Derimot verka det som kveka hadde hatt storveges nytte av arbeidet vi hadde lagt ned. Den kom no typisk frodig der såmaskinene hadde køyrt, og anna gras var ikkje lenger å sjå. Har du kveke på arealet, må det brakkast om innsåing skal nytte! Ein bør då brakke om hausten når kveka har 4-5 blad, er i god vekst og har høgde på ca. 15 cm eller meir. Brakkingsmiddelet må ha godt med bladmasse å verke på

16 Vellukka innsåing av fleirårig raigras i eldre eng Gustav Orheim frå Stårheim i Nordfjord har med stort hell klart å få etablert fleirårig raigras inn i eldre eng. Garden ligg sørvendt nær fjorden, med gode overvintringsforhold for fleirårig raigras. Underhaug direktesåmaskin brukt tidleg vår har fungert svært bra. NLR har gjennomført avlings- og kvalitetsregistreringar på eitt skifte på garden. Ein stor del av arealet på garden er noko bratt. Gustav har difor vore ute etter enkle metodar for å halde oppe avlingsnivået og kvaliteten på grovfôret. I 2011 kjøpte han ei brukt Underhaug direktesåmaskin, og brukte denne mykje i april både i 2011 og Han har brukt sortane Fia, Figgjo og Calibra, utan at det er så nøye registrert når og kvar dei ulike sortane er brukte. Etter såing blei det tromla. NLR har i 2015 og 2016 følgd opp eitt spesielt skifte på garden, nemleg Hansflata på 7 dekar. Her var gamal eng utan raigras tidlegare. Det er ikkje sådd inn raigras sidan I 2015 kunne vi anslå raigrasandelen til %, ein god del høgare enn elles på garden. Våren 2016 såg det ut til at raigraset hadde fått seg ein knekk, men det tok seg godt opp igjen utover i sesongen. Vi har vege rundballar og teke fôrprøver frå begge slåttane på dette skiftet i 2015 og Arealet er gjødsla som normalt for distriktet, med blautgjødsel/gylle frå storfe, og OPTI-NS som einaste mineralgjødsel. STOR AVLING I 2015 var det svært vått i graset ved begge slåttane. I 2016 var tilhøva mykje betre, spesielt på 1. slått. Tabellen syner godt at tal rundballar ikkje fortel alt om avlingsnivået. Det er avgjerande å vite noko om tørrstoffinnhaldet når ein skal vurdere avlingsnivå. Våren 2016 såg enga heller dårleg ut, men når sesongen var over, var det hausta meir fôr på arealet enn året før. Dette fortel at fleirårig raigras har stor evne til å ta seg opp utover i sesongen. Vi har ikkje registreringar i tilsvarande gamal eng, som var på dette arealet før innsåing, men rundt 850 FEm pr.dekar må ein rekne som ei stor avling på 2 slåttar, der 2. slått er teken rundt 1. august. Utover i august og september blei det god gjenvekst til beiting. Avlinga av denne er ikkje registrert, men om ein seier 250 FEm i ei 3. hausting, så er vi på 1100 FEm pr. dekar i ei gamal eng, innsådd med fleirårig raigras. Arealet er ganske hardt drive med husdyrgjødsel køyrt ut i stor mengde med vogn 2 gongar i året, med haustbeiting av storfe i tillegg til 2 slåttar. Blenkjande raigras set sitt tydlege preg på arealet 27. mai Innsåing av raigraset var i 2011 og Foto: NLR Vest. Tabell 1: Tørrstoffinnhald og avlingsnivå på dei to slåttane i 2015 og Tal rundballar Tørrstoffinnhald Avling, FEm/dekar Hansflata på Orheim 29. mai Raigraset utgjer sannsynlegvis nær 90 % av avlinga. Foto: NLR Vest slått ,2 % 29,7 % slått ,9 % 20,1 % Sum I ETTERTID I 2017 hadde vi ikkje registreringar på arealet, men 18. april blei det innsådd med fleirårig raigras, Fia, ein gong til. Det hadde då gått 4 sesongar utan innsåing. Ved synfaring av feltet i slutten av mai 2018, såg det svært bra ut. Vi vurderte raigrasinnhaldet til rundt 90 %. Det er altså ingen tvil om at det går å få etablert fleirårig raigras inn i ei gamal eng utan å snu arealet, og avlinga blir stor! 30 31

17 Plogen er energikrevjande. Rett innstilling er viktig for å få til ei god pløgsle. Er pløgsla god, krevst det moderat med jordarbeiding etterpå før såbedet er klart. God pløying vil i mange høve vere med på å redusere behovet for kjemiske plantevernmiddel. Her frå ein maskindemonstrasjon i Lærdal våren Foto: NLR Vest. Miljø og klima Tap av fosfor (P) til vassvegar kan ha negative medføra ein auke av fosfor i jordsmonnet. Fosfor verknadar for vassmiljø. Det er difor lagt ned mykje kan gå tapt frå jordsmonnet i vassløyst form, som ressursar i å avgrensa desse tapa, og forskrift om organiske partiklar eller bunde til mineralpartiklar/ gjødslingsplan er eit tiltak i so måte. Vassforskrifta humus. Tapa skjer via: legg i tillegg føringar for kva som er forventa vasskvalitet for ulike vassmiljø. Dreneringssystem Overvatn Fosfor vert lett bunde til mineralpartiklar og humus Grunnvatn i jorda. Jorda si evne til å binda fosfor (bufferkapasiteten) er påverka av ph, oksygentilgang og inn- Erosjon haldet av: aluminium, jern, kalsium og humus i jorda (Hanson mfl. 2009). Leirjord og godt omdanna i mineralgjødsel (Hansen mfl. 2009), og er difor Fosfor i husdyrgjødsel er meir mobilt enn fosfor organisk materiale har høg bufferkapasitet, medan meir utsett for utvasking. I tillegg kan husdyrgjødsel vera utsett for avrenning ved episodar med nydyrka myrjord har låg bufferkapasitet. Ubalansert tilførsle av fosfor over tid vil i mange tilfelle overvatn (flaum). Ved einsidig åkerbruk vil redusert jordarbeiding og direktesåing minska faren for erosjon, jamført med pløying. Planterestar og intakte røter er med på å armera toppjorda i tillegg til at aggregatstabiliteten er høgare ved redusert jordarbeiding (Riley 2014). I eit engomløp på 5 år eller meir, er truleg samsvaret mellom jordarbeiding og aggregatstabilitet svakare. Sterk bruk av rotorharv kan likevel redusera aggregatstabiliteten og auka faren for erosjon. Det fremste tiltaket for å redusera erosjonsfaren ved all fornying, er å minska tidsrommet mellom såing og full plantevekst. Jordarbeiding om hausten kjem difor dårleg ut. Tidleg haustsåing med god etablering kan redusera erosjonsfaren noko. ENERGIBRUK Jordarbeiding er eit kraftkrevjande tiltak. Den aktuelle kraftkjelda er per i dag fossile brennstoff eller biodrivstoff. Pløying krev meir energi per daa enn redusert jordarbeiding og direktesåing (Tørresen mfl. 2015). Samstundes kan pløying gje høgare grasavling per daa, og soleis vega opp for den auka kraftbruken per FEm. Det er likevel ingen garanti for at pløying alltid vil gje ei betre eng og større avlingar enn ved andre fornyingsmåtar. Uavhengig av arbeidsform, kan energibruken reduserast gjennom å vera medviten kring køyremønster. ORGANISK MATERIALE (OM) Dynamikken til organisk materiale i jord er svært samansett, og varierer med klima, jordart og dyrkingsopplegg. Netto nedbryting (tap) av organisk materiale medfører utslepp av CO 2, medan netto auke i organisk materiale har motsett verknad. Ved nydyrking av myr fører oksygentilgang til ei rask nedbryting av organisk materiale. Etter ei tid vil pløyesjiktet bestå av godt omdanna organisk jord med høg ionebindingsevne som er meir motstandsdyktig mot vidare nedbryting. Tap av organisk materiale per daa og år er soleis heilt ulikt for nydyrka myrjord jamført med gamal kulturjord, sjølv om begge består av like mykje organisk materiale. Endringa i innhaldet av organisk materiale i jord kjem i si enklaste form an på tilhøvet mellom årleg tilførsle og tap av organisk materiale. Likevekta for stabilt innhald av organisk materiale er styrt av faktorar som jordart, mengde organisk materiale, drenering, klima, dyrkingsopplegg og bruk av husdyrgjødsel. Einsidig åkerbruk utan tilførsle av husdyrgjødsel har til dømes ei lågare likevekt enn grasdyrking med tilførsle av husdyrgjødsel. For mineraljord med moderat/lågt innhald av organisk materiale har langvarige norske granskingar synt at mengda organisk materiale ikkje går ned over tid med eit vekstskifte som er dominert av engår (Uhlen 1991). Nedgangen mot ei likevekt går raskare ved eit opphavleg høgt innhald av organisk materiale. Ein nyttig tommelfingerregel er at den årlege prosentvise nedgangen i organisk materiale ved åkerdrift er 1/10 av det opphavlege prosentinnhaldet av organisk materiale (Riley 2016). For jord med høgt innhald av organisk materiale kan grasdyrking difor likevel medføra tap av organisk materiale og dermed utslepp av CO 2, jamfør avsnitt om nydyrking. Det vart lenge anteke at redusert jordarbeiding ved åkerdrift gjev auka innhald av organisk materiale jamført med pløying. Nyare granskingar har derimot synt at pløying gjev eit høgare innhald av organisk materiale under plogsjiktet (20 cm) slik at mengda organisk materiale totalt er den same (Riley 2016). LYSTGASS Bakteriar i jorda kan danna lystgass (N 2 O) anten ved nitrifikasjon (aerob prosess) eller denitrifiksjon. (anaerob prosess). Denitrifikasjon aukar med auka: Konsentrasjon av nitrogen Innhald av organisk materiale Vassinnhald i jorda Ved einsidig korndyrking ser det ikkje ut til at pløying kontra redusert jordarbeiding har noko effekt 32 33

18 Fornying av eng våren 2018, Tufta i Ølve. Brakka tidleg haust Jordarbeidd med rotorharv, tromla og sådd til med Stokkland såmaskin (skål). Sådd med Spire Vestland midt i mai. Seinare sprøyta mot frøugras. Foto: NLR Vest. på lystgassutsleppa. Derimot kan pløying av eng conservation tillage in southeast Norway. Acta Agriculturae Scandinavica, Section B Soil & Plant medføra auka utslepp fordi nytt organisk materiale vert tilført til nedre del av plogsjiktet (Tørresen mfl. Science Volume 64, Issue ). Hansen mfl. 2009: Hans Christian Bruun Hansen, Drenering, redusert jordpakking, god infiltrasjonsevne (jordstruktur) og god plantevekst er alle vik- om, hvordan fosfor bindes og transporteres i jor- Ole K. Borggaard og Lisa Heiberg. Hvad ved vi tige føresetnadar for å redusera utsleppa av lystgass. Låg ph aukar faren for danning av lystgass den? Plantekongres 2009 side (Tesfai 2016). Fornying av eng er i seg sjølv den Tesfai 2016: Mehreteab Tesfai. Emissions of N2O beste måten å sikra god plantevekst og god utnytting av tilført nitrogen. På det nedbørsrike Vestlanview with special reference to Norwegian agricul- from agricultural soils and mitigation options: A redet vil det vera gunstig for jordstrukturen å pløya ture. NIBIO rapport 2(25) for å unngå at toppjorda vert tett. Det er samstundes viktig for den totale infiltrasjonsevna at plogsolen ikkje vert sterkt pakka i samband med pløying. Skarbøvik, Sigrun Kværnø, Marianne Bechmann, Tørresen mfl. 2015: Kirsten Semb Tørresen, Eva Marianne Stenrød, Ole Martin Eklo, Guro Brodal, KJEMISK PLANTEVERN Ingerd Skow Hofgaard, Maria Björkman, Hugh Riley, Valborg Kvakkestad, Karen Refsgaard, Trond Bruk av kjemiske plantevernmiddel kan ha negativ verknad på fleire område. Toksiske komponentar Børresen, Peter Dörsch, Jan Stabbetorp og Einar kan føra til skade på dyr og plantar, både på land Strand. Effekter av ulik jordarbeiding i korn. NIBIO og i vatn. Drikkevasskjelder kan også verta råka POP vol 1 - nr. 5 - desember og få nedsett kvalitet dersom plantevernmiddel finn vegen til t.d. grunnvatn. Riley 2016: Hugh Riley. Betydningen av organisk materiale i jord. Faginnlegg, Gjennestad Redusert jordarbeiding er sterkt kopla saman med bruk av plantevernmiddel. For å redusera bruken av slike stoff, kan pløying vera eit meir miljøvenleg Uhlen 1991: Gotfred Uhlen. Long-term Effects of alternativ. Fertilizers, Manure, Straw and Crop Rotation on Total-N and Total-C in Soil. Acta Agriculturae Scandinavica. Volume issue 2. LITTERATUR Riley 2014: Hugh Riley. Grain yields and soil properties on loam soil after three decades with Når løner det seg å fornye eng? Behov for meir grovfôr og betre kvalitet på grovfôret er hovudargumentet for å fornye eng. Ein føresetnad for lønsam produksjon av kjøt og mjølk frå drøvtyggarar, er tilstrekkeleg tilgang til grovfôr av høg kvalitet og låg kostnad. Nylege kartleggingar av grovfôrproduksjonen hos meir enn 200 mjølkeprodusentar frå ulike landsdelar, syner at høgt avlingsnivå oftast gir lågare kostnader per foreining (prosjekt "Grovfôr 2020"). Det er krevjande å finne enkle og eintydige svar på når fornying av eldre eng løner seg. Fleire faktorar spelar inn. Målet må vere at ved å fornye enga jamleg skal ein hauste minst 20 % større avling i eit omløp på 6-7 år. I attleggsåret kan avlingsnedgangen bli stor, men ved å planlegge godt kan ein klare å fornye den dårlegaste enga utan at avlinga i attleggsåret vert redusert. Bruk av dekkvekst kan auke avlingsnivået i attleggsåret, men kan føre til tynnare eng og lågare avling i første engår. Små skifte, bratt areal, grunn jord, steinrik jord, grunne grøfter og ikkje minst beiteskade av hjort, vil vere faktorar som kan gi dårleg motivasjon til å fornye enga. I dette heftet har vi presentert ulike måtar å fornye enga på, også metodar som vil fungere om areala er litt vanskelege. Hjorteskade kan vere svært utfordrande. Fornuftig hjorteforvaltning, val av rett frøblanding og bruk av hjortegjerde er døme på tiltak som kan bidra til at det vert lønsamt å fornye eng på stader med mykje hjort. KONKLUSJONAR Alder åleine er ikkje eit fullgodt mål for når det løner seg å fornye enga. Plantesetnaden og avlingsnivået i enga bør vere styrande for om ein skal fornye eller ikkje. Avlingsnivået kan vere høgt nok sjølv om enga er rik på kveke og anna ugras som gjev dårleg fôrkvalitet. Det er samanheng mellom avlingsnivå og innhald av løvetann, soleier og engsyre. Tapet er om lag 5 kg tørrstoff per dekar per prosenteining ugras. Eldre eng, med innhald av løvetann, soleieartar eller engsyre, har lågare innhald av fiber, og høgare innhald av råprotein. Fôrverdien kan vere god i eldre eng, avhengig av kva artar som dominerer. Det er stor skilnad i kostnad mellom ulike fornyingsmetodar. Det er viktig å utføre arbeidet så rimeleg som mogeleg, gitt at dette gir eit godt resultat. Fornyingskostnad, alternativ fôrpris og omløpstid vil avgjere kor stor meiravling ein må ha for at det skal vere lønsamt å fornye enga. Kostar det 1000 kr pr. daa å fornye, krevst ei større meiravling enn om det kostar 500 kr. Er verdien på grovfôret høg, trengst ein mindre avlingsauke enn om verdien på grovfôret er låg. Redusert jordarbeiding (1000 kr pr. daa) og fornying med plog (1500 kr pr. daa) vil krevje ei årleg meiravling på FEm pr. daa ved eit 7-årig ømløp og alternativ fôrpris på 4 kr pr. FEm. Denne avlingsauken bør det vere kurant å oppnå på svært mykje eldre eng på Vestlandet

19 Svanemerket trykksak Design: Innholdspartner AS Foto: NLR Vest Norsk Landbruksrådgiving Vest SA Adresse: Pb. 197, 6822 Sandane Telefon: E-post: Landbruk Nordvest SA Adresse: Fannestrandvegen 63, 6415 Molde Telefon: E-post: