Innleiing

Transkript

1 Valle i tal. Kunnskapsgrunnlag 2018

2 Innleiing. I ei tid i endring er det viktig å ha oversikt over ulike utviklingstrekk i kommunen innafor viktige område som folketalsutvikling, næringsstruktur, sysselsetting og pendling. Vidare forhold rundt familie, oppvekst, levekår og utdanning. Målet med dette kunnskapsgrunnlaget er å presentere den siste gjeldande kunnskapen om ulike tema. Noko statistikk er fersk, mens andre tal kan ha eit etterslep på 1-2 år. Om ikkje anna er oppgjeve vert tala henta frå SSB 1, Kommune-NM 2 og Folkeinnstituttet 3. Dokumentet er delt i tre delar, der første del er ein situasjonsskildring basert på tal frå ulike statistiske kjelder, andre del av dokumentet er meir ei skildring av dei historiske mekanismane som ein ser resultatet av i dag, og til sist vil vi forsøke å gje eit glimt av dei framtidige utfordringane vi står ovanfor, utover befolkningsendringar i seg sjølv

3 Del 1- Valle i tal Kvifor er analyse av folketalsendring viktig? Analyse av folketalsendring legg premissar for handlingsrommet vi har i samfunnsplanlegginga, og syner kva utfordringar vi står ovanfor. Talet på innbyggjarar i Valle kommune har vore synkande over mange år. Dette er en lagnad vi i Aust Agder deler fyrst og fremst med Bygland kommune. Demografi er meir enn folketal, det seier også noko om samansetjinga av befolkninga. Vi delar gjerne demografi opp i kjønn, alder og etnisk opphav. Med etnisk opphav meiner vi her ei gruppe med felles særtrekk, språk eller kultur. Endringar i befolkninga skjer både ved fødsel og død, men også ved innflytting og utflytting. I arbeidet med demografi vert ein spesielt oppteken av korleis ulike sosiale, økonomiske og politiske sider ved samfunnsutviklinga påverkar og vert påverka av dei demografiske endringane over tid. Demografiske endringar er difor eit viktig utgangspunkt for å kunne seie noko om dei utfordringane Valle står overfor i åra som kommer, innafor dei fleste områda i samfunnet. Regional og lokal utvikling Befolkningsutvikling og eller befolkningsendringer blir gjerne sett på som ein av dei store indikatorene for regional eller lokal utvikling. Ønskje om befolkningsvekst har sammenheng med fleire forhold, bl.a kommunens inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft og nødvendig kompetanse. Befolknignsutviklinga har også betydning for kommunens planar når det gjeld omfang og kvalitet på dei ulike tenestene som skal leverast til innbyggjarar i framtida. Fig. 1.1 Som ein kan sjå i Fig 1.1 har Valle saman med Bygland hatt ei svært negativ befolkningsutvikling. Som ein kan sjå har Risør, Åmli og Gjerstad også ei nedgong men ikkje i nærleiken av Valle og Bygland. Orsaka til dette kjem ein attende til. 3

4 Fig. 1.2 Frå 2000 til 1. januar 2018 har Valle kommune hatt ei nedgong i innbyggjartal på 214 personar. Dette er ei nedgong på 15 %. Som ein kan sjå av Fig 1.2 Var det ei stor nedgong i frå 2000 til I frå fikk me ei svak auke. Dette er en situasjon mange kommunar opplevde. Dette heng saman med utviding av EØS området, noko som opna for arbeidsinnvandring. Valle klara ikkje å nyttegjere seg dette på same måte som Bykle kommune gjorde. Frå 2008 og til i dag har utflyttinga skjedd i varierande tempo. Fig. 1.3 Fig. 1.3 synar også at kommunen har et visst kvinne underskot. Noko som kan påvirke fødselstala avhengig av i kva for aldersgruppe forskjellane er i. 4

5 Fig 1.4 Som ein kan sjå av Fig 1.4 har det sidan 2000 vore ein reduksjon i så å sei alle 10 årige aldersgrupper. Sjølv i grupper ein skulle forvente vekst, gruppa + 70 har hatt ein reduksjon i denne perioden. Årsaka til dette vil mein kunne finne i del to av dokumentet. Fig 1.5 Ei årsak til det synkande folketalet (Fig 1.5) er at det flyttar fleire ut enn inn. Det ein ikke kan sjå er i kva for grad det er dei same som flyttar inn som etter ein periode flyttar ut. Ei utfordring for kommunen er å syte for at innflyttarar vert buande i kommunen. Ei kartleggjing av grunngjeving både for inn og utflytting bør muligens vurderast. Årsaka til flytting kan ein finne i del to av dette dokumentet. Lokalt kan det sjå ut som det i mange jobbar er låg turnover, noko som gjer at mange må finne høveleg arbeid utanfor kommunen. Næringsstrukturen spelar også ei stor rolle i denne utviklinga. 5

6 Kor kjem invandrerne i frå? Fig 1.6 I fig. 1.6 kan vi sjå kor innvandrarane i Valle kjem frå. Ved utgangen av 2017 var det i hovudsak innvandarar frå Europa og Asia. Vi har ikkje sett på detaljar i høve til kva for land den enkelte innvandrar kommer i frå, men ein kan seie at dei to store gruppene med innvandrar har ulik grunngjeving for å vere her. Europearar, dominert av Aust-Europa har kome fyrst og frems på grunn av ein gunstig arbeidsmarknad (arbeidsinnvandring). Utviklinga på arbeidsmarknaden vil ha betydning for denne type innvandring i framtida. Den andre store gruppen er busatte flykningar, der mange av desse flytta ut i fyrste halvdel av Arbeidsinnvandringa er fyrst og fremst eit resultat av utvidelsen innen EU i 2004 og I dag opplever vi nasjonalt at mange av desse returnerer til ein veksande arbeidsmarknad i heimlandet. 6

7 Kva er årsakene for folketalsendring i løpet av eit år? Fig 1.7 Ser ein på år 2017 kan ein sjå at det til dømes dør langt fleire enn det som blir født. Dette er eit resultat av vedvarande reduksjon i aldersgruppa år (Populært kalla «reproduktiv» alder). Så i 2017 kan ein sjå at Valle hadde ei negativ utvikling i høve til dette på 11 personar. Sjølv om ein i 2017 framleis har ei positiv innvandring er dette ikkje nok til å demme opp for den innalandske utflyttinga. I sum hadde ein då i 2017 ei negativ folketalsendring på 21 personar. 7

8 Framskriving Prognoser fram til 2040 Før ein går inn i ein diskusjon knytt til befolkningsendringar er det viktig å hugse følgjande, at dette er ei prognose, og desse ikkje er hogd i stein. Til grunn for tala ligg SSBs folketalsframskriving I høve til prognosa som vart utarbeidd i 2014 er denne prognosa kraftig justert i fohold til både innvandring og fødselstal. Konsekvensen av denne endringa er at dei kommunane med høge anslag har fått eit lite pusterom, medan kommunar med negativ folketalsutvikkling får ei dårlegare utvikling i følgje denne prognosa. Får ein større endringar i forhold til inn og utflytting vil dette påverke prognosane ganske mykje. Vi har i denne prognosa lagt til grunn eit moderar anslag. Fig 1.8 Som ein kan sjå av Fig 1.8 vil ein framleis sjå ei svak befolkningsreduksjon fram til Etter det vil alderssamansetjinga i liten grad syte for barnefødslar og fødselsoverskot. Fig 1.9 Som ein kan sjå i høve til 10 årige aldersgrupper er det fyst og fremst andelen unge som reduserast, men også endringar i aldersgruppa 50 og oppover ser ut til å ha ein stor variasjon. Den stabile auka finn ein i gruppa +80, som skal tredoblast. 8

9 Fig 1.10 I høve prognosane vil ein i 2040 ha ein situasjon at halvparten av befolkninga vil vere over 50 år. Bryter vi prognosane endå meir ned vil vi i Fig 1.11 kunne sjå at behovet for barnehageplassar blir så å seie uendra i heile framskrivings perioden. Fig 1.11 Fig 1.12 Vi kan i Fig 1.12 sjå noke av dei same tendensane som i høve til 0-5 åringer i aldersgruppa 6-15 år (Grunnskule og ungdomskule). Dette vil påverke både skulebehov og pedagogisk behov. 9

10 Fig 1.13 I alderen 16 til 66 år finn vi dei store endringane. Denne aldersgruppa er fyrst og fremst ein økonomisk faktor då den skal sørge for folketalsvekst i høve til statlege rammetilskot, og den skal sørge for kommuneskatt, og den er også viktig i høve til kjøpekraft. Fig 1.14 Som ein kan sjå så vil det vere en stor vekst i aldersgruppa +67 år. Det vil vere mange effektar av dette. Ein kan peike på at kvar ny pensjonist får inntekta si redusert med ca. 35 %. Dette kan påvirke innbetaling til kommuneskatt. Dei får redusert kjøpekraft, noko som kan påvirke omsetning i lokalt forretningsliv. Og til sist vil ein del av desse også vere utfordrande i høve til kommunens tenester innafor helse og omsorg. Denne gruppa vil nok også kunne vere kravstore i forhold til andre tenester som f.eks kultur. 10

11 Næring og sysselsetting 2.1 I perioden 2008 til 2017 vert en vedvarande reduksjon i tal på arbeidsplassar i Valle kommune. I sum har det vore ein reduksjon på 74 arbeidsplassar som utgjer ca. 12 % Fig 2.2 I Fig 2.2 kan ein sjå at den dominerande bransjen i Valle kommune er innafor bygg og anlegg, med helse og sosial som ein god nummer to. Elles er arbeidsplassane spreidt innafor mange ulike sektorar. Gruppa «tjenester» er ei samlegruppe for f.eks banknæring, forsikring, konsulettenester osv. 11

12 Fig 2.3 I Fig 2.3 kan ein sjå korleis tal på arbeidsplassar har endra seg mellom 2008 og Som ein kan sjå har det vore ein reduksjon over tid i alle bransjer med untak av nettopp bygg og anleggsbransjen og innafor undervisningssektoren. Veksten innafor bygg og anlegg kan henge saman med utbygginga av Brokke og vegutbygging. Nedgangen innenfor helse og sosial kan forklares både med intern rasjonalisering og helsesamarbeid. Sysselsetting og eigendekning Eigendekning er eit uttrykk for tal på arbeidsplassar i ein kommune i forhold til tal på sysselsette som bur i kommunen. I mange norske kommunar er det ein lågare eigendekkning enn tal på sysselsette, medan det i andre kommunar kan vere ein høgare eigendekkning enn andelen av sysselsette. Fig 2.4 Ved utgangen av 2017 var det registrert 568 arbeidsplasser og 604 sysselsette innbyggjarar i Valle. Dette gjev ei netto utpendling fra kommunen på 36 personer. Eigendekningsandelane i Fig 2.3 gjev uttrykk for kor stor del totalt tal på arbeidsplassar i kommunen utgjer av tal på sysselsette som er busett i kommunen. Den sier altså noko om i kva for grad kommunen kan tilby si eiga befolkning arbeid. Sysselsettingsandel er eit mål på kor mange personar som er sysselsett etter arbeidsstad i prosent av befolkninga, dvs. arbeidsstyrka i kommunen. I 2017 var for Valle sin del arbeidsstyrka i aldersgruppa 15 til 74 år på 71.8 %. Landsgjennomsnittet ligg på 74.4 % og fylkesgjennomsnittet for Agder ligg på 64.5 % 12

13 Pendling Pendling er i dag ein naturleg del av arbeidslivet. Pendling blir gjerne sett på som eit uttrykk for at ein har for få arbeidsplassar. For ein del kommunar kan det også verte eit uttrykk for at befolkninga veks svært hurtig, og at arbeidsplassutviklinga ikkje held tritt. Utpendling er også eit uttrykk for korleis sysselsettinga heng saman med omverda. Utpendling: Fig 2.5 Som ein kan sjå av Fig 2.5 er svært mykje av pendlinga lokalisert i Setesdal med Bykle som den største arbeidskommunen for folk i Valle. Tal på pendlerar vert redusert i høve til avstand, og ein må forvente at ein del av utpendlerane er veke pendlarar. Frå Valle er det arbeidspendling til ca. 30 kommunar. Fig 2.6 Som ein kan sjå av Fig 2.6 er Valle kommune ein viktig arbeidsplass både for folk i Bykle og Bygland. Andelen innpendlerar reduserast i forhold til avstand, og ein må forvente at ein del av innpendlerane er vekependlerar. 13

14 Utdanning og utdanningsnivå Nokre år tilbake (2012) var andelen med bare videregående skole vesentlig høgare enn for resten av landet, også høgare enn gjennomsnittet i fylket. Ein kan sjå at det i 2017 er samsvar mellom andelen i kommunen og andelen i fylket. Dette kan henge saman med at manga av dei eldre utan vidare utdanning har gått bort. I Vest-Agder er framleis tendensen at fleire avsluttar utdanningsløpet med videregåande skulle enn for resten av landet (Fig 3.1). Fig 3.1 I Fig 3.2 kan ein sjå at andelen i befolkninga med høgskule/universitetsutdanning er lågare enn Aust- Agder og landet under eitt. Forklaringa til dette er nok å finne i næringsstrukturen i kommunen der denne type utdanning i liten grad vert etterspurt. Ein kan tenke at kommunen er den verksemda med høgaste andel av dette utdanningsnivået. Fig 3.2 Ser ein på høgare utdanning er det ein annen forskjell som er meir interessant, det er korleis denne fordelar seg kjønnsmessig. I Fig 3.3 kan ein sjå at det er ein vesentleg høgare andel kvinner enn menn i Valle som har intill 4 årig høgskule/universitets. 14

15 Fig 3.3 Sidan 2000 kan ein sjå at andelen menn med intill 4 års utdanning ikkje har endra seg nevneverdig, medan for kvinner har andelen auka med 20 %. Fig 3.4 Når det gjelder høgskule og universitets utdanning er endringa mest oppsiktsvekjande. Her har andelen menn stått stille medan blandt kvinner har andelen frå 2000 auka med 250 %. Det er ein utdanningsdriv blant kvinner som ein ikkje kan sjå i same grad hjå menn. Skjevheita i utdanningsnivå blant kvinner og menn synar som sagt tidligere at det er kvinner som utdannar seg, og at dei i fyrste rekke arbeider i offentleg sektor, ein sektor som over tid har blitt ein sysselsettingsmaskin for utdanna kvinner i høve til helse, skule og administrasjon. 15

16 Del 2 Årsaker til samfunnsendringar I del 1 har vi vist ulike sider ved utviklinga i Valle kommune i høve til befolkning og arbeidsplassar/sysselsetting. Tala syner at Valle over tid har hatt ei negativ utvikling, ein lagnad ein deler med mange norske kommunar. Hva er så årsaka til denne utviklinga? I denne delen vil vi peike på nokre av dei drivkreftene som denne utviklinga kan knyttast til. Stikkord her er sentralisering med kvinnas flukt i frå bygda, og utdanningsrevolusjonen som følgje av overgang frå industrisamfunnet til kunnskapssamfunnet. Og alt heng saman med alt. Kva er sentralisering? Sentralisering vert ofte definert som at befolkninga over tid vert konsentrert på ein (geografisk) stad. Desse prosessane skjer lokalt, regionalt, nasjonalt og globalt. På nasjonalt nivå skjer konsentrasjonen til dei folkerike regionane «sentrale strøk». Ved ein konsentrasjon kring sentrale strøk, vert utkantane tappa for folk og energi. Det handlar om sentrum og periferi. Sentralisering kan ein då omtala som ein sum av reine demografiske høve. Netto flyttestraumar går i frå periferien til sentrum, og netto innvandring er større til sentrum enn til periferien. Ei aldrande befolkning i periferien er ei naturleg konsekvens av at det fyrst og fremst er dei unge som flyttar til sentrum. Naturleg folkevekst (fødselsoverskot) vert da større i sentrum enn i periferien. I sum bidreg dette til sentralisering, som igjen verkar som ein motor i den vidare sentralisering. Prosessen vert sjølvforsterkande. Sjølv utan netto innvandring og nettoflytting vil ein oppleve sentralisering grunna i at aldersstrukturane er ulike i sentrum og periferi. (Ungt og hipt, gamalt og traust) Til tross for ein aktiv distriktspolitikk har det i dei seinare åra gått føre seg ein sterk sentralisering også i Noreg. Livet i byen og på landsbygda arter seg ulikt, og mange unge menneske følar eit drag mot ein urban livsstil. Forskjellen mellom by og bygd med omsyn til tettheit, reiseavstander og storleiken på lokale marknader representerer fakta som vanskeleg om ikkje umogleg å endre gjennom politiske vedtak. Slike fakta kan også påverke rammevilkåra for næringsverksemd, og gje byen større økonomisk vekstkraft enn bygda. Høg økonomisk vekst i sentrum vil bidra til ein ytterlegare sentralisering då arbeidsmarknaden der i mykje større grad vil harmonere med folks utdanningsnivå og utdanningsval. Tal frå SSB synar at veksten held fram i dei fem største tettstadene: Oslo, Bergen, Stavanger/Sandnes, Trondheim og Drammen. I disse tettstadene budde det i alt personar som utgjorde 33 prosent av landets befolkning og 41 prosent av tettstadsbefolkninga. I løpet av 2015 auka antall busatte i desse fem tettstadene med 1,5 prosent, mens arealet auka med 0,4 prosent. Sentralisering og urbanisering er ein global megatrend som har gått raskere i våre naboland. I dei andre nordiske landa bur 90 prosent av innbyggjarane i byar, medan andelen i Noreg er det 80 prosent. Sentralisering er difor eit resultat av at folk flyttar på seg. Kvifor gjer dei det? Det er ikkje enkelt å gje eit eintydig svar på kva årsaka til flytting er. Som eit utgangspunkt kan ein seie at flytting er eit resultat av ulike val folk tek på ulike område, som utdanning, arbeid, karriere, familie m.m.. Mange undersøkingar viser at dei viktigaste faktorane er tilbod på arbeidsplassar og bustadar. Med tilbod her meiner vi korleis arbeidsmarknaden passar til dei individuelle preferansane. Motiva for å flytte, og eller bli buande er subjektivt motivert. Forskinga viser at det ofte er fire ulike grunngjevingar som vert gjeve som motiv for å flytte/ikkje flytte. Desse fire er: 16

17 Stad og miljø Arbeid Bustad Familie. Det er også kjønnsforskjellar i grunngjevinga. Menns motiver for flytting/ikke flytting er ofte knytta til arbeid, mens kvinner i større grad motiverast av familiære årsaker. Kompetanseintensivt næringsliv har så langt hatt ein tendens til å etablere seg rundt dei store byregionane, der tilgangen på denne arbeidskrafta er størst. Dette lagar sjølvforsterkande mekanismar som verker slik at dess større regionar, dess større tiltrekkingskraft. Kunnskapsbasert tenesteproduksjon er store næringar når ein ser landet under eitt, men dei har ein liten del av verdiskapinga i Valle og resten av Setesdal. Kvinners flukt i frå landsbygda. I forskinga er kjønn i hovudsak brukt som ein (av fleire) variabel i kvantitative undersøkingar for å vise det store bildet av variasjonar i flyttemønster og flyttemotiv for kvinner og menn. Då sentraliseringa skaut fart på 1980-talet etter at 1970-talets grøne bølgje hadde lagt seg, vart «Kvinneflukta frå distrikta» utgangspunkt for mykje forsking. Sjølv om nivået på fråflyttinga ikkje heilt nådde opp til nivået på 1960-talet, var konsekvensane (i form av nedgong i folketalet og forgubbing) tydelegare på grunn av at fødselstala hadde minka. Det var ikkje lenger noko «overskot» av barn som kunne kompensere fråflyttinga. Her hadde ein altså med djuptgåande samfunnsendringar å gjere, og forskinga søkte i stor grad strukturelle forklaringar på desse endringane. Kvinner flytter for å utdanne seg. I dei siste åra vore ein eksplosjon innafor høgare utdanning, og det er først og fremst kvinner som har gripe sjansen. Tal syner ei fordeling på 65/35 prosent til fordel for kvinner i høgare utdanning. Konsekvensane av denne veksten er at mange flyttar på seg for å ta utdanning. Enten til næraste høgskule, eller til næraste høgskule/universitet som passar til den enkelte sin utdanningspreferanse. Ved årtusenskiftet var det også slik at jenter frå distrikta i større grad tok utdanning enn jenter frå sentrale strøk. Fenomenet vert ofte omtalt som «utkantjentenes stille revolusjon» Etter avslutta utdanning seier dei som blir spurd at høveleg arbeid eller mangel på dette det er dei viktigaste motiva for å ikkje returnere til heimkommunen. Konsekvensen av dette er at bl.a Setesdal i mykje større grad må jobbe målretta for å etablere arbeidsplassar og rammevilkår som er aktuelle for utdanna kvinner. Kjønnstradisjonelle bygdesamfunn (bygdedyret) blir også peika på som ei årsak til at kvinner ikkje vel å returnere etter endt utdanning. Dette saman med ein «maskulin» næringsstruktur som ikkje har stort nok behov for folk med høg utdanning eller kvinner. Summert kan vi sei at det er mange årsaker og prosessar som gjer at mange av dei som vel å flytte ut ikkje returnerer til kommunen. Men mangelen på arbeid som både passar utdanninga, gjev fagleg utvikling og karrieremogleiheiter, er truleg den viktigaste faktoren. Når det gjeld tal kvinner i offentleg sektor kan det anten tyde på ein stor offentleg sektor, eller få arbeidsplassar i privat sektor. Tradisjonelt er veksten i offentleg sektor forklart med at det er ei sysselsettingsmaskin. 17

18 Ser ein på tal kvinner med høgare utdanning er talet i fylket lågare enn i landet elles. Årsaka til dette kan vere det faktum at næringsstrukturen i liten grad har klart å absorbere den store auken i tal kvinner med høgare utdanning. Dette igjen styrkar forklaringa om at det er eit underskot av arbeidsplassar i fylket for denne gruppa. Mangelen på høveleg arbeid er då det sterkaste motivet for ikkje å komme tilbake til fylket etter at dei er ferdig utdanna. Bruk av deltid syner også at fylket har ein høgare del av dette i høve til resten av landet. Deltid kan oftast skuldas to ting, anten at den er frivillig, eller at den er strukturelt organisert. Om det er ein medviten bruk av deltid i kommunane vil ikkje dette bidra positivt til rekruttering av nyutdanna som i etableringsfasen er heilt avhengige av å jobbe fulltid. Den etablerte arbeidsmarknaden speglar ikkje alltid ønska og kvalifikasjonane til nye kull arbeidstakarar det treng ikkje vere ei hand-i-hanske-tilpassing. Kull som vart fødd på 1970-talet og som kom ut i jobb gjennom 90-talet, hadde like mykje utdanning som sine «brør», og dei hadde i større grad enn sine «mødre» planlagt liva sine ut i frå visjonen om å kunne forsørgje seg sjølv. Dei var i utgangspunktet spreidd busette men klarte arbeidsmarknaden i distrikta å fange dei opp? Det sentraliserande flyttemønsteret på 1990-talet tyder ikkje på det. Som vi skal komme tilbake til, kan det hende at dette ikkje berre har med opningar i arbeidsmarknaden å gjere, men også med at desse kvinnene ikkje var komfortable med det stempel kvinner før dei hadde sett på kva som var ei høveleg tilpassing til distriktsarbeidsmarknaden for kvinner generelt. Når det gjeld kulla som vart fødde på 80-talet, har dei i mindre grad vakse opp i distrikta, og vil truleg i mindre grad flytte dit. Verknaden av strukturelle endringar i næringane, og dermed også i arbeidsmarknaden er også vurdert med utgangspunkt i menn sin ståstad. Dei tradisjonelle mannsarbeidsplassane i primær- og sekundærnæringane har blitt færre, mens talet arbeidsplassar i tenestenæringane har vakse. Dette har vore med på å gjere menn i distrikta meir sårbare for arbeidsløyse og statustap. Det er dei menn som ikkje tilpassar seg nye roller lokalt, eller gjennom flytting, som kan bli råka av dette. Som vi skal komme tilbake til, kan desse marginaliserte mennene gjerne forstått som dei bufaste med låg utdanning - redusere kvinnebusettinga for «dei «nye» kvinnene vil ikkje ha slike menn.» Kva skaper arbeidsplassar? Historisk ble industri og arbeidsplasser etablert i nærleik til kraft og råvarer, denne epoka omtalast ofte som industrisamfunnet. Ein har mange eksempler på korleis ein først etablerte bedrifter, og folk følgde etter for å få jobb. Derfor har ein lokalsamfunn på mange plassar der ein i dag ville si er heilt uegna for noko som helst. Trongen for kraft og råvarer gjorde at ein mellom anna fekk industrireising langs mange av dei store vassdraga. I dag er dette heilt snudd på hovudet, i det post -industrielle samfunnet (etter -industrielle), er det slik at kor staden bedrifter etablerer seg, er heilt avhengig av kor folk er, og ikkje berre det, dei er også avhengig av folk med rett kompetanse. Denne overgangen omtalast ofte som overgangen frå industrisamfunnet til kunnskapssamfunnet. Kunnskapssamfunnet må sjåast som ein kontrast til industrisamfunnet. Det som kjenneteikna industrisamfunnet var at produktivitet fyrst og fremst var knytta til maskiner og mekanikk (teknologi). I kunnskapssamfunnet er produktivitet ikkje berre knytta til teknologi, men i svært stor grad også til kunnskapsrike medarbeidarar - til våre hovud. I dag reknast den menneskelege kapital som vår 18

19 viktigaste ressurs. Årsaka til denne endringa er først og fremst å finne i det som ofte vert omtalt som utdanningseksplosjonen. Dei siste 50 åra har det vore ei radikal auke i tal på studentar. Folk sitt utdanningsnivå har endra seg radikalt. Konsekvensane av dette er at dei som forlet arbeidslivet no har ein vesentleg lågare utdanning enn dei som kjem inn i arbeidsmarknaden i dag. Samtidig ser ein overgang frå vareproduserande sektor til tenesteytande sektor. Klient og kunde vert viktigare enn maskiner og samleband. Denne utviklingen har også gjort at utdanning har gått frå å vere ein rett for dei få, til ei nødvendigheit for alle. Konsekvensen av dette er at ein har sett eit samspel mellom etableringar og utdanningsnivå slik at etableringane fyrst og fremst kjem der kor kompetansen finnast, då fyrst og fremst i dei store byane. Generelt vil det vere mange faktorar som påverker næringsutviklinga. Det kan vere faktorar på etterspurnadsida (volumøkning), på tilbodssida, samt rammebetingelsar og regelverk for næringsverksemd. Det er imidlertid to viktige drivarar for næringsutvikling, og som det er viktig å vere merksam på. Det er: Nærleik til marknad: Befolkningas storleik og kjøpekraft. Dette er viktig for handelsnæringa. Du finn mest ikke kjøpesenter i grisgrendte strøk. Her spelar også distribusjon inn. Tilgong til ressursar: Befolkningen representerer også ein svært viktig ressurs for næringslivet i form av tilgong til arbeidskraft. Storleiken på inntektene i kommunen seier i tillegg noko om befolkningens kompetanse, men også noko om lønnsnivået og dermed om arbeidskrafta er kostnadsmessig konkurransedyktig. 19

20 Del 3 - Frå raus til kjip. Korleis ser framtida ut?. Det norske samfunnet står ovanfor store utferdingar i framtida. Intensitet og kompleksitet av samfunnsendringane vil gjere samfunnsstyring og samfunnsplanlegging både vanskelegare og viktigare. For norske kommuner i dag, små som store er det 4 utfordringsområde som alle på sitt vis har store konsekvensar for kommunane, og som vi meiner det er helt naudsynt å ta med i ei betrakting om framtida. For eksempel veit vi i dag at handelsnæringa estimerer innafor ein kort tidshorisont med ein reduksjon i sysselsettinga på 30 %. DNB melder om ein forventa reduksjon av tilsette på 50 %. Robotisering og mekanisering i både industri og landbruk vil også bidra til reduksjon i sysselsettinga. Ei slik endring kan vere dramatisk for ein kommune, spesielt om ein har ein einsidig næringssamansetting. Samtidig viser befolkningsprognoser at alle kommunar vil oppleve endringar i befolkninga og alderssammensettinga i denne (eldrebølgen). Ei endring som vil utfordre kommunane i forhold til bl.a skatteinntekter og det lokale næringsliv då vi får ei stor gruppe med redusert kjøpekraft.. Vidare har vi ein pågående sentralisering knytat til at flyttestraumen går frå bygd til by. Eksempla er mange, og kor mange kommunar er førebudd for desse store endringane i sin samfunnsplanlegging? Vi vil her sette lys på fyrst og fremst konsekvensane av den demografiske endringa. Men også sneie innom teknologiske endringar og økonomiske rammebetingelsar. Kva er så utfordringen til Valle kommune, og til veldig mange andre norske kommunar? Sosiale faktorer. Her er det fyrst og fremst dei demografiske endringane som vil påverke kommunen. Vi vil sjå ei endring i alderssammensetning i befolkningen (tala i del en synar at 50 % av innbyggarane i 2040 vil vere over 50 år). Denne skjevheten i alderssamansetting vil også kunne påvirke vitalitet og skapekraft i kommunen. Den største utfordringa knytt til desse demografiske endringane vil fyrst og fremst vere knytta til helse og tenestetilbud. Noregs befolkning er venta å vakse til over 7millioner før Samtidig vil andelen eldre auke meir relativt til andre aldersgrupper. Dette vil legge press på dei kommunale helse- og omsorgstenestene. At vi blir fleire vil kreve ei utviding av tilbodet rett og slett fordi det vert fleire innbyggjarar som, før eller sidan, vert avhengige av helse -og omsorgstenester. Samtidig vil ein eldre befolkning auke behovet ytterlegere ettersom eldre i større grad har behov for helse -og omsorgs-tenester. Det er også grupper i den yngre befolkninga som representerer eit auka helse og omsorgsbehov i åra fremover. Kort sagt vil det bli fleire sjuke og pleietrengjande som treng mer avansert behandling i dei kommunale helse-og omsorgstenestene. Fleire behandlingsløp vil flyttast ut av sjukehusa. Frå eit samfunnsøkonomisk ståstad er det ynskjeleg å flytte så myke som råd av behandling ut av sjukehusa ettersom dette generelt sett er kostnadsbesparande. Vi ser ein trend mot at ein i Noreg og andre europeiske land behandler stadig fleire sjukdomar utenfor sjukehus. Dette fører til auka behov for kapasitet i dei kommunale helse 20

21 og omsorgstenestene, spesielt i form av auka kompetanse for å gjennomføre nye typer behandlingar. Medisinske framskritt kan gje auka trong for kommunale helse -og omsorgstenester. I åra fremetter er det naturleg å forvente at medisinske framskritt vil gjere det mogleg å gje betre og meir effektiv behandling. Ein vil både evne å redde fleire liv, samt at fleire som i dag er avhengige av sjukehusopphald for behandling kan unngå dette, og sjukehusopphald vil kortast ned. For mange vil dette imidlertid bety auka behov for rehabilitering og helse-og omsorgsoppfølgjing utanfor spesialisthelsetenesta altså i dei kommunale tenestene. Dette vil dermed kunne drive opp behovet for bemanning og spesialkompetanse i kommunane. Samstundes vil ein måtte forvente eit auka krav til kvalitet av tenester. Sidan Valle også har eit stort innslag av hytter vil ein i framtida sjå at eldre hytteeigearar vil bruke mer tid på hyttene, og kommunen vil måtte pårekne i større grad å levere helse og omsorgstenester til desse. Til sist vil ein mest trulkeg sjå ei befolkning med større bevisstheit knytta til rettigheter innafor dette. Rådmennene i kommunane oppgjev at det er spesielt krevjande å rekruttere spesialsjukepleiarar, sjukepleiarar, barnehagelærarar, vernepleiarar og leger. Berekningar synar at ein innafor helse og omsorg står ovanfor ein mangel på arbeidskraft og kompetanse som til sjuande og sist vil måtte gå utover kvaliteten på dei tenestene ein er pålagt å gje. Når det gjeld skulesektoren er det eit problem i Noreg at mange lærarar forsvinn i løpet av dei første åra i jobb. I Valle vil elevtalet i grunnskulen reduserast med ca. 20 elever. Utfordringa sjølv med eit synkande elevtal vil vere å rekruttere lærarar til desse ungane. Sjølv i dag slit f.eks Valle kommune med å rekruttere førskulelærarar. Økonomiske faktorer. I følgje finansminister Siv Jensen er festen no over. Noreg står ovanfor kraftig auka utgifter både på kort og lang sikt i form av aukande pensjonar, velferds- og helseutgifter på grunn av aldrande befolkning. Dette gjer at kommunane må kanalisere vesentleg meir penger inn i denne sektoren, pengar som nødvendigvis må takst frå ein annan stad. Den generelle økonomiske utviklinga vil vere svært avhengig av handel og sysselsetting. Dilemmaet er at for å skaffe inntekter må Noreg også nytte mykje pengar knytt til infrastruktur og sysselsetting. Renteendringar vil kunne påverke kommunar med en stor gjeldsbelastning. Gjelda må også betalast. Kommunanes pensjonsforpliktelsar et også av kommunens økonomiske kake. Skattlegging, inntektsutvikling osv. spele ei rolle. Eldre vil til dømes ha ei logare inntekt, som igjen vil generere logare skatt, dei vil ha logare kjøpekraft, som igjen vil ha betydning for omsetjing i næringslivet. Ellers vil også ledigheit og sysselsetting (arbeidsmarkedssituasjonen) kunne skape store utfordringar for kommuneøkonomien. 21

22 Teknologiske faktorer. Digitaliseringen av samfunnet er omtalt som den fjerde industrielle revolusjon. Det seiast at ein ofte overvurderer moglegheitene på kort sikt, men undervurderer dei på lang sikt. Nye moglegheiter vi i dag berre ser konturane av kjem til å påverke oss raskare enn vi trur, på måter vi knapt nok forstår rekkevidda av. Maskinlæring og kunstig intelligens er ikkje lenger «science fiction», det er teknologi som venteleg vil spele ei sentral rolle i liva våre og på arbeidsmarknaden. Teknologiske trendar påverker samfunnet og samfunnsutviklinga vil påverke teknologiske trendar. Teknologi vil påverke korleis vi jobbar både i privat og offentlig sektor. I Valle har vi sett resultat av dette i form av flytting og nedlegging av til dømes likningskontoret. Så langt er det fyrst og fremst dei statlege arbeidsplassane som er påverka, men ein kan i framtida også tenke at delar av den kommunale tenesta vil bli re-lokalisert. For kommunen vil framtidig teknologi kunne gje gevinstar både i henhold til kvalitet og tidsbruk. Tal syner at samfunnet er raskere til å ta i bruk ny teknologi enn før. Det tok mange år frå bilar og elektrisitet vart funne opp til dei vart nytta av dei fleste, medan for eksempel smarttelefonar og internett har fått stor utbreiing i løpet av svært kort tid. Mange av dei teknologiske nyvinningane har funne sin plass som essensielle verktøy i arbeidslivet samstundes som dei også vert nytta privat. Den raske introduksjonen av ny teknologi set krav til hurtig omstilling av arbeidslivet og vil krevje hurtig omstilling for mange arbeidstakarar. Digitalisering omfattar område som kunstig intelligens, maskinlæring, stordata (big data), tingenes internett (internet of things), skytenester, blochchain, 3D-printere m.m. 22

23 Som vi ser vil teknologidrevet utvikling endre både måten vi arbeider på, og kor mange som kjem til å arbeide innafor ulike tenesteområder i kommunen. Det vil skje store endringar innafor administrasjon, teknisk, helse (velferdsteknologi), og utdanning. Det er ingen tvil om at dette, saman med demografiske og klimatiske endringar vil føre til at vi er nøydde til å tenke nytt i høve til samfunnsutviklinga Politiske faktorer. Dei siste åra har vist oss at det er stor reformvilje i det politiske miljøet på nasjonalt nivå. Mykje av reformiveren botnar ut i dei utfordringane vi peiker på ovanfor. Denne iveren er nok ikkje lagt død, det er nok bare spørsmål om tid før det brakar laus. Ein må berre få regionreformen i hamn fyrst. Sidan det er staten som er premissleverandør for det kommunale tenestetilbudet spesielt innafor helse og skule/oppvekst vil dei førande politiske haldningar og signal også påverke kommunen i stor grad. Oppsummering. I denne delen har vi peika på utfordringar for kommunen innen sosiale faktorar, økonomiske faktorar, teknologiske faktorar og politiske faktorar. Om vi ser på dei utfordringane vi har innafor helse og eldreomsorg må vi stille oss følgjande spørsmål: Korleis skal vi handtere den raskt aldrande befolkninga og deira behov og krav til pleie-, helse- og omsorgstenester? Kva forutfordringar vil auka urbanisering skape, særleg med omsyn til flytting ut av kommunen? Korleis skal vi handtere nye krav til tenesteområde, med auka behov for spesialkompetanse, som vil kreve større fagmiljø? Vil teknologiutviklinga gjere det mogleg og rasjonelt å samle fleire fageiningar i fellesfunksjonar, sidan det fort blir kostbart å skaffe parallelle teknologiar i mange, små einingar? Korleis vil ein møte moglegheiter for reduserte inntekter i frå kraftproduksjon? Uansett kva den enkelte kommune vel å gjere eller ikkje gjere, vil fremtida sjå heilt annleis ut enn i dag. Løysinga på desse spørsmåla vil at ein som politikar vil måtte gjere nokre val som ikkje er spesielt moro å gjere. Å tilpasse seg ei ny framtid vil smerte. Man må gå i frå å verte raus til kjip. 23