Korleis få fram att gammal kulturmark Bruk av SMIL-midlar til tiltak hos tre gardbrukarar i Solund. Foto: Henrik Ravnøy

Transkript

1 Rapport Solundprosjektet : Fornying av beite Korleis få fram att gammal kulturmark Bruk av SMIL-midlar til tiltak hos tre gardbrukarar i Solund Foto: Henrik Ravnøy Brekke Forsøksringen Sogn og Fjordane v. Astrid Sandvik astrid.sandvik@lr.no Foto: A. Sandvik der ikkje andre er nemnde. 1

2 Takk Takk for god oppfølging frå fylkesmannen v. Marvin Haltvik (no pensjonert) og Solund kommune ved Tor Arne Hauge. Takk òg for kunnskapen frå Yngve Rekdal, Skog og landskap, -han var med ein dag på feltarbeid i prosjektområda. Ei spesiell takk til dei tre gardbrukarane, Nils Arne Steinsund, Torbjørn Nessen og Henrik Ravnøy for stort engasjement og for stor arbeidsinnsats. 2

3 Innhald Takk... 2 Presentasjon av prosjektet Sviing av lyng og verknad av sauebeiting Inngjerding for å auka og styra beitepresset Laga enkle traktorvegar Kalka og eventuelt gjødsla nokre område Kva er gjort Kva er gjort av dei tre gardbrukarane Kva er gjort av forsøksringen Sideeffektar som kan ha utspring eller vera inspirert av Solundprosjektet: Konklusjonar og tilrådingar Framover

4 Presentasjon av prosjektet Solundprosjektet hadde som mål å få fram gode beite slik at husdyrtalet (spesielt sauetalet) kunne aukast og slaktekvaliteten på lamma verta betre. Tre gardbrukarar i Solund i lag med Ytre Sogn forsøksring (no Forsøksringen Sogn og Fjordane) tok initiativ til og samarbeidde om prosjektet. I samarbeidet mellom forsøksringen og gardbrukarane er sviing, rydding, gjerding, traktorvegbygging, kalking og gjødsling blitt gjennomført. Partane har kvar for seg søkt på, fått innvilga, brukt og rapportert, til fylkesmannen og kommunen, bruken av Stilk-, sidan kalla SMIL-midlar. Solund er eit øyrike lengst mot vest og er klimatisk eit av dei mildaste områda av Noreg, det er mildt og fuktig. Det er mykje berg og fjell i dagen og grunnlendt mark. Heile landskapet bar preg av sjeldan og ikkje sviing og for lågt beitepress. Store område var overvakse av grov lyng, einer og kratt og fleire område hadde etterkvart vortne ganske uframkomelege for dyr og menneske. Dei tre gardbrukarane hugsa korleis fleire av områda hadde sett ut i gamle dagar og hadde sterke ønskje om forbetringar. Gardbrukarane og ringleiaren har gått i beiteområda, kartlagt dei og vurderte eksisterande kvalitet og potensialet for forbetringar. Vegetasjonen består mykje av røsslyng, klokke-, purpur- og blåbærlyng i lag med blåtopp, rome, bjønn- og finnskjegg, smyle, gulaks og kvein. Her og der veks krullar av bjørk, vier, selje og rogn. Me vart samde om kva tiltak som skulle setjast inn for å få fram att gammal kulturmark og gode beitemarksområde. Gardbrukarane utførte alt praktisk arbeid, og ringleiaren i lag med bøndene, vurderte tiltaka undervegs. Til slutt har ringleiaren ved denne rapporten laga eit oversyn over det som er gjort. Rapporten har òg med konklusjonane av alle tiltaka og faglege vurderingar som kan vera innspel og råd til andre som ønskjer å forbetra beiteområda sine på kysten. Nedafor tar me for oss dei fire tiltaka som me vart samde om skulle gjennomførast: 1. Sviing av lyng og verknad av sauebeiting 2. Inngjerding for å auka og styra beitepresset 3. Laga enkle traktorvegar 4. Kalka og eventuelt gjødsla nokre område 4

5 1. Sviing av lyng og verknad av sauebeiting Sviing av overvaksen lyng- og krattbeitemark var det viktigaste tiltaket for å få fram att og bevara gode beite. For å halda beitekvaliteten oppe, var og er det avgjerande at områda vert beita. Husdyra treng gode grasdominerte sommarbeite. Det er derfor positivt med ein mosaikk av gras- og urtebeite inn i mellom lyngområda. Særleg er det viktig at sauer med lam går i næringsrike grasbeite tidleg i beitesesongen. Har ein utegangarsau, er det avgjerande i tillegg å ha vinterbeite med ung røsslyng. Dersom sviing av avgrensa område av lyng skjer årleg, vil ein få fram både gode sommarbeite dominert av gras og urter og gode vinterbeite med frisk lyng. Dyra finn fort dei nysvidde områda og dei føretrekker å beita her. Sauene lærer opp lamma til å beita her, dette forsterkar bruken av desse beiteområda. Særleg det første/dei første åra etter sviing kan det bli ei utfordring at beitepresset på nysvidde område kan bli for hardt. Derfor vil ein få best resultat på lammevekter om ein kan tilpassa tal beitedyr i forhold til nysvidd areal. Dette er ofte ikkje så enkelt i praksis, det trengst beitestyring ved gjerding. Samstundes er det dei første åra etter sviing at det er viktig å ha eit høveleg sterkt beitepress, slik at ikkje områda på nytt vert overgrodde av uønska vegetasjon. Når lyng og andre beiteplanter vert beita på, held dei seg låge, unge skot kjem til, som igjen fører til at beitedyra vil føretrekka dette beiteområdet. Dermed vert ein god syklus etablert. Ønskjer ein røsslyngdominans raskt att etter sviing, må ein ikkje ha for høgt dyretal på dei nysvidde områda. I prosjektperioden er det svidd lyng kvart einaste år. Gardbrukarane har svidd område for område og fått fram ein fint mønster av nyare og gradvis eldre lyng. Svidde område som har blitt hardt beita held på grasdominansen. I alt har dei svidd kring 4200 daa. Dyretalet og tal beitedyr hos brukarane auka frå 1999 og utover. Den eine har auka stort med villsau og samstundes slutta med storfe. Dei siste åra har to av brukarane redusert sauetalet. Den eine har auka med storfe. Reduksjonen i sauetalet er gjort av årsaker som ikkje har med prosjektet og kvaliteten av og storleiken på beita å gjera. Lammevektene auka. Ei av årsakene trur ein er at dyra gjekk på dei svidde områda, spesielt dei første åra etter sviing var dette merkbart, -så lenge grasvegetasjonen dominerte. 5

6 Syklusen ved sviing Første våren-sommaren etter sviing såg me at urter, gras og lyng spirte. Små spirer av klokke- og purpurlyng kom fort til syne. Særleg der områda vart beita, dominerte gras og einskilde urter. Av gras fann me smyle, gulaks og kvein og blant urter såg me mykje tepperot og marihand og ein del blåfjør og veronika. Så lenge beitepresset er vèl hardt, vil den grasdominerte perioden vara lenger og det tar altså lenger tid før røsslyngen dominerer att. Etter som åra gjekk og særleg der beitinga var svakare, avtok grasdominansen til fordel for lyngartar, og etterkvart dominerte røsslyngen meir og meir. Me fann alt frå gras- til lyngdominerte område etter 8-10 år, alt etter beitepress. Einer og kratt har ikkje vakse til att i beita. Kvar vinter gjeld det å få svidd når fuktigheit i bakken, ver- og vindforhold ligg til rette for sviing. Det er viktig å vera fleire i lag under slikt arbeid. Vindretninga kan snu og det kan då koma godt med å ha fleire hjelpande hender. Med bilda under her ønkjer me å synleggjera utviklinga av gode grasbeite og lyngbeite etter sviing. Bilde 1: Lyngsvviing Foto: Henrik Ravnøy Her kjem to bilde frå område med for lågt beitepress (lyngdominans) etterfølgt av tre bilde som syner område med høgt beitepress (grasdominans). 6

7 Bilde 2 Eit område som ikkje er så hardt beita. Fire år etter sviing dominerer klokke-, purpurlyng og ung, fin røsslyng, me ser òg rome og finnskjegg. Bilde 3 Lite beitepress gjer at purpur- og klokkelyng, storr og tepperot dominerer framfor gras, åtte år etter sviing. 7

8 Bilde 4 Beitedyra trivst her. Fire år etter sviing. Gras og hard beiting har hindra utbreiinga av ny lyng. Bilde 5 Åtte år etter sviing. Hard beiting gjer at gras og urter framleis held lyngen vekke. Dessverre kjem òg romeplanta opp att. 8

9 Bilde 6 Her skulle gjerne beitepresset framleis vore høgre. Me ser at graset får veksa i fred. Fortset det med lågt beitepress her, vil lyngen raskt veksa seg innover området att. Bilde 7 Sauene trivst i graskledde hellingar etter sviing, noko som hemmar utbreiinga av ny røsslyng. 9

10 Bilde 8 Når ikkje beitinga er spesiell hard, kjem røsslyngen att og eit flott vinterbeite med ung lyng er skapt etter sviinga. Sviing og rydding har gitt resultat! 10

11 2. Inngjerding for å auka og styra beitepresset Bilde 9 Inngjerding av område er effektivt for å kunna styra beitinga. Det er viktig å kunna styra beitinga mot områda ein ønskjer dyra på eller vekk frå. Har ein då ikkje naturlege stengsler, må ein setja opp gjerde. Gardbrukarane har sett opp i alt 600 meter med gjerde for å styra beitinga til dei områda dei ønskjer. 11

12 3. Laga enkle traktorvegar Bilde 10 Det lettar arbeidet med å forbetra beiteområda når ein har traktorvegar inn i områda. Bøndene har bygd kring 3300 meter med traktorvegar inn i områda. Slike traktorvegar innover i beiteområde avhjelpar gardbrukarane med mykje tungt arbeid. Dei kan no få fram gjødsel, kalk og fôr. Sankekveer kan plasserast på vegenden der det trengst. 12

13 4. Kalka og eventuelt gjødsla nokre område Bilde 11 Helikopterkalking Foto: Finn J. Hugøy Gardbrukarane fekk kalka, ved hjelp av helikopter, eit areal på totalt kring 1000 daa. Gjennomsnittleg vart det kalka med 300 kg kalksteinsmjøl per daa. Fordelinga av kalken på marka vart svært ujamn grunna fjell og berg. ph aukar med kalking, noko som resulterer i at meir næringsrike beitevekstar vil få eit fortrinn framfor andre mindre næringskrevjande vekstar. Gardbrukarane såg at beita vart litt grønare tidlegare på våren og heldt seg litt grønare utover hausten. Dyra føretrekte dei områda som var hardt kalka. Det er ikkje vits i å kalka utan at ein først har rydda og svidd området. Der som det vart gjort, vaks einer og kristtorn kraftigare, det kom opp mange småplanter av kristtorn og tistel breidde seg meir. Ein del grasdominerte beite langs traktorvegane vert gjødsla. Gjødslinga gjer at fleire dyr kan bruka beitet og beitet kjem tidlegare på våren og varer lenger utover hausten. 13

14 Kva er gjort Kva er gjort av dei tre gardbrukarane Utanom tiltaka som er omtala under kvar av punkta: Sviing, gjerding, bygging av traktorvegar, kalking og evt. gjødsling, har dei registrert og vurdert dei ulike tiltaka. Dei har delteke på møte og markdagar og hatt møte med ringleiar. Kva er gjort av forsøksringen Ringleiaren har lese faglitteratur om tema og snakka med folk som har kunnskap om temaet. Ho har teke prøvar av beiteplanter og fått analysert dei for innhald av visse makro- og mikronæringsstoff (Solund 2005, Sporelement frå utmarksvegetasjon). Vidare har ho registrert og vurdert effekten av sviing, kalking, gjødsling og beiting. Ho har dokumentert desse tiltaka: Avmerka i kart områda som tiltaka er utførde i (eige kart), notert utviklinga av tal beitedyr (eige dokument) og fotografert (eige bildearkiv). Ho har formidla og diskutert prosjektarbeidet via: a. Fagmøte med gardbrukarane og arrangement og deltaking på opne møte og markdagar der dyktige føredragshaldarar har delteke. b. Andre sine arrangement andre stader i landet og føredrag om beiteverdiar i utmarksvegetasjon. c. Fagartiklar om beitekvalitetar i Vestlandsk Landbruk og Sau og Geit Sideeffektar som kan ha utspring eller vera inspirert av Solundprosjektet: a. Andre har arrangert: kurs, møte og markdagar der beitemark før og etter sviing har vore eit tema. b. Fleire villsaulag har blitt etablert i kommunen. c. Omfanget av lyngsviing har auka og fleire gardbrukarar svir no lyng. d. Fleire turstiar er komne til. Å få vekk tett einerkratt som det bilde under syner, har gjort det lettare for turfolk å ta seg fram i terrenget. Bilde 12 Tett einerkratt, eit ikkje uvanleg syn i overgrodde beitområde på kysten. 14

15 Konklusjonar og tilrådingar Alle tre gardbrukarane og ringleiaren framhevar at beitekvaliteten er blitt mykje betre etter sviing med etterfølgande beiting. Sviinga gir næring til jorda. Når dyra går tettare, vil ein kunna få gjødseleffekt av sauemøk. Behandling mot snyltarar kan verta eit større behov når dyra går tett. Den beste måten å få fram att gamalt kulturlandskap er å svi og rydda slike område som dei me hadde i Solund og deretter sleppa beitedyr inn i områda. Dersom sviing av avgrensa område av lyng skjer årleg, vil ein få fram både gode sommarbeite dominert av gras og urter og gode vinterbeite med frisk lyng. Når ein svir beiteområda bit for bit, helst eit område kvart år, får ein ulike kvalitetar på lyngen. Lyngen er ganske næringsfattig, den yngste lyngen har høgst fôrverdi. For utegangarsau som berre skal livnæra seg på det som dei finn ute om vinteren, er det viktig med tilgang på tang. Åringar bør ha gode beite, og dei bør gjerne få tillegg av proteinrikt kraftfôr. Beitedyr må inn att i beiteområda som er rydda og svidd! Det at dyra beitar der vil i seg sjølv forbetra beiteverdien og hindra ny attgroing. Dyra trekker naturleg mot desse områda med ung, ny plantevekst, spesielt føretrekk dei gras og urter. Når det er mykje grov einer i områda som bøndene svir, er konklusjonen at 2. gongs sviing tar dei grove greinene òg. Det vert etterpå lett berre å dra greinene og røtene opp for hand og, deretter samla og brenna dei. Det er positivt å ha att ein del av trea. Rogn, selje, bjørk og vier inneheld viktige sporstoff som dyra elles kan få for lite av. Trea gir òg skugge og livd. Gardbrukarane rapporterer om mindre alveld på lam utover i desse åra. Kanskje sviinga med påfølgande år med beite av gras og ung lyng har gitt resultat? Me har sett at dyra trekker til desse områda. Vona er at denne nye beitevegetasjonen skal få dyra vekk frå meir typiske rome-myrområde. Når ein ønskjer å få fram att gammal kulturmark, bør ein prioritera dei potensielt beste beiteområda. I lune sørhellingar med lausmassar som er godt drenerte (i kontrast til område med lite jord på berg) kan me i desse områda finna verdfulle beiteplanter. Sørvende bakkar mellom bratte berg magasinerer solvarmen. I slike lune bakkar fann me kvein, storr, gulaks, geitsvingel, blåbær, tepperot, og andre lågtveksande urter og anna gras som sauen set pris på. 15

16 Bilde 13: Yngve Rekdal i Skog og Landskap er ein ressursperson til verdsetjing av beitekvaliteten. Her studerer han eit rikt grasbeite i ei lun sørhelling. Når ein finn indikatorplanter for gode beite, gjerne innunder kratt og grov lyng, kan ein ved rydding og sviing, få fram att rike beiteområde. I første omgang kan område som er overgrodde med einer og kratt, sjå håplause ut. Ved å rydda vekk den uønska vegetasjonen, får dei ønska plantene lys og plass nok til å veksa fram. Bilde 14 Indikatorplanter for gode beite. Får ein rydda vekk einer og kratt her, vil god beitevegetasjon kunna få livets rett att. 16

17 Det er gode beiteplanter og indikatorplanter for beitekvalitet som det er viktig å kjenna til og leita etter når ein skal finna fram til beiteområde der ein først vil setja inn tiltaka. Døme på indikatorplanter for potensiale for gode beite er grasvekster, ofte kvein, skrubbær, burkne og storr. Viss ikkje områda har naturleg gjerding, må ein gjerda inn område som ein ønskjer å styra beitinga frå eller til. Helikopterkalking er effektivt og er vel den einaste metoden ein har til å få kalk til store beiteområde. Andre måtar å kalka så store område på, vert for arbeidskrevjande. Ein bør konsentrera kalkinga til dei område ein vil ha grasdominerte beite og kutta ut kalking i dei områda ein ønskjer vinterlyngbeite. Gjødsling er ein fordel i grasbeite som ein vil auka verdien av. Vegar inn i områda vil kunna avhjelpa gardbrukarane med mykje tungt arbeid. Vegar forenklar tiltak som gjerding, gjødsling og kalking og det å sjå om dyra, eventuelt fôra og behandla dei (sankekveer). Bøndene kunne tenkt seg meir vegar. 17

18 Framover Det er viktig at gradbrukarar i Solund fortset med å svi område med gammal lyng kvart år for å halda oppe beitekvaliteten og det er avgjerande for å halda eit ope landskap, at husdyra beitar i desse områda. Det er ønskjeleg med styrt beiting, særleg for å unngå for hard beiting på heilt nysvidde område. Vegetasjonskartlegga med tanke på beitekvalitet hadde vore ønskjeleg, -der ein og vurderer beitepotensialet. Ei slik kartlegging kunne forsøksringen teke ansvaret for. Det er viktig å framheva verdien av gode beite og det å ha og sjå beitedyr i marka. Eit ope landskap vil auka verdien av turterrenget. Og areala som vert nytta slik bør avmerkast som verdfulle beiteområde i konkurranse med å legga ut områda til hyttebygging, vindmøller eller anna. Rapporten kan som han er, leggast ut på forsøksringen sine internettsider tilgjengeleg for alle. I tillegg kan han leggast ut i fagdatabasen til Norsk Landbruksrådgiving. Han kan om ønskjeleg omformast til ein direkte rådgjevingsbrosjyre eller faktaark om skjøtsel av lyngbeite og overgrodd gammal kulturmark på kysten. Han kan omformast til artiklar for fagblad. I så tilfelle har me ønskje om å få teke fleire bilde i sommar, særleg av beitande dyr i gode beite. Ringleiaren kan legga fram rapporten på ulike fagmøte viss det er ønskjeleg. Me vil tilrå at SMIL-midlar framover kan og bør brukast til tiltak som er tilrådde i denne rapporten. 18