Vitenskapsteori Fortolkande vitenskapstradisjoner. PHA 503, Anette Fagertun, Senter for Omsorgsforskning, HVL.

Transkript

1 Natur kultur Vitenskapsteori Fortolkande vitenskapstradisjoner. PHA 503, Anette Fagertun, Senter for Omsorgsforskning, HVL. I framveksten av humanvitskapane (17/1800 t) kjem det til eit grunnleggjande skilje ml. naturen, som me kan forklare vs. kulturen, som me må forstå. Menneske, kultur og samfunn endrar seg ( i motsetnad til den uforanderlege naturen) Menneske driv historia framover og skapar sjølv verda: ei historiserande haldning Slik grunngjevast humanvitskapane som eigen vitskap, vesensforskjellig frå naturvitskapane. Naturvitskap og Vitskap om menneskeleg og meiningsskapande liv er to hovudtypar av vitskapleg verksemd. Fenomenologi Ei rørsle som omfattar ulike retningar med særskilde fellestrekk finn att element i t.d. hermeneutikk, samfunnvitenskapane, helsefaga, etc. Edmund Husserl ( ), matematikar og filosof reknast som grunnleggar. Alfred Schutz ( ) (fil + sosiolog) gjev fenomenologi ei sosial forankring, vektla kvardagslivs tenking, praksis og samhandling Maurice Merleu Ponty ( ) vektla mnsk sin subjektivitet som forankra i kroppen ( kroppsfenomenologi ) Fenomenologisk bølgje i samfunnsfaga, humaniora og helsefaga dei siste 15 åra inspirasjon for forsking på kultur og samfunn, særskilt iht fokus på kvardagsliv og kulturell praksis. Fenomenologi Rettar merksemda mot verda slik den erfares av subjektet og ikkje mot verda i seg sjølv uavhengig av personen som erfarar den. Medan målet i dei empiristiske/positivistiske retningane er ei eliminering av det subjektive (iht etablering av objektiv kunnskap) sjåast subjektivitet i fenomenologien som ein føresetnad for forståelse. Bryt altså med det rådande kunnskapssynet i si samtid, og representerer eit anna epistemologisk og ontologisk grunnlag. Fenomenologi Framstillast i kritiske ordelag ofte som ein kjensleorientert og intuitiv retning (introspeksjon) Deskriptiv og empirinær, men inkluderar også tolking/teori Representerar eit brot med gjeldande samtidsidear Omtalast også som bevissthets filosofi, konstitusjonsfilosofi, erfaringsfilosofi I helse og sosialfag blitt brukt på to måtar a) i analysar med fokus på å utvikle teori om td. Kva helse er, b) som ein kvalitativ forskingsstrategi (særskilt i sjukepleiarvitskap) Fenomen si konstituering i menneskeleg medvit Husserl sitt prosjekt: mest oppteken av å studere medvitet til menneska, og kva som skil dette frå natur, planter og dyr. Kritiserte alt som smaka av positivisme > den mekaniske overføringa av naturvitskapleg tankegang til menneske og samfunnsforsking ikkje primært interessert i empiriske/sosiale fenomen. Fenomenologi som læra om det som er umiddelbart gitt for medvitet konsentrerte seg om måten fenomen er gitt/konstituerar seg for vårt medvit måten erfaring etablerast på Altså, korleis fenomen framtrer for subjektet 1

2 Intensjonalitet Men, kva kjenneteiknar menneska sitt medvit? Rettetheten kjenneteiknar mnsk medvit altså, intensjonalitet Intensjonalitet viser til at medvitet aldri er tomt, det er alltid retta mot noko, det er alltid eit medvit om noko I medvitet framstår ein ting for meg eg uttrykker dette gjennom språket som å tru noko, å frykte noko, å oppleve noko, etc Det/objekt som framkjem for medvitet slik = fenomen (Husserl) Medvit om noko? Epochè Fenomenologisk reduksjon Analytisk strategi for å setje våre (etablerte) oppfatningar i parentes Kallast også fenomenologisk reduksjon alt me har lært oss (av teori) må takast bort (i forskinga) slik at me greier å nå fram til sjølve saka, essensen. Å innta ei slik haldning i forsking skildrast som å drive deskriptiv fenomenologi oppblomstringa av fenomenologiske studier: kan vere ein motreaksjon på teorifetisjisme tendens der det empiriske materialet pressast til å passe inn i eit el fleire teoretiske perspektiv eller ein reaksjon mot det å henge fast i ei teoretisk hengemyr Kva utfordringar kan det ligge i det å overføre ideen om epochè til samfunnsvitskapen? Men, Husserl tok stilling til naive positivistiske haldningar når han utvikla omgrepet epochè. Han meinte ikkje at fenomenologien skulle vere ein empirisk vitskap. Den analytiske strategien skulle bringe forskaren nærare vesenserkjennelse ikkje nærare empiriske fenomen Poeng: epochè drives av forskaren iht.(dominerande/dogmatiske) oppfatningar i hennar fag/erfaringar og kjem gjennom dette nærare saken sitt vesen (essens) og ikkje nærare ei empirisk røynd Me kan læra: ikkje å drive forsking tolkingslaus eller teorilaust, men å stille spm ved dominerande teoriar og dogmatiske haldningar i faget vårt (NB! Dette (bør vere) ein sentral del i all forsking). Livsverd (lebenswelt) Sentralt omgrep hjå Husserl, men fagleg usemje om definisjon av omgrepet Gilje (2006), livsverd er det Husserl peika på som den før vitkaplege erfaringsverda. Denne får me tilgang til ved å eliminere eller ta avstand frå våre førehandsoppfatningar Thornquist (2003) forklarar omgrepet som den verda me lever i til dagleg og som me umiddelbart er fortrulege med og har erfaring med mennesket si primære erkjenningsform Ikkje interessert i menneska si empiriske livsverd men heller i livsverda sin struktur og grunnleggjande vesen (omtala som essensialismen i klassisk fenomenologi) Livsverd Menneska systematiserar sin intensjonalitet dei vurderar røynda og fell dom over denne dette er den meiningsskapande prosessen som utgjer jegets habitus meinte Husserl. Men, kvifor er det så viktig at me kjem fram til denne (type) erfaringsverd? Dette må me forstå i høve Husserl si samtid (epistemiske situasjon) og det kunnskapssynet som dominerte då: faktavitskap og positivisme, som han såg som objektiverande vitskapar (og som å skildre subjektuavhengige røyndomar) altså vitskapar som legg til side menneska sine erfaringar, tankar og opplevingar, og fokuserar på det positiv gitte som kan målast og teljast 2

3 Kritikk av Husserl sin fenomenologi Husserl dokumenterar i si forsking at naturvitskapen si objektivistiske sjølvforståing er ei skinnforståing fordi, sjølv fakta må konstituerast me oppfattar ikkje verda direkte, me oppfattar den gjennom vårt medvit og typar av faktakunnskap må nødvendigvis vise seg for ein subjektivitet Soleis er subjektivitet ein føresetnad for forståing i fenomenologien Husserl legitimerar at det finst forskingsobjekt som me ikkje får tilgang til ved måling og teljing element i vår livsverd kan ikkje reduserast til (målbare)objekt Skjervheim (1976) Husserl vend blikket innover, til medvitet og det reine ego subjektet er einsamt, aleine, apolitisk, ahistorisk, og asosialt vanskeleg å tenke sosiologisk med Husserl, vert difor uinteressant Shûtz bygde på Husserl og vende fenomenologien mot sosiologien, kritisk til Husserl: ein kan ikkje nå fram til eit ego utanfor tid og rom (eit reint ego, reine erfaringar) Kroppsfenomenologi den levde kroppen Merleau Ponty ( ) Set kroppen i sentrum: forankrar subjektet og subjektivitet i kroppen «Persepsjon», ikkje berre sansing men også ein rettetheit mot omgjevnadene (persepsjonsfenomenologi) Det er SOM kroppslege subjekt menneske eksisterar i verda kroppen er sentrum for erfaring og erkjennesle og den har ein rettetheit mot omgjevnadene Menneska meddeler seg sjølv på kroppsleg vis kroppen er ikkje taus og utrykkslaus Kroppen er konkret og situert og uløyseleg knytt til verda Kroppsfenomenologi Kritiserte Husserl for å fokusere på den reine bevissthet. Tenkning og intensjonalitet kan ikkje forståast lausrive frå kroppen Kroppen er ikkje rein materie (natur), men erfarande materie Kropp og sinn utgjer ein umiddelbar einhet Kroppen finst i dobbel forstand: me er den og me har den kroppen eksisterar med andre ord som både subjekt (/førobjektiv) og objekt Dette er kroppens tvetydigheit: eit grunntrekk ved menneske Menneska tar kroppen for gitt vår væren i verden er ofte utematisert Men, når kroppen sviktar bringes merksemda mot den. Erfaringer setter seg i kroppen Medisinsk uforklarte plager og symptomer (MUPS) Uforklart det manglar ei helsefagleg semje om kva symptoma skuldast, og korleis pasientane kan hjelpast Krenkelsens avtrykk Anna Luise Kirkengen (2015) Fremjar tanken om innskrift kroppen som bærar av levd meining Ingen kløft mellom den personlege krenkinga og kroppen, personen ER kroppen, og sjelelege smerter kan eksistere SOM kroppsleg smerte Men, kanskje finn ein ikkje objektive teikn? Kroppsfenomenologi forklarar dette med at krenkinga blir bært som eit kroppsleg symptom. Fenomenologi i kvalitativ helse og samfunnsfagleg forsking innslag og metodologisk inspirasjon Fenomenologi formidlar respekt og interesse for det kvardagslege og konkrete Det føl å lage fyldige, erfaringsnære og konkrete skildringar av korleis individ erfarer spesifikke fenomen (men) ein søker essens Kan oppmode oss til å vere opne iht omgrep og teori, ikkje tilpasse data til ferdige tankemodellar, og til å møte feltet med openheit Vere oppteken av korleis menneska aktivt skapar verda empatisk haldning Forstå handlingar ut frå aktørane sine eigne subjektive perspektiv 3

4 Fenomenologisk perspektiv i forsking med aktør og brukarperspektiv I profesjonsutdanningar med vekt på synet til klienten, pasienten, brukaren, studenten, etc, finn ein mykje bruk av fenomenologi Men, fenomenologi er fyrst og fremst ei tilnærming i form av ein refleksiv analyse, og ikkje eit sett med omgrep me kan anvende på nokre utvalde empiriske område. Husserl skreiv ikkje metodebøker, han laga heller ikkje teoriar som handla om menneske som sosiale og relasjonelle vesen (men dreide mot intersubjektivitet i seinare arbeider). Hermeneutikk Viser til ein samansett tradisjon av teoriar om fortolking av meiningsfylte fenomen. Fenomena har meining for nokon i ein samanheng. Fellestrekk: avviser tesa om alle vitskapar sin prinsipielle likskap alle fenomen som utgjer den menneskelege kultur er karakterisert ved intensjonalitet (rettethet) eller meiningsfullheit me møter aldri verda utan forutsetningar meiningsfulle fenomen er forståelige bare i den samanheng (kontekst) dei førekjem i. Tradisjonell og filosofisk hermeneutikk TO hovedtradisjonar: 1) den tradisjonelle metodeorienterte hermeneutikken (1800 t), Schleiermacher og Dilthey er sentrale «hermeneutikkens fedre» 2) den filosofiske ontologisk orienterte hermeneutikken/ eksistensiell hermeneutikk (1900 t), Heidegger og Gadamer er sentrale Vidare, andre typar av straumar: Dybdehermeneutikk (/Mistankens hermeneutikk), Ricoeur, 1960 t Kritisk hermeneutikk, Habermas 1970/80 t Post Heideggeriansk Hermeneutikk, Charles Taylor 1980/90 t Fornying av hermeneutikken på 1900 talet: ei «ontologisk vending» Gadamer og Heidegger vil klargjere grunntrekk ved mennesket sin eksistens og væremåte ontologisk vending. Ontologi = læra om dei særeigne og vesensnaudsynte trekk ved det værende. Læra om det som ER. Ontologiske spørsmål handlar om kva som finst i verda. Kva er eit menneske? Kva er ein kropp? Kva er å vere i verda? All viten og forståing føreset ein bakgrunn av antakelsar det finst ingen mulighet for å finne ein ståstad utanfor historia. Altså: også ei vending mot språket og ei ny forståing av historisitet (vår historisitet fargar alle våre aktivitetar) Martin Heidegger ( ) Tysk filosof, elev av Husserl (ref. fenomenologi) Opptatt av mennesket sine eksistensielle vilkår (eksistensialisme) Kva vil det seie å vere til? Kva er væren? Kritiserte Descartes for å opererar med eit subjekt uten og utenfor verden, eit subjekt som er autonomt og fristilt Heidegger: Menneskeleg eksistens er karakterisert ved å vere forståande og engasjert tilstade i verda subjektet sin grunnforfatning er væren i verden menneske befinner seg alltid allerede i ein situasjon her og no og i ein eksistens som forutsetter andre 4

5 Heidegger, der væren og med væren Dobbelheit ved eksistens Alle subjekt er innvevd i ein historisk verden som er delt med andre Menneska sitt liv i verda er soleis også då alltid ein med væren medeksistens Dasein = derværen: betegnar den menneskelege måten å vere i verda på som eit forståande og historisk vesen konkret til stade der i sin eigen væren Mennesket sin eksistens er då alltid min (minhet) eksistens og din eksistens Mennesket sin eksistens er tidslig dvs. at eksistensen er forma av dødelegheita Det er væren mot døden som gjer at noko har meining for oss at noko står på spel Væren i verden og væren mot døden (uhygge, heimlaushet, unheimlich ) Kan vere avgjerande for å forstå forholdet mellom helse og sjukdom (Svenaeus 2005 teori). Ved sjukdom kan ein grunnleggande eksistensiell sårbarheit melde seg som kjensler av framandheit og heimlausheit Svaneus sitt døme om utvikling av diabetes: pasienten sin væren i verden endrar seg gradvis, fyst nesten umerkjeleg og så radikalt balansen av god helse blir fortrengt i sjukdom av noko uheimsleg der alt vert annaleis eller tømt for meining Poeng: fenomenet diabetes kan ikkje reduserast til ein biologisk kjennsgjerning det er ein person, eit subjekt, ein kropp, som har fått diabetes ikkje eit biomedisinsk objekt Hans Georg Gadamer ( ) tysk filosof, elev av Heidegger Menneske befinn seg i ein historisk, kulturell og sosial KONTEKST Menneske sin eksistens er ein historisk eksistens Denne historiske samanhengen er ein avgjerande betingelse for forståing Forståing byrjar aldri fra eit nullpunkt, historien er der alltid før oss, me har ein forforståelse Kritiserer Husserl (fenomenologi) sitt ideal om å setje forforståelse i parantes for å kunne gripe fenomenet si umiddelbare meining i ei intuitiv forståelsesakt. Gadamer kallar forforståing for fordommer : all meining og viten er strukturert av ein ikkje medviten for forståelse Gadamer, forståelseshorisont Våre historisk betinga fordommar utgjer eit heile: forståelseshorisont Gadamer, ikkje oppteken av individuelle fenomen men av heilskapar som grupper, kulturar og samfunn Forståelseshorisont vil vere felles for menneske i ein bestemt kultur og historisk epoke ein felleshistorisk horisont Me kan ikkje stille oss utanfor horisonten, den omsluttar oss Forståelseshorisont gjer kunnskap mogleg, men den set også grenser for kunnskap Forståelse grunntrekk ved menneske Horisont visar til noko me ikkje kan vere på utsida av men også til forandring, døme bevegelse i landskap, nye ting bryt inn i horisonten, nye erfaringar set våre fordommar på prøve Erfaring gir ny forståelse utvider horisonten Å erfare er ein forståelsesprosess, forståelsen vert utvida i møte med det framande Men, forståelse er ikkje ein type erfaring el erkjennelse men menneske sin grunnleggjande væremåte ein grunnstruktur i oss Hermeneutisk fortolkingslogikk Å fortolke inneber å sette fenomenet i ein samanheng som gjer at me forstår kva betydning som kan tilleggast det som undersøkast. Når forskaren skal begrunne fortolking av ein del av ein tekst, må ho vise til fortolking av heile teksten. Når ho skal begrunne fortolking av heile teksten, må ho vise til fortolking av teksten sine delar. Fokuset er heile tida på sjølve fenomenet ho skal forstå. 5

6 Hermeneutikk og helse og sosialfag Hermeneutikk er gjort relevant for helse og sosialfag på fleire vis når menneske erkjennast som eit forståande og fortolkande vesen inneber dette ei avvisning av alle forestillingar om NØYTRALE erkjennelsesprosessar Når mennesket betraktast som historisk situert, betyr dette at kunnskapsutvikling sjåast som stadig pågåande og uavslutta Forskaren, i studiet av meiningsfulle fenomen, inngår i direkte samspel med det ho utforskar hennar forståelseshorisont er avgjerande for kva ho ser og legg merke til. Ein beskrivelse av eit fenomen er allereide ei fortolking fordi ein ikkje kan setje fordommar i parantes Takk for i dag! 6