IKKJE SJUK, MEN GRAVID

HELSA vår Informasjonsavis for Helse Førde nr 2 februar 2010 Årgang 5 Visjon: Vi skal fremje helse og livskvalitet www.helse-forde.no INFORMASJON TEMA: Forsking Ein av berebjelkane i spesialisthelsetenesta er forsking. "Helsa vår" har i denne utgåva 11 sider om temaet forsking. Side 11 21 Helse Førde 2020 Innspela til strategiplanen er folk flest mest opptekne av å sikre gode fagmiljø. Side 24-25 IKKJE SJUK, MEN GRAVID Graviditet er ingen sjukdom, og gjennom "Prosjekt Nærvær" får kvinnelege tilsette i Helse Førde tett oppfølging gjennom svangerskapet. side 29

SIDE 2 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 JA TAKK, BEGGE DELAR Det er vanskeleg å argumentere for at økonomiske innsparingar skal gje eit betre helsetilbod for folket i Sogn og Fjordane. Difor kvepp eg heller ikkje, når eg ser at den pågåande strategiprosessen i Helse Førde enkelte stadar vert omtala som ei jakt på kutt i helsetilbodet. 16 17 Helse Førde har over tid gått med store underskot. Det gjekk bra i nokre år. Bra, på den måten at vi hadde tilgang til ein stadig utvida kassakreditt som kunne berge oss ut av vanskelege situasjonar. Den tida er forbi. For nokre år tilbake heldt vi føredrag i auditoriet på sentralsjukehuset, og forklarte forsamlinga kor viktig det var at vi makta å halde balansen. Vi vart nesten svar skuldige då ein ung turnuskandidat stilte spørsmålet ved kva som vart konsekvensen av å gå i underskot eit år til. Å forklare at det er eit demokratisk problem viss føretaka brukar meir pengar enn Stortinget har løyvd, og at det vil gå ut over nokre andre, såg ikkje ut til å gjere det store inntrykket der og då. No er situasjonen ein ganske annan. For knappe to å sidan vart kranene stengde att. Det er ikkje lenger mogeleg å låne seg ut av ei av kvar krise som måtte oppstå. Omlegginga føltes nok brå og brutal, men var også nødvendig. Det kjem sjeldan noko godt ut av det å låne seg til for høg standard. Det har store delar av verda sett det siste året. I dag er det få, om nokon, av våre tilsette som spør om konsekvensen av å ikkje halde budsjetta. Det er etter kvart så tydeleg at underskotet på sikt også vil få følgjer for tenestetilbodet vårt. Likeeins har mykje av omverda vår i langt større grad teke til orde for at vi må vere villige til å gjere nokre grep for å sikre helsetilbodet i Sogn og Fjordane inn i framtida. Dette er tida for å ta desse grepa, og det er framleis tid til å ta dei. Framleis held det medisinsk-tekniske utstyret vårt ein sånn kvalitet, at det er mogeleg å få til ein fornuftig utskiftingstakt. Sjølv om det byrjar å røyne på. Framleis er bygningane våre av ein sånn kvalitet at det er mogeleg å halde dei vedlike. Dersom vi får frigjeve ein del midlar. Og viktigast av alt. Framleis har Helse Førde kompetente tilsette som kvar dag går motiverte på jobb og yter gode helsetenester til innbyggjarane våre. Difor er det framleis tid til å skape eit framtidsretta helsetilbod for folket i Sogn og Fjordane, i Sogn og Fjordane. Men vi må gjere nokre økonomiske innsparingar for å klare det. Det må bli ja, takk, begge delar. Jon Bolstad, adm.dir TEMA: forsking 8 Tekst/foto/layout: Informasjonsavdelinga Helse Førde. Artiklar/foto frå andre er signert. Trykk: Sogn og Fjordane Avistrykkeri ISSN 1890-291X innhald Ber kvinner om å sjekke brysta Møt opp til mammografi undersøking, er oppmodinga frå Aud Kari Isane frå Balestrand. Side 4, 5, 7 Unngå hjarte- og karsjukdomar Ungdom i 15-års alderen er for lite aktive. Forskar Leif-Steene-Johannessen meiner det kan auke risikoen for hjarte- og karsjukdomar. Side 12 13 Respekt viktig for langtidssjuke Å bli sett og verdsett er den viktigaste medisinen for mange langtidssjukemelde, meiner stipendiat. Side 14 15 Flottoverførte infeksjonar aukar Reidar Hjetland ber blodgjevarar om hjelp til å kartleggje om vi kan ha tilfelle av andre flåttsjukdomar i fylket enn Borrelia-infeksjonen. Side 16 17 Kan avsløre ryggproblem Jan Roar Orlin har funn som viser at svært mange ryggpasientar også har problem med blærefunksjonen. Side 20 Vil forske på smakssansar Camilla Laukeland vil gjennomføre forsking på sjukleg overvektige som tar fedmekirurgi. Dei har auka risiko for å utvikle manglar på næringsstoff. Side 21 Moderne behandling Bruk av senger ved sjukehusa i Helse Førde går stadig nedover. No startar arbeidet med å modernisere dei sengepostane som framleis trengst. Side 24 25 Informasjonssjef Arne Eithun, tlf: 970 55 223 Informasjonsrådgjevar Finn Ove Njøsen, tlf: 920 71 060

SIDE 3 OPNE MØTER I BRUKARUTVALET Brukarutvalet vedtok sist haust at møta deira skal vere opne. Dei komande møta er torsdag 22. april, 10. juni, 23. september og 18. november. Gerd Bjørkedal (bilete) har vore leiar i utvalet i snart to år. Ho meiner at brukarane av Helse Førde blir meir nøgde dersom dei får høve til å påverke helsetenestene. Det er viktig med eigarforhold til eiga behandling. Det gjer at brukarane føler dei blir lagt vekt på, seier ho. STUDENTHJELP: Psykologspesialist i Helse Førde, Ane Kvaale, sørger for at studentar i Sogndal og Førde får nokon å prate med. HO HJELPER STUDENTANE Helse Førde sørgjer for at høgskulestudentar no får tilbod om gratis psykologhjelp. Det vil truleg auke sjansen for at fleire av dei fullfører utdanninga si. Ei psykisk helseteneste til studentar kan førebyggje at dei droppar ut av studiet fordi dei slit med psykiske problem. Vårt lågterskeltilbod skal vere lett tilgjengeleg, og føremålet er å gje tidleg hjelp for å fremje god utvikling og god psykisk helse. Det seier Ane Kvaale ved Sogndal BUP. Ho er psykologspesialist i klinisk psykologi, og har også vidareutdanning innan psykoterapi. Som eit samarbeidsprosjekt mellom Helse Førde og Studentsamskipnaden i Sogn og Fjordane skal ho bruke 20 prosent av arbeidstida si til å snakke med studentar som av ulike årsaker har behov for det. Utan fastlege Dette er meint å vere vere eit lågterskeltilbod til studentar med lettare psykiske vanskar. Noko av fordelen med det er at det ikkje er naudsynt med tilvising frå lege, og ikkje minst at det er gratis, seier Kvaale. Ho peikar på at mange studentar ofte ikkje har ein eigen fastlege på studiestaden og at dette gjer at terskelen for å søke psykologhjelp er større for denne gruppa. Med dette tilbodet er det nok å kontakte studentrådgjevaren som ein brukar ved Studentsamskipnaden, og så vil dei tilvise direkte til meg, seier ho. Mange utfordringar Kvaale er glad for det tilbodet som er kome i stand, og seier det er mange ulike problemstillingar som dukkar opp hos studentane. Dei er ulike både i alder og erfaring, men likevel har studentane det til felles at dei er ei gruppe som er på veg. Alle overgangar i livet representerer store utfordringar for oss. For studentar er det ofte overgangen frå ungdom til det å bli vaksen. Dei skal lausrive seg frå primærfamilie, både på eit psykologisk og praktisk plan, og dei er på veg over i en livssituasjon med større ansvar både privat og i arbeids- /studiesituasjon. Det er store krav i forhold til studiar, utfordringar i forhold til ny busituasjon, økonomiske utfordringar, nytt sosialt nettverk og liknande, seier Kvaale. Tiltaket som vart starta opp i desember i fjor gjev tilbod om rådgjeving, samtalar, korttidsterapi, psykologvurderingar og kartlegging/utgreiing av psykisk helse og eventuelt tilvising til vidare behandling andre stader. FAKTA: tilbodet * Psykisk helsetjeneste for studenter er lokalisert i Sogndal (psykiatrsenteret på Rutlin) og ved kontoret til studentrådgjevar Margit Larssen. * Ane Kvaale tek i mot studentar ein gong i veka. * Første onsdag i månaden er ho i Førde, dei tre andre onsdagane i Sogndal. Ho understrekar også at det er viktig at alle som er med i Brukarutvalet deltek i kursing om rolla som brukarar av tenestene, for dermed å gjere ein endå betre jobb til pasienten sitt beste. SAMLA FULLT HUS God omsorg for pasientar og pårørande gjennom alvorleg sjukdom og død. Det var temaet som samla fullt hus i auditoriet på Førde sentralsjukehus i byrjinga av februar. Over 130 tilsette frå både spesialisthelsetenesta og kommunehelsetenesta var deltarar på fagdagen om palliasjon. Det var nærare 100 personar i tillegg som ønskte å delta, men på grunn av plassmangel fekk desse ikkje delta dette året.

SIDE 4 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 BRYSTKREFT HAR SJØLV KREFT: BER KVINNENE SJEKKE BRYSTA Sjølv lever ho med angsten, og ber no kvinnene i Sogn og Fjordane om å vere føre var. Møt opp til mammografiundersøking, er oppmodinga frå Aud Kari Isane frå Balestrand. Det er eitt år sidan nordfjordkvinna og den tidlegare fylkesskattesjefen møtte opp på brystdiagnostisk senter for screening. Den gongen såg alt bra ut, men det tok ikkje lang tid før ho sjølv kjende ein kul i brystet. Sidan eg nett hadde vore til mammografi så tenkte eg at det sikkert berre var ein hoven mjølkekjertel. Difor reiste eg på ferie som planlagt, men sidan kulen vaks heile tida, ringde eg lege og fekk time i byrjinga av august. Kulen blei då målt til 1-2 cm, seier ho. Angst og redsel Isane vart tilvist time både ved sentralsjukehuset i Førde og ved ein privat klinikk i Bergen tre veker seinare. Ho reiser til sentralsjukehuset. Framleis er det ikkje mogeleg å sjå noko på mammografiundersøkinga. Difor blir det teke ultralyd av brystet til Isane, og bileta syner ein svulst på 3,5 cm. Etter at resultatet frå vevsprøvene føreligg, får Aud Kari svaret ho ikkje ville ha. Ho har brystkreft. Å få ein kreftdiagnose var for meg som å hamne i grøfta. Eg hadde mykje angst og redsel. Eg fann fort ut at eg måtte ha mest mogleg innsikt og kunnskap om sjukdomen. Det vart ein viktig faktor for å oppleve ein viss kontroll. God behandling 49-åringen veit i dag mykje om sjukdomen, og forklarar sjølv kvifor det var vanskeleg å oppdage kreftsvulsten då ho var til mammografiundersøking. Eg har ein krefttype lokalisert til mjølkekjertlane og kreftcellene er svært like cellene i mjølkekjertlane. Det gjer at kreftcellene ikkje skil seg frå dei normale cellene på røntgenbileta. Difor måtte ein også ta ultralyd, seier ho. Helse Førde tilbyr Isane operasjon 12 dagar etter kreftdiagnosen. Det blir undersøkt om andre sjukehus har kortare ventetid, men det har dei ikkje. På operasjonstidspunktet var hovudsvulsten blitt fire centimeter og det var i tillegg ei rekkje satelittsvulstar kring hovudsvulsten. Eg opplevde behandlinga ved sentralsjukehuset som veldig bra. Både av kirurgen som opererte og etterpå ved kreftpoliklinikken der eg har fått cellegift-behandling. Personalet har skrive ut heile journalen min og forklart i detalj kva dei ulike tinga betyr. Det har gjeve meg ei god oppleving av tillit, seier ho. Sunn livsstil Aud Kari Isane er busett i Balestrand, men kjem opphavleg frå Isane i Nordfjord. Ho er ei svært sprek kvinne. Eg har alltid hatt god helse og lever sprek og sunn. Eg hadde faktisk berre att sju veker med trening før eg skulle stille i New York maraton, men sjukdomen øydela. No brukar ho mykje tid på å setje seg inn i både sin eigen sjukdom, men også korleis informasjonen og tilboda er andre stader i landet. Eg har blant anna sjekka alle kreftsidene til Radiumhospitalet og Å få ein kreftdiagnose var for meg som å hamne i grøfta. Kreftforeininga. Der er masse god informasjon. Eg ser jo at behandlinga eg får i Helse Førde er standard behandling som blir gitt elles i landet, seier ho. Media skapar frykt Før jul vart ei landsomfattande undersøking om brystkreft presentert. Der kom Sogn og Fjordane dårleg ut. Men Isane meiner media var alt for upresise i sine presentasjonar av saka. Noko ho meiner er med på å skape unødig frykt blant kvinnene i fylket. Eg bråvakna då eg høyrde oppslaget i NRK Sogn og Fjordane. Dei fortalde i tabloid form om brystkreftpasientar her i fylket som hadde mindre sjanse til å overleve enn andre stader i landet. Angsten sette seg som ei klo i hjartet mitt; eg måtte undersøke saka nærmare. Sidan eg har ein heller sjeldan krefttype var det viktig for meg å finne ut kva krefttypar som vart omtalt. Eg las artikkelen i Legeforeininga sitt tidsskrift og brukte dagen på å sette meg inn i den. Og eg roa meg ned, seier Isane. Ho ringde til NRK Sogn og Fjordane og klaga på framstillinga deira. Ho meiner den var så upresis at den berre var eigna til å skape frykt. For det første var det ikkje snakk om ulike typar, men ulike stadium knytt til storleik på svulst og grad av spreiing. Undersøking som gjekk frå 1984 2004 såg ikkje på kor pasientane var blitt behandla, men kvar dei hadde bustadadresse. Det er difor rimeleg å tru at dei mest kompliserte og langtkomne tilfella gjerne var blitt behandla både på Haukeland og Radiumhospitalet i denne tida. Rapporten seier såleis ikkje spesielt mykje om overleving blant dei som er blitt behandla ved sentralsjukehuset, seier Isane. Ta mammografi Firebornsmora er svært oppteken av at kvinner i fylket nyttar seg av tilbodet om mammografi ved Førde sentralsjukehus. Sjølv om ikkje hennar kreftsvulst vart oppdaga, veit ho at mange andre har nytte av det. Eg vil poengtere at det er kjempeviktig å reise på mammografi når ein får innkalling. Dess tidlegare brystkreften blir oppdaga, dess større sjanse har ein for å overleve, og behandlinga blir kortare. Så er det og viktig å vite at ikkje alt blir oppdaga på mammografi, så kjenn etter heile tida. Eg har sjølv fått erfare at hadde eg oppsøkt lege tidlegare, så hadde ikkje det fått utvikla seg så langt. Stråling på Haukeland Som kreftpasient er no neste etappe for Aud Kari Isane ei reise til Bergen. Strålebehandlinga skal skje ved Haukeland. Då får eg jo ei erfaring derifrå også, det blir nytt. Ellers har det vore veldig flott å ha med ektefelle, born, søster, veninner i denne prosessen. Alle har vore veldig velkomne på sentralsjukehuset, både på kirurgisk og i poliklinikken. Eg har berre positive ting å seie om dei som har behandla meg her i denne tida, avsluttar Isane.

BRYSTKREFT SIDE 5 PASIENT: Aud Kari Isane får cellegiftbehandling ved kreftpoliklinikken ved Førde sentralsjukehus.

SIDE 6 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 Jon Erik 24 år, VM-helt frå Nordfjord Enivest, est, t, fyl fy fylkets ylke k s rre ba ban nds ds beste b breibandsdør? d? leverandør? www.inform.as Skiskyttarkongen vår I Nordfjord er det mange unge skiskyttartalent. Som lokal bank engasjerer vi oss og hjelper dei fram. At Sogn og Fjordane kan fostre ein ny skiskyttarkonge, det trur vi, det ønskjer vi og det satsar vi på. I 2008 gav Sparebanken Sogn og Fjordane 25 millionar kroner i gåve og sponsorstønad til kultur, idrett og forsking i Sogn og Fjordane. Gjennom Furorestipendet og TOPP-idrettsutvikling bidreg vi til å løfte fram dei unge og talentfulle frå fylket. Sparebanken Sogn og Fjordane - la oss fellesskape framtida vår meirennbank.no ssf.no Enivest ADSL Bestill på enivest.no Det du treng av massasje- og kroppsbehandling Har du lite energi, mage/tarmproblem eller gjentekne infeksjonar? Få ei utgreiing av biopat. Eg set opp eit behandlingsopplegg og eit individuelt kosthaldsopplegg for deg. Laila Tefre, sjukepleiar og dagleg leiar Du finn oss i Storehagen 5 i Førde. Tlf. 57 82 33 11

BRYSTKREFT SIDE 7 BRA FOR BRYSTA Eit nytt stereotaxibord MAMMOGRAFI: Seksjonsoverlege Inger Marie ved Førde sentralsjukehus sikrar enkelte kvin- Juel ved brystdiagnostisk senter i Helse Førde. ner både betre og meir behageleg behandling av inngrep i brysta. Pasienten må ligge roleg på magen med brystet hengande ned igjennom eit hol i bordet. Vi tar så røntgenbilete (mammografi) av det aktuelle området, og kan då sjå vevsforandringar frå første gong dei var til screening. Men sidan vi ikkje veit nøyaktig kor djupt i brystet forandringa ligg, må vi ta to nye bileter med 30 gradar forskjell i retninga. Då kan vi rekne ut kor djupt vi skal stikke for å få vevsprøva. Slik forklarar seksjonsoverlege ved brystdiagnostisk senter i Helse Førde, Inger Marie Juel, korleis det nye stereotaxibordet fungerer. Bordet kom til FSS i slutten av januar og fleire kvinner har allereie blitt undersøkte med det nye utstyret. Først ut var Sigrun Hagen frå Høyanger. Eg må seie at dette var veldig behagleg og vi snakkar definitivt ikkje om noko stort inngrep i brystet. Eg kjente berre eit lite stikk, og nåla som vart brukt henta ut prøver frå det fortetta vevet, seier Sigrun Hagen. Alternativet var at Sigrun måtte ta ein open biopsi som inneber at kirurgen må skjære ut eit vevsområde som er merka av radiolog. Ikkje alle pasientar kan nytte seg av det nye utstyret. Bordet kan brukast av ei mindre gruppe pasientar der funna kun er synlege på mammografi. Men for dei som kan nytte bordet vil dei oppleve prøvar som er svært presise sidan den kun tar ut det naudsyne vevet, seier Inger Marie Juel. For Sigrun visste prøvene dessverre at ho er råka av brystkreft. Den gjorde nok det, og eg har allereie starta på behandlinga. Sjølv er eg ved godt mot og er blitt veldig godt behandla på sentralsjukehuset. Eg har godt støtte frå familien og håpar på det beste, seier Hagen. Kommentar / trygve nybø overlege kreftpoliklinikken, Helse Førde Det har den siste tida vore fokus på behandlinga av brystkreft i Sogn og Fjordane. Seksjonsoverlege Trygve Nybø i Helse Førde meiner bilde som er framstilt treng å korrigerast. Det har vore framme i media at når det gjeld behandling av brystkreft gitt mellom 1985 og 2004 så ligg Sogn og Fjordane dårlig an. Dette er nok riktig, sjølv om forskjellane mellom landsdelane er små. Ein må også vere klar over at dette er ein historisk statistikk som ikkje viser status av behandlinga slik den blir gitt i dag. I Helse Førde såg ein mot slutten av 1990-åra at det var av betyding å setje inn større ressursar innan brystkreftbehandlinga i Sogn og Fjordane. Det ein då gjorde var at ein sentraliserte behandlinga. Ved Førde sentralsjukehus vart det danna eit brystdiagnostisk senter, med tett samarbeid mellom kirurg, røntgenlege og kreftspesialist. Seksjonsoverlege Trygve Nybø blei ansvarleg for den kirurgiske sida, overlege Inger Marie Juel fekk hovudansvaret for røntgendelen og Geirfinn Vagstad var inne som kreftspesialist. Frå 2002 fekk vi tilsett overlege Ståle Sund som patolog og Helse Førde hadde då eit fullverdig brystdiagnostisk team. Frå dette året kunne vi få frysesnitt, det vil sei undersøkje preparat under operasjon eit klart framsteg for brystkreftbehandlinga. Vi starta opp med vaktpostlymfeknuteteknikk, og kunne dermed unngå større operasjonar for å fjerne lymfeknutar i armhola. Dette ga mindre inngrep på pasienten og færre pasientar vart utsette for problematiske seinverknader etter inngrep i armhola. Vi kom så med i det nasjonale screeningprogrammet frå 2003. Då kunne vi kalle inn alle kvinner mellom 50 og 70 år i Sogn og Fjordane til brystundersøking annakvart år. Når det gjeld det tekniske utstyret har føretaket fått oppgradert dette til moderne digitale mammografer, og frå januar 2010 også spesialmaskin for å ta prøver frå forandringar som er så små at ein ikkje kan kjenne dei frå utsida. Ved brystdiagnostisk senter i Førde behandlar vi mellom 50 og 70 nye brystkreft-tilfeller kvart år. Vi har eit godt og tett samarbeid med vår moderavdeling på Haukeland Universitetssjukehus. Når det gjeld resultat av denne større innsatsen frå Helse Førde si side er det klart at vi først etter 5 10 år vil vite korleis vi ligg an i forhold til resten av landet. Vi kan som kjent ikkje få oversikt over 10 års sjukdomsfri overleving før det har gått 10 år etter behandlinga. Det er viktig for kvinnene i Sogn og Fjordane å vite at behandlinga dei får her er like god som i resten av landet. Til hjelp for å få vite dette kjem ein truleg i år i gang med eit nasjonalt brystkreftregister som registrerer alle kvinner som får brystkreft, med detaljert sjukdomsoversikt og behandling. Då vil vi betre kunne samanlikne regionane med kvarande. Det er klart at dersom Helse Førde ikkje kan ha ei behandling for brystkreft på høgde med resten av landet, så skal vi heller ikkje drive med det. Eigen spesialitet Frå 2008 vart det danna ein eigen kirurgisk spesialitet for mamma endokrin kirurgi (det vil sei brystkirurgi og hormonelle sjukdomar slik som skjoldbruskkjertelsjukdom og liknande). Det er svært få slike spesialistar i Noreg i dag. Det er berre Haukeland Universitetssjukehus som har full dekning av dette, og det vil ta lang tid før det blir full dekning av slike spesialistar rundt om på dei brystdiagnostiske sentra i Noreg. På sikt må nok Helse Førde syte for å utdanne sine eigne spesialistar. I mellomtida har ein spesialistar i kirurgi som har spesialkompetanse innan ei av desse greinene. Det vil sei at dei har det som ein stor og viktig del av sine arbeidsoppgåver å ta hand om brystkreftkirurgien eller endokrinkirurgien.

SIDE 8 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 Elzubair Mamoun og Robert Brennersted er ein del av det medisinske apparatet i det nye redningshelikopteret. GJE BLOD! Helse Førde ønskjer fleire blodgjevarar, seier bioingneinør Linda Sande (bilete) ved blodbanken i Førde. Å gje blod betyr at du kan hjelpe alvorleg sjuke menneske, seier ho. 15. og 18. februar hadde føretaket vervekampanjar både ved FSS og på Nordfjord sjukehus. Mange pasientar er heilt avhengig av at det er blodgjevarar som ønskjer å gjere ein frivillig innsats. Blod kan lagrast i 5 veker, og blodbankane i Helse Førde har eit konstant behov for nye forsyningar. PRØVER: Arne Johan Hafsås prøver ut fødestilling i senga. Ypparleg for playstation smiler han. Jordmor Merete Melheim viser han stillinga. JORDMØDRENE TAR UTFORDRINGA KURS OM BEINMARGSKREFT Kreftomsorgsgruppa ved Lærdal sjukehus inviterer til kurs om beinmargskreft (myelomatose) 19. mars. Det er sjukepleiarane og hjelpepleiarane ved sjukehuset som står for kurset, og denne gongen har dei også fått med seg overlege Jan Ryde. Kurset er både for dei som jobbar i kommunehelsetenesta i Sogn og ved sjukehuset. For praktisk informasjon, sjå nettsida www.helse-forde.no Ungdomsskulen på Nordfjordeid ønskte hjelp til naturfagundervisninga. Dei kontakta difor jordmødrene på sjukehuset, og 9. klassingane får no ekstra undervisning i svangerskap og seksualitet. Jordmor Merete Melheim ved fødeavdelinga på Nordfjord sjukehus fortel at dette er sjuande gong dei underviser elevar frå siste kullet ved ungdomsskulen. Ungdomane er nysgjerrige og vi får spørsmål om mangt. Vi legg opp til dialog med dei unge slik at dei får svar på det dei ønskjer innan temaet svangerskap og seksualitet, fortel ho. Teori og omvisning Jordmødrene gjennomfører undervisninga i to bolkar. Først er det to timar i auditoriet før dei besøker fødeavdelinga ved sjukehuset. Dei viser fram rommet der dei fødande føder sine born, viser ulike stillingar og fortel om smerte og smertelindring ved ein fødsel. Jordmødrene deler på undervisninga og synfaringa, og elevane blir delt opp i grupper. I auditoriet får ungdomane vite meir om seksualitet, abort og litt om prevensjon. Dei går også gjennom korleis fosteret utviklar seg under graviditeten. Graviditeten Vi informerer frå vår ståstad, og mest om kva som skjer etter at ein graviditet er komen i gang. Det er dei lokale helsesøstrene som informerer om prevensjon og ulike sjukdomar knytt til seksualitet, fortel Melheim. Det er elevane frå Eid ungdomsskule som har dette tilbodet, sidan skulen på Eid sjølv ønskte å få i stand dette. Mange spørsmål Jordmødrene får mange spørsmål frå elevane som. Eitt av spørsmåla denne gongen var Kva er den lengste fødselen de har hatt? UNDERVISER: Jordmor Marianne Skjerdal underviser elevane i auditoriet på Nordfjord sjukehus. Både gutane og jentene stiller spørsmål, der er det ingen forskjell. På fødeavdelinga får elevane prøve ut sengene som dei fødande nyttar. Når jordmødrene spør om dei ønskjer å prøve dei ulike fødestillingane, er det gutane som er mest pågåande og prøver ut, til stor latter for resten av klassen. Det er likevel mest alvor å spore blant elevane, men litt fnising blir det når temaet blir for spesifikt. Som til dømes når jordmora fortel dei at kvar einskild elev sit i auditoriet i dag fordi foreldra deira har eit seksualliv. Det er nok litt ekstra stas for elevane når dei får vere på sjukehuset ein dag for å få denne undervisninga. Dersom andre skular med 9. klassingar ønskjer tilbodet er dei velkomne til Nordfjord sjukehus, om dette let seg praktisk gjennomføre, avsluttar Melheim.

SIDE 9 JUBILEUM Windsor kont.seng som kjem DEG til glede... 18.990,- 150 x 200 cm. Kun i retro stoff Pris med annet bolster 29.530,- Pocket Exclusive fjærkjerne og 8 cm Latex overmadrass. B:150 x L: 200 cm 18.990,- B:180 x L: 200 cm 19.990,- Windsor-serien leveres i myk, medium, fast og ekstra fast utførelse. Hodegavl inkl. ryggpute/nattbord. Treverk leveres i antrasitt eller valnøtt. B:160/180 x H:116 cm 8.495,- Sengepall. Leveres i Blue, Camel, Grey, Black eller Retro. Pris ekskl. ben. B:110 x H: 25 cm 1.730,- WONDERLAND SCALA -liggekomfort med unike egenskaper Wonderland Scala, er tross sin gunstige pris, produsert etter samme kvalitetsprinsipp som de øvrige Wonderland sengene, med de fire unike egenskapene til Wonderland: vaskbar, vendbar, skuldersone og kantstabil. Velg mellom medium eller fast madrass. FANTASTISK JUBILEUMSPRIS! WONDERLAND SCALA 9.998,- 150 x 200 cm WONDERLAND HARMONY 150 X 200 CM 7.048,- 12.990,- WONDERLAND SCALA Kontinentalmadrass. Pocket Standard fjærer og 6 cm welun overmadrass. B:150 x L: 200 cm 9.998,- B:180 x L: 200 cm 11.990,- Scala-serien leveres i medium og fast utførelse. Farge Blue. WONDERLAND HARMONY: Kontinentalmadrass m/retrotrekk. Pocket Comfort fjærer og 7 cm welun overmadrass. B150 x L200 cm 12.990,- B180 x L200 cm 13.990,- Harmony-serien leveres i myk, medium, fast og ekstra fast utførelse. Pris andre stoff: B150 x L200 cm 20.275,- B180 x 200 cm 21.995,- WONDERLAND SCALA Regulerbar 302 RF seng. Pocket Standard fjærer og 6 cm welun overmadrass. B: 90 x L: 200 cm 9.855,-. Prisen inkluderer ikke ben Seng nr 1: 11.595,- Seng nr 2: Ved kjøp av 2 stk regulerbare senger gir vi deg rabatt på seng nr 2 Seng nr 2: 5.798,- Seng nr 1: 14.095,- WONDERLAND HARMONY Regulerbar seng 302 RF. Inkl. Harmony madrass +7 cm welun ov.madrass. B: 90 x L: 200 cm. 14.095,- Ben fra 535.- Komplett m/ben B: 90 x L: 200 cm 14.600,- Ved kjøp av 2 stk regulerbare senger gir vi deg 50% 50% rabatt på seng nr 2 WONDERLAND SCALA Vendbar madrass. Pocket Standard fjærer og 6 cm welun overmadrass. B: 75 x L: 200 cm 3.275,- B: 90 x L: 200 cm 3.915,- B:120 x L: 200 cm 5.085,- WONDERLAND SCALA Rammemadrass. Pocket Standard fjærer og 6 cm welun overmadrass. B: 75 x L: 200 cm 4.480,- B: 90 x L: 200 cm 4.875,- B: 120 x L: 200 cm 6.185,- Prisen inkluderer ikke ben eller bøyler. WONDERLAND HARMONY Rammemadrass. Pocket Standard fjærer og6 cm welun overmadrass. B: 75 x L: 200 cm 5.195,- B: 90 x L: 200 cm 5.915,- B:120 x L: 200 cm 7.605,- Prisen inkluderer ikke bein eller bøyler WONDERLAND HARMONY Vendbar madrass. Pocket Comfort fjærer og 7 cm welun overmadrass. B: 75 x L: 200 cm 4.870,- B: 90 x L: 200 cm 5.545,- B:120 x L: 200 cm 7.130,- Møbelringen Førde Varehus: 6800 Førde Tlf.: 57 72 37 90 Møbelringen Sandane: 6823 Sandane Tlf.: 57 86 56 66 Møbelringen Sogndal: 6851 Sogndal Tlf.: 57 67 69 00 Møbelringen Stryn: 6781 Stryn Tlf.: 57 87 25 20 Møbelringen Nordfjordeid: 6770 Nordfjordeid Tlf.: 57 88 64 50 Møbelringen Åheim: 6146 Åheim Tlf.: 70 02 04 40

SIDE 10 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 Sjukehusapoteket, litt meir enn eit vanleg apotek Utvalet vårt av legemiddel og apotekvarer er tilpassa behovet til pasientane på sjukehuset. Vi produserer legemiddel som ein ikkje kan skaffe på annan måte. Vi gjer klar legemidla dine medan du ventar og gjev deg råd om korleis du brukar dei på rett måte. Vi kan også følgje opp med å levere medisin og andre varer når du har kome heim (til dømes dialysepasientar). Vi tek i mot dei gamle legemidla dine og sørgjer for at dei blir destruerte på ein trygg og miljøvenleg måte. Vi er fagfolk med lang erfaring, så ikkje vær redd for å ta kontakt med oss dersom du lurer på noko. Vi forsyner alle avdelingane i Helse Førde med legemiddel og apotekvarer. Apotekene Vest HF produserer legemiddel til den einskilde, til sjukehusa og til apotek over heile landet. SJUKEHUSAPOTEKET ER FOR ALLE! Sjukehusapoteket i Førde fi nn du i trivelege lokale i Sentralsjukehuset i Førde. Postadresse: Sjukehusapoteket i Førde, 6807 Førde. Telefon 57 83 98 50 - Telefaks 57 83 98 60 e-post: forde@apotekene-vest.no

TEMA: forsking Risiko blant unge Inaktive born og unge har auka risiko for hjarte-/karsjukdomar seinare i livet. Side 12 13 Tilsette vil bli sett Birte Barsnes forskar på utfordringane ved auka sjukefråvær. Side 14 15 Treng blod til forsking Flått og flåttoverførte infeksjonar ser ut til å bli meir vanleg, også i vårt fylke. Reidar Hjetland ønskjer difor at blodgjevarar kan hjelpe han med forskinga. Side 16 17 Kronikkar Christian Moltu skriv om psykiske lidingar, medan Anne G. Halding tar for seg temaet kroniske sjukdomar. Side 18 19 NYE FUNN OM RYGGPROBLEM Overlege i Helse Førde, Jan Roar Orlin, har gjort nye funn knytt til ryggpasientar. Forskingsartikkelen hans blir no publisert i heile Skandinavia. Side 20-21 Illustrasjonsfoto.

SIDE 12 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 VI TRENG Å VITE MEIR Det er mykje vi veit innan medisin og helsefag. Det er også mykje vi ikkje veit. Helsevesenet er ein svært kunnskapsintensiv sektor som er avhengig av kontinuerleg forsking og utvikling. Forsking er såleis ei lovpålagt oppgåve både for sjukehusa og institusjonar med høgare utdanning. Vi er forplikta til å bidra. I 1919 vart det første forskingssenteret innan jordbruk i fylket opna på Njøs. Det var tidleg klart at forsking og utvikling var avgjerande for å utvikle jordbruket i Sogn og Fjordane. 90 år etter starta vi opp vårt første forskingssenter innan helse. Det er bra, og heilt avgjerande for å stadig utvikle behandlingstilbodet og helsetenestene våre til å bli endå betre. Senter for helseforsking vart opna hausten 2008, eit samarbeid mellom Helse Førde og Høgskulen i Sogn og Fjordane. Senteret skal bidra til å auke omfanget av helseforsking og utvikle eit konkurransedyktig forskingsmiljø i fylket. Det betyr også at vi i større grad skal utvikle kunnskap sjølve, og i mindre grad berre vere råvareleverandør av forskingsdata til andre. I forskingssamanheng er eitt år kort tid. Å utvikle eit robust forskingsmiljø tek mange år. Men vi er i gang, og det boblar med idear og kreativitet. Det er i gang mange viktige forskingsprosjekt i Sogn og Fjordane viktige for enkeltpasientar og for helsetenesta. På dei neste sidene presenterer vi nokre av desse prosjekta. Dei fleste artiklane handlar om enkeltpersonar. Men alle desse personane arbeider saman med andre for å gjennomføre prosjektet. Forskingsverksemd er teamarbeid. God lesnad! Marit Solheim, leiar for Senter for helseforsking 15 ÅRINGAR FOR LITE AKTIVE For lite røyrsle i borne- og ungdomsåra kan auke risikoen for hjarte- og karsjukdomar seinare i livet. Difor er det viktig å endre vanane til enkelte, seier Jostein Steene-Johannessen i Sogndal. Med avhandlinga Fysisk aktivitet blant norske born samanheng mellom fysisk form og risikofaktorar for hjarte- og karsjukdomar blant born og unge i Norge disputerte førsteamanuensisen ved Høgskulen i Sogn og Fjordane, Jostein Steene-Johannessen for doktorgrada (Ph.D) ved Norges Idrettshøgskule 2. desember 2009. Føremålet med prosjektet var å gjennomføre ei kartlegging som skulle gje kunnskap om det totale aktivitetsnivået, fysisk form og risikofaktorar for hjarte- og karsjukdom i eit landsrepresentativt utval av 9 og 15-åringar. Prosjektet vart initiert og finansiert av Helsedirektoratet. Dette er første gong det er gjennomført ein slik landsrepresentativ studie. Aktivitetsform og helsevariablar er no tilgjengelege for andre studiar og undersøkingar. Målingar av fysisk form Hovudfokuset i mitt forskingsarbeid har vore å undersøke fysisk form hos born og unge og risikofaktorar for hjarte- og karsjukdomar. Vi har målt fysisk form ved maksimalt oksygenopptak der borna har sykla JOSTEIN STEENE-JOHANNESEN: Sjekkar tilhøva mellom fysisk form og helse blandt ungdom. så lenge dei orkar på ein ergometersykkel. I tillegg har vi nytta eit sett ulike testar for å måle muskelstyrke. Vi har nytta sit-ups, stille lengde, ryggtest og ein gripetest, seier Steene-Johannessen. Gutar i betre form enn jenter Funna frå undersøkinga syner at gutar er meir aktive enn jenter både som 9-åringar og 15-åringar. Dessutan var aktivitetsnivået heile 46 % høgre blant 9-åringane enn 15- åringane. Undersøkinga viser at fire av fem 9-åringar, men berre to av fem 15-åringar tilfredsstiller tilrådingane for fysisk aktivitet. I kondisjonstesten kom gutane vesentleg betre ut enn jentene i begge aldersgrupper. Blant 9 -åringane var kondisjonstalet (ml*min -1*kg -1) 43 hos jenter og 48 hos gutar, medan talet hos 15-åringane var høvesvis 41 og 52. Dessutan presterte gutane betre i alle styrketestane, med unnatak av statisk styrke i ryggstrekkarane. Der presterte 15 år gamle jenter betre enn gutane på same aldersteg. Risikofaktorar For første gong er det tilgjengelege data som får fram fleire risikofaktorar for hjarte- og karsjukdomar i eit landsrepresentativt materiale med born og unge. Undersøkinga gjer det mogeleg å finne ut av samanhengen mellom fysisk form og dei aktuelle risikofaktorane. Studien syner at både muskelstyrke og kondisjon er assosiert med opphoping av risikofaktorar for hjarte- og karsjukdom. Born og unge som er i den lågaste kvartilen av muskelstyrke og kondisjon har mest truleg ein større risiko for opphoping av samanlikna med dei som er i best fysisk form. Samanhengen mellom fysisk aktivitet og hjarte- og karsjukdomar hos

SIDE 13 AKTIVE: Ungdomar ved Førde Ungdomsskule i aktivitet. Dette er viktig for god helse, seier Jostein Steene- Johannessen.. vaksne er godt kjent. Dette er mykje meir komplisert med born, fordi dei sjeldan har desse sjukdomane. Vi brukar dei risikofaktorane vi har målt og summerer dei saman i ein samla risikoscore. Deretter ser vi om borna som er i dårlegast fysisk form har høgre nivå av desse risikofaktorane enn dei som er i god fysisk form. Det vi ser er at borna som er i dårlegast fysisk form har noko høgre verdiar av risikofaktorane enn dei som er i god fysisk form. Ti prosent av borna har uheldige nivå av fleire risikofaktorar, noko som kan føre til auka risiko for hjarte- og karsjukdomar seinare i livet, seier Steene- Johannessen. Vil funna dine sei at foreldre bør vere bekymra for helsa til borna sine? Eg vil eigentleg ikkje sei at vi bør vere bekymra for fysisk form eller helsa til born. Dei fleste av dagens 9-åringar er i alle fall tilstrekkeleg fysisk aktive. Likevel er det i delar av populasjonen nokre som er for lite fysisk aktive og for desse er det viktig å vere i meir rørsle, seier Steene- Johannessen. Han legg til at overvekt heng tett saman med risiko: Er du overvektig som barn er det stor sjanse for at du vert overvektig som vaksen. Difor er det viktig å starte tidleg med førebygging og endre vanar. Tekst og foto: Bjørn Leirdal FAKTA: God deltaking i undersøkinga 2299 born og unge har delteke i undersøkinga, der eit nasjonalt representativt utval vart trekt ut av Statistisk sentralbyrå. Deltakingprosenten har vore svært god, heile 89 % hos dei yngste og 74 % blant 15-åringane. Fysisk aktivitet vart målt objektivt ved at deltakarane bar eit akselerometer i eit belte rundt livet i fire påfølgande dagar. Fysisk form vart målt direkte med ein sykkeltest med progressiv aukande belasting til utmatting, og eit testbatteri vart nytta til å kartlegge muskelstyrke. Risikofaktorar for hjarte- og karsjukdom vart målt med ei fastande blodprøve. I tillegg vart det registrert ulike mål på kroppens heilskap, deriblant kroppsmasseindeks (KMI) og livvidde. Helsedirektoratet arbeider for å bidra til auka fysisk aktivitet. Kunnskap om endringar i born og unges aktivitetsvanar er eit viktig grunnlag for dette arbeidet. Dette er bakgrunnen for at prosjektet vart initiert og finansiert av Helsedirektoratet.

SIDE 14 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 SJÅ MEG OG V Ei ny studie syner at det viktigaste for langtidssjukmeldte er å bli møtt med respekt og forståing, bli sett og verdsett av leiarar, lege og NAV. Utfordringane knytt til auka sjukefråvær dei siste åra har ført til eit fokus på arbeidsplassen som hovudarena for sjukefråværsarbeid. Fysioterapeut og høgskulelektor ved Høgskulen i Sogn og Fjordane Birte Barsnes, har i ei masteroppgåve i fysioterapivitskap sett på langtidssjukmeldte og leiarar sine erfaringar med sjukefråversarbeid i Sogn og Fjordane fylkeskommune. Målet med studien var å få eit innblikk i korleis sjukmeldte og leiarar opplever at sjukefråversarbeidet og samarbeidet med lege og NAV, fungerar i ei bedrift som praktiserar inkluderande arbeidsliv. Studien gjev eit bilete av sjukmeldte og leiarane sine erfaringar med sjukefråversarbeidet i ei IA-bedrift og kan gje nyttige innspel i det vidare arbeidet for eit inkluderande arbeidsliv. STUDIE: Birte Barsnes med nye funn i sin studie. Masteroppgåva som er teke ved Universitetet i Bergen er ein forstudie til prosjektet Individuell meistring frå kollektive til individuelle tiltak for å redusere sjukefråvær. Forskingsprosjektet var eit samarbeid mellom Sogn og Fjordane fylkeskommune, NAV Sogn og Fjordane (arbeidslivsenteret), Unifob helse, Idrettssenteret AS, Selje Hotel og psykolog Thomas Bickhardt. Fylkeskommunen gjennomførte hausten 2008 og våren 2009 eit meistringsprogram (kalla Seljeprogrammet) for tilsette som var eller hadde vore langtidssjukmelde i løpet av siste år. Det var prosjektleiar og rådgjevar Jan-Erik Weinbach i Fylkeskommunen som tok kontakt med forskingsmiljø i Sogn og Fjordane og Hordaland vedrørande forstudien. Det er viktig å formidle at sjølv om det var fylkeskommunen som tok initiativ til prosjektet, så var det gode samarbeidet med partane i prosjektet avgjerande. Ikkje minst var den økonomiske støtta til prosjektet frå NAV/ FARVE og KLP avgjerande, seier Weinbach. Intervju av eit utval av deltakarane i meistringsprogrammet og deira næraste leiarar danna bakgrunn for datainnsamlinga til Barsnes si masteroppgåve. Det vart nytta fokusgruppeintervju som metode. Overraska over funna Funn frå undersøkinga til Barsnes syner at hovudbodskapen til dei sjukmeldte er å bli møtt med respekt og forståing, bli sett og verdsett, både av leiar, lege og NAV. Dei fleste tilsette var nøgde med den oppfølginga dei fekk frå arbeidsgjevar i sjukmeldingsperioden.

SIDE 15 Illustrasjonsfoto. RDSETT MEG På spørsmål om kva som var viktig for samarbeidet med arbeidsgjevar i ein sjukmeldingsperiode trakk dei tilsette fram det å bli sett og høyrd, respektert og forstått. Eg trur dette er nøkkelord i arbeidet med å redusere sjukefråværet, seier Barsnes, som var overraska over at dette kom fram i ei IA-bedrift. Kommunikaasjon Leiarane såg på sjukefråversarbeid som viktig, men etterlyste meir informasjon frå NAV om reglar, rettar og tiltaksmogelegheiter for sjukmelde og meir opplæring frå bedriftsleiinga i konkret handtering av sjukefråversproblematikk. Både sjukmeldte og leiarar ser på sjukmeldingar, som ikkje var synleg for leiar og kollegaer (blant anna psykiske lidingar) og medisinsk uforklarte plager og symptom, som ei utfordring. Legen vart av nokre sjukmelde sett på som fagleg dyktig og flink til å forstå den sjukmeldte. Andre sjukmeldte rapporterte om kommunikasjonsvanskar, manglande forståing, samt at legen var lite tilgjengeleg for samarbeid med arbeidsplass og NAV. Dei sjukmelde ynskte hjelp av ein person frå NAV som var nøytral i forhold til vidare handsaming av deira sak. Leiarane ønska i større grad å bli kontakta av NAV for dialog, i staden for kommunikasjon via skjema. Dei sjukmelde meinte og at tilpassa arbeid i oppgåver og omfang gav krefter, men at dette vert tappa når arbeidet ikkje vert tilpassa eigne helsebehov. Dei sjukmeldte ynskte å ha kontakt med arbeidsplassen og var positive til at arbeidsgjevar la til rette i form av tilrettelagde arbeidsoppgåver i ein sjukmeldingsperiode. Samstundes peikar dei på at tilretelegging ofte førte til meirarbeid for kollegaer. Dette gjorde igjen at dei sjukmeldte fekk dårleg samvit ovanfor sine kollegaer og fekk slik eit press på å kome raskare attende til sine vanlege arbeidsoppgåver, seier Barsnes. Samarbeidet med NAV var det som kom dårlegast ut i studien til Barsnes. Mange av dei sjukmeldte var misnøgde og SA at dei fekk dårleg informasjon om rettar, mogelegheiter og tidsfristar. Mange sjukmeldte meinte og at rådgjevaren i NAV viste lite forståing for deira situasjon. Både leiarar og tilsette brukte ordet skjemavelde om NAV. Leiarane ytra ønskje om at sakshandsamarane i NAV i større grad kunne ta ein telefon for å diskutere saker i staden for å sende skjema. Dei tilsette ønskte at ein nøytral person i NAV kunne hjelpe dei i forhold til rettar, skjema og tidsfristar. Meir informasjon Mange tiltak i IA-avtala var ikkje godt nok informert om i bedrifta. Det var mangelfull kunnskap både blant leiarar og tilsette. Eit ønskje om betre informasjon frå NAV var sakna, seier Barsnes. Meir informasjon om inkluderande arbeidsliv frå NAV til både tilsette og leiarar med jamne mellomrom er ei av tilrådingane som kjem fram i studien. Det kan spesielt vere til nytte at både leiarar og tilsette er informerte om kva NAV kan tilby personar som er sjukmeldte, samt ulike tiltak for å førebygge sjukmelding. Ei rolleavklaring i forhold til ansvarsområde for arbeidsgjevar, tilsette, lege og NAV vil kunne vere nyttig i ei kontinuerleg utvikling av samarbeidet mellom dei ulike aktørane, seier ho. Tekst: Bjørn Leirdal Foto: Vegard Fimland

SIDE 16 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 BER OM EKSTRA BLOD TIL F Helse Førde ynskjer å finne ut meir om omfanget av flåttoverførte infeksjonar i Sogn og Fjordane. Til det treng dei hjelp frå blodgjevarane. Bitt frå flått og ikkje minst flåttoverførte infeksjonar ser ut til å bli stadig vanlegare også i vårt fylke. Borrelia-infeksjonen er den vi kjenner best, medan det er få som har oversikten over eventuelt andre infeksjonstypar som kan ha nådd Sogn og Fjordane. Dette ynskjer overlege Reidar Hjetland å gjere noko med. Eg ynskjer å kartleggje om vi kan ha tilfelle av andre flåttoverførte infeksjonar. Blant anna veit vi at skogflåtten cefalitt (TBE) og anaplasmose hittil berre er funne på søraustlandet. Vi kjenner ikkje til omfanget av nokre av desse infeksjonane hos oss. Dette er noko av det eg ynskjer å avdekke. Nye sjukdomar TBE-viruset kan gje alvorleg sjukdom i form av hjernebetennelse. Anaplasmose var tidlegare berre kjent som ein dyresjukdom som ramma hest, hund, katt, storfe og sau. Dei siste åra er smitten også påvist hjå menneske. Sjukdomen er vanlegvis symptomfri, men milde influensaliknande symptom kan oppstå. Om det er haldepunkt for at vi også kan ha desse flåttoverførte infeksjonane hos oss, ynskjer vi å sjå dette i samanheng med ulike risikofaktorar som bustad, friluftsliv, dyrehald, jakt og liknande, samt funksjon og helseplager, seier Reidar Hjetland. Antistoff mot borrelia Forskinga til overlegen ved Førde sentralsjukehus tar også mål av seg å finne ut meir om borreliabakterien.

SIDE 17 SONEN VART SJUK BIDRAR: Marit Brit Underhaug Klopstad gir gjerne litt ekstra blod til forskingsprosjektet om flåttoverførbare infeksjonar. LÅTTFORSKING Blant anna kor mange friske personar i Sogn og Fjordane som går rundt med antistoff mot bakterien. Vi veit at det er ein del, men i denne studien ønskjer vi å finne eit noko lunde presist anslag. Det blir også særleg interessant å sjå om det er skilnad mellom ulike delar av fylket i førekomsten av antistoffet. FORSKING: Reidar Hjetland kjem i år til å be blodgjevarar om litt ekstra blod, som eit bidrag til forskingsprosjektet hans. Invitasjon For å få hjelp til flått-studiet kjem blodgjevarane ved blodbankane i Helse Førde til å bli inviterte inn i prosjektet. Blodgjevarane bli bedne om å fylle ut eit kort spørjeskjema, og om å gje ei blodprøve ekstra til dette prosjektet. Tanken er også å gjenta det etter eitt og to, og kanskje til og med etter 10 år, seier Hjetland som håpar på god oppslutnad om studien. Blodgjevarane får informasjon og høve til å melde seg på ved vanleg oppmøte på blodbanken for tapping. Ho ynskjer å gje litt ekstra blod i samband med flåttforskinga i Helse Førde. Sonen til Marit Brit Underhaug Klopstad måtte sjølv på sjukehus med borreliainfeksjon. Sidan vi sjølv har opplevd dette tett på kroppen, så synst eg prosjektet absolutt er verdt å støtte. Vi treff Klopstad i det ho er på Førde sentralsjukehus for å tappe blod for 40 gang. Denne måndagen i slutten av januar gir ho 10 milliliter ekstra, blod som skal brukast i forskinga til Reidar Hjetland. Medan ho ligg i stolen fortel naustdalskvinna om den gongen sonen vart alvorleg sjuk etter flåttbitt. Han var fem år. Vi merka ikkje noko spesielt den første veka, bortsett frå at han ikkje hadde følt seg heilt vel. Men då han byrja å sjå dobbelt og miste følinga i halve andletet, skjønte vi at noko var gale. Då bar det inn på sjukehuset og dei konstaterte fort at det var snakk om ein borrelia-infeksjon. Hendinga fann stad i 1992, men alt då meiner Marit at det var mykje flått i Naustdal. Eg er nesten sikker på at han vart biten i skogen i Naustdal, seier ho. Sonen vart fort frisk igjen etter infeksjonen, men tilbrakte ei veke på barneavdelinga ved Førde sentralsjukehus.

SIDE 18 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 K ronikk / christian moltu psykolog, helse førde Psykiske lidingar seglar opp som den viktigaste grunnen til at folk er heime frå jobb i Noreg. Det er eit viktig perspektiv for dei som passar pengane i landet. Psykiske lidingar blir opplevd smertefullt for dei som lid. Dei kan gjere det vanskelegare å finne glede i nære relasjonar. Det kan vere vanskelegare å oppnå dei mål ein set seg. Dei kan gjere det vanskelegare å ta i vare borna sine og det kan vere vanskelegare å kjenne ro ved at ein er akkurat den ein er. Dette er viktige perspektiv for dei menneska som slit, og for dei som er glade i dei. Psykoterapi er ei form for behandling som verkar godt i forhold til psykiske lidingar. Forsking gjennom fleire tiår har funne at dei ulike formene for psykoterapi - til dømes psykodynamisk terapi, interpersonleg terapi, kognitiv terapi og humanistisk psykoterapi alle har det til felles at dei kan lette psykisk liding når dei vert brukte på ein god måte av kvalifiserte fagfolk. Og ikkje berre det: I det store og det heile verkar dei ulike formene om lag like godt. Dette let som strålande solskin, men her gøymer seg òg nokre svalar som flyr lågt. Når forskarar skal finne ut om psykoterapi verkar, er det store grupper som vert forska på. Vi snakkar ofte om fleire hundre. I skikkeleg vellukka undersøkingar er det kanskje nitti prosent av dei som opplever god betring. Greitt nok det, for forskingsprosjektet. Sjølv med dei ti manglande prosentane har dei eit hurraresultat å formidle. Ikkje like greitt då, for han eller ho som ikkje vert hjelpt. Å få sleppe til i behandling når du har det vondt skapar håp: Endeleg skal eg få kome meg vidare frå dette! Om du då når behandlinga er over kjenner deg verre heller enn betre, kan fallet vere hardt å leve med: Eg klarer ikkje ein gang å verte betre av behandling. Eg må vere håplaus. I den kliniske kvardagen ser vi mykje av dette. Sjølv har eg teke imot menneske til første samtale som kan fortelje at dette er fjerde, femte, sjette gangen dei har prøvd terapi. Nokre gonger kan det ha skore seg mellom dei og terapeuten. Andre gonger kan dei ha mist motet og berre slutta, og enkelte kan oppleve at livet har vorte så ustabilt at den terapeutiske relasjonen ikkje var sterk nok til å verte prioritert. Dei menneska som lid tyngst opplever oftare dette enn dei som lid mildare. Med sjukehusord: Dei med dei alvorlegaste diagnosane for psykisk liding opplever oftast brot i sine terapirelasjonar. Dei vert oftare tilvist på nytt og dei står for ein større del av kostnadane innan psykisk helsevern. Dette har sjølvsagt økonomiske følgjer for helsevesenet. Det har òg store menneskelege følgjer for den det gjeld. For begge partar peikar dette i same retning: Vi treng betre kunnskap om kva som skjer i desse vanskelegaste terapiane og om korleis vi som fagfolk kan yte betre tenester tidleg. Psykoterapiforskinga har endra noko på fokuset dei seinare åra. Lenge var det viktig å stå på utsida og studere store grupper, for å finne ut om psykoterapi verka og kva terapiretning som var best. Når det vart klart at det i det store og det heile ikkje fantes så store forskjellar mellom retningane, kunne ein gå vidare. Vidare inn i terapiane, inn i det komplekse, inn i det vanskelege. For å svare på spørsmåla: Kva er det som verkar i terapiar? Kva skjer når terapiar bryt saman, og korleis kan vi som fagfolk byggje dei opp igjen? Kvifor er nokre terapeutar betre enn andre i vanskelege terapiar? Kva kjenneteiknar dei terapeutane som ikkje får det til? Kva prosessar i terapiar er dei mest endrande? Kva opplever dei som går i terapi at er det viktigaste som skjer der? Dette er spørsmål som rettar seg mot den kvalitative innsida av terapiverksemda. Dette er vegen å gå. Ved Psykiatrisk klinikk i Helse Førde har dei Kva opplever dei som går i terapi er det viktigaste som skjer der? lagt godt til rette slik at eg kan gjennomføre eit doktorgradsprosjekt innan denne forma for psykoterapiforsking. Eg er ikkje åleine i tradisjonen: I den siste årgangen av tidsskriftet Psychotherapy Research, som er eit av topptidsskrifta i bransjen, finn storparten av forskingsartiklane fokuset sitt i den komplekse innsida av verksemda. På denne innsida finst det både avanserte kvalitative og kvantitative forskingsdesign, og variablar som forskast på er til dømes relasjonsfaktorar, brot og reparasjonar, samarbeid og allianse, utvikling og stagnasjon, terapeutkvalitetar og prosessvariasjonar. Å få betre kunnskap om desse variablane kan gje betre helsetenester, forkorta liding og betre fagleg kontroll over terapiar. To personar møtast på eit kontor for å snakke saman, på ein måte som har som mål å lette lidinga til den eine. Her skal kompleks liding finne si forløysing gjennom språk og mellommenneskeleg kontakt. Forskarar har lenge stått på utsida av døra og telt opp kor mange som har det betre når dei kjem ut. Dei har avklara viktige spørsmål på denne måten, men mange spørsmål vert ståande opne. Ikkje rart då, at forskarane må inn og bli meir kjende med kva som skjer der.

SIDE 19 anne grethe halding / høgskulelektor, høgskulen i sogn og fjordane kronik K Dei som lever med kroniske sjukdommar treng ikkje berre vere mottakarar av helsetenester. Dei har ressursar som er viktige for helsevesenet. Desse ressursane bør delast med fleire. Lagspel kan gi næring til idéar og krefter til gjennomføring. Dei fleste av oss har minne frå situasjonar der vi har lukkast på denne måten. Godt lagspel krev at alle deltek og får utvikla ressursane sine innanfor felles målsetjingar. Dette gjeld og når brukarar av helsetenester og helsepersonell skal samarbeide. Gjennom arbeid som sjukepleiar og forskar har eg lært at menneske som lever med kroniske sjukdommar kan vere meir enn mottakarar av helsetenester. Dei kan bidra med verdifull kunnskap, erfaring og engasjement. Kanskje bør dei takast meir med som aktive medspelarar i helsevesenet? Eg vil vidare fokusere på korleis brukarmedverknad gjennom godt lagspel kan gagne både brukaren sjølv og andre. Eg knyter det til eiga pasientorientert forsking om å leve med kronisk lungesjukdom (KOLS), og til eit kvalitetsutviklingsprosjekt for meistrings- og rehabiliteringskurs. Sjuke menneske er viktige ressursar. Pasientorientert forsking og fagutvikling som gjeld kronisk sjukdom er eit prioritert område ved Høgskulen i Sogn og Fjordane (HSF). I dette arbeidet kan pasientar/brukarar vere aktive medspelarar dersom vi tek deira perspektiv, erfaringar og kunnskap på alvor. Slik erfaringskunnskap er ofte ukjent for fagfolk og undervurdert som kunnskapskjelde. Kunnskapen kan utviklas og gjerast meir kjend i dialog mellom brukarar og fagfolk. Ved Lærings- og meistringssenteret (LMS) i Helse Førde har det sidan 2006 vore etablert ei arbeidsgruppe med brukarrepresentantar og fagfolk frå Helse Førde og HSF som har arbeidd mot å utvikle eit likeverdig og godt rehabiliteringstilbod til alle som lever med KOLS i Sogn og Fjordane og deira pårørande. Det er etablert KOLS meistrings- og rehabiliteringskurs som dagtilbod ved sjukehusa i Førde og Florø. Kursa har vore godt evaluerte av brukarane, men vi har enno ikkje nok forskingsbasert kunnskap om brukarane sine erfaringar. Tilboda synes heller ikkje godt nok kjende, og det er lang reiseveg frå deler av fylket. Brukarmedverknad er viktig i all rehabilitering. Det er sentralt at læring skjer på brukaren sine premissar viss han skal lukkast med å endre vanar og oppleve kontroll over eigen situasjon. Eit LMS gir gode rammer for lagspel og aktiv brukarmedverknad. Det skal vere ein møteplass for personar med kronisk sjukdom eller funksjonshemming, deira familiar, brukarorganisasjonar og fagpersonar. Alle partar skal delta i likeverdig samarbeid om planlegging, gjennomføring og evaluering av læringstilbod, og erfaringsutveksling skal vere ein viktig del av læringstilboda. Då vil ein samarbeide aktivt om kunnskapsutvikling og rehabilitering. Internasjonale retningsliner rår til at alle som har KOLS får tilbod om lungerehabilitering. KOLS kan gi gradvis aukande tungpust, hoste, invaliditet og sosial isolasjon. Rehabiliteringa skal gi deltakarane auka kunnskap og erfaring til å meistre endringar som sjukdommen kan gi. Med eigeninnsats og ved å unngå risikofaktorar kan dei som lever med KOLS lettare halde oppe livskvalitet, tilpassa aktivitet og deltaking i samfunnet. Dei kan til og med forseinke eller stoppe utviklinga av sjukdommen. Dei som har delteke i KOLS meistrings- og rehabiliteringskurs kjenner seg styrka til å leve vidare med sjukdommen. Forsking syner at aktiv og likeverdig deltaking i rehabiliteringsgruppene har vore viktig i denne prosessen. Når dei får prøve seg ut og dele erfaringar og gode råd i trygge rammer kan den enkelte bli meir kjend med sine ressursar, tålegrenser og muligheiter. Dei opplever betre kompetanse og motivasjon til å møte problem som kan oppstå i kvardagen. Gjensidig støtte og kunnskapsdeling mellom brukarar i dialog med fagfolk har vore helsefremmande brukarmedverknad for kvar enkelt. Men meistrings- og rehabiliteringskurs er tidsavgrensa og utgjer ein liten del av det som skal til for å meistre kronisk sjukdom. Også dei som har delteke i rehabilitering møter nye utfordringar når dei skal bruke kunnskapen og halde på motivasjon i kvardagen. God oppfølging frå helsepersonell og tilgang til likemannsstøtte vert opplevd som viktige tryggingsnett, særleg i mindre gode fasar av sjukdommen. Men mange saknar nettopp dette. Brukarane sine erfaringar har tydeleggjort at oppfølging etter rehabiliteringa ikkje er godt nok kvalitetssikra. Arbeidsgruppa etterlyser betre oppfølging i ei samanhengande behandlingskjede. Langtidsoppfølging er viktig for å oppretthalde meistring og muligheiter til medverknad i eit liv med kronisk sjukdom. Brukarane er aktive medspelarar i arbeidet med å utvikle betre tilbod til dei som har KOLS i Sogn og Fjordane. Når dei har delteke i forsking og kvalitetsutvikling har dei delt sine erfaringar og idéar. Dei har vore kunnskapsrike inspiratorar og pådrivarar. Fleire brukarar utdannar seg til å bli gruppeleiarar for sjølvhjelpskurs. I Florø og Førde har brukarstyrte aktivitetsgrupper arrangert vellukka temakveldar og fritidsaktivitetar med nettverksbygging for brukarar og pårørande. I arbeidsgruppa har brukarane vore aktivt med i planlegging og gjennomføring av kurs og opplæring av helsepersonell. Brukarane har bidrege til at fleire kan få tilbod om lungerehabilitering lokalt. Arbeidsgruppa gler seg over at også Nordfjord sjukehus no har planane klare for å starte KOLS meistringsog rehabiliteringskurs trass i turbulente tider og tronge budsjett. Brukarane vil vere aktivt med på laget, men dei treng friske medspelarar for å kunne utnytte sine ressursar. Helsepersonell og forskarar treng samarbeid med brukarar for å gjere helsetenestene betre. Eit godt lagspel er viktig vidare for å betre helsetenester og kvardag for ei aukande gruppe av menneske som lever med KOLS.

SIDE 20 HELSA VÅR INFORMASJONSAVIS - nr 2-2010 VANNLATING KAN AVSLØRE RY Ryggpasientar har svært ofte problem også med blæra. Det viser heilt ny forsking som overlege Jan Roar Orlin i Helse Førde har gjort. I løpet av to år undersøkte Orlin så mange som 209 ryggpasientar for mogleg blærelamming, eller blæredysfunksjon. Resultatet blir i desse dagar publisert i tidsskriftet Scandinavian Journal of Urology and Nephrology. Tidsskriftet blir mellom anna delt ut til samtlege urologar i Skandinavia. Det er veldig kjekt, sjølvsagt. No får vi berre håpe at undersøkingane vi har gjort i denne forskinga også blir tatt i bruk som ein supplerande parameter i samband med vurdering av ryggpasientar. Blant anna syner forskingsresultatet at så mange som 68,4 prosent av ryggpasientane også hadde problem med blærefunksjonen. Kort tid etter ryggoperasjonen var omlag 40 prosent av desse funksjonsmessig betre enn før operasjonen. Resultata er så eintydige at det ikkje er mykje rom for tvil rundt konklusjonane, seier Jan Roar Orlin. Måleapparat Ryggspesialisten viser oss rommet med utstyr for pasientar som skal til flowmetri ved Førde sentralsjukehus, der pasientane urinerer for å finne ut om dei har ein blære dysfunksjon eller grad av blærelamming. Undersøkinga er enkel og lite tidkrevjande. Pasientane tømmer blæra oppi denne trakta, og så måler apparatet både styrken på strålen, mengde og kor lang tid pasienten brukar på å tømme seg. Når vi veit at det er normalt å urinere om lag 300-400 milliliter på rundt 20 til 30 sekund, så ser vi fort ved hjelp av måleapparata om dei avviker frå dette. Og det gjer altså veldig mange av ryggpasientane våre, seier han. FORSKAR: Jan Roar Orlin framfor apparatet som vart brukt til å måle blærefunksjonen hjå ryggpasientane. Orlin fortel blant anna om ein pasient. Ei ung kvinne som hadde problem med lekkasje frå blæra. Undersøkingar gjort av ho før ryggoperasjon synte at ho berre klarte å halde på 42 milliliter i løpet av 25 sekund. Kort tid etter operasjonen hadde mengda auka til 240 ml på same tid. Tre månader seinare var ho tilbake til normal funksjon og klarte å halde på 366 milliliter. Dei fleste pasientane som har vore med i forskinga til Orlin har hatt kjende ryggproblem. Det kan til dømes vere snakk om isjas eller slitasjeskader som spinal stenose. Stort sett blir desse diagnosane sett etter at det anten er gjort undersøkingar av følsomhet, kraft, refleksar eller ved røntgenbilete. Denne enkle undersøkinga kan også sjåast på som endå eit parameter til bruk i samband med diagnostiseringa, meiner Orlin. Det kan i enkelte tilfelle vere vanskeleg å avgjere om det er naudsynt med operasjon, og det kan vere usikkerheit knytt til diagnosen. Ei undersøking av blærefunksjonen kan difor vere tunga på vektskåla når ein skal avgjera om ein skal gjere inngrep, fortel han. Ryggpasientar går ofte ikkje til lege før dei opplever smerte. Det kan endre seg no. Andre tabu-problem Problem knytt til vannlating kan vere ein indikasjon på ein ryggskade i tidleg fase, før ein får smerter og problem med rørsle, seier Orlin. Irritasjonar og klem på nervar i ryggen kan også ha andre biverknadar, som i medisinsk samanheng tradisjonelt har vore knytt til psykologis-