Rettleiingsprøving i italiensk raigras og raisvingel TOR LUNNAN Planteforsk Løken forskingsstasjon LARS NESHEIM Planteforsk Kvithamar forskingssenter 183 Planteforsk har ansvaret for rettleiingsprøvinga i grovfôrvekstane. Formålet med prøvinga er å teste sortar som har gått gjennom offisiell verdiprøving nærmare og prøve dei under ulike dyrkingssystem og ulikt klima. Rettleiingsprøvinga er organisert i forsøksseriar som blir gjennomført i samarbeid med forsøksringar rundt om i heile landet. Nett no er det i gang rettleiingsprøving av sortar innan følgjande artar: Luserne, raudkløver, kvitkløver, engrapp, engsvingel, raisvingel, raigras og timotei. Det er stor interesse for satsing på grasartar som toler intensiv drift og gir høg kvalitet. I kyststrøka gir fleirårig raigras (Lolium perenne L.) godt resultat både når det gjeld avling og kvalitet, men overvintringa er usikker innover i landet og i kalde vintrar. Krysningar av raigras (Lolium) og svingel (Festuca) har gitt oss ein ny grasart til fôr, raisvingel (Festulolium). Håpet er at sortsmateriale av raisvingel vil vera meir hardført enn raigras slik at dyrkingsområdet blir større enn for raigras (Østrem 2002). I åra 1996 og 1997 vart det lagt ut om lag 30 forsøksfelt for å undersøke om raisvingelsortane Paulita og Prior var meir produktive og vinterherdige enn dei mest nytta sortane av fleirårig raigras (Nesheim & Brønstad 2000). Ei blanding med timotei og engsvingel vart nytta som målestokk, og i tillegg var raigrassortane Tove og Einar med. I første engår gav både raisvingel og raigras større avling enn engsvingel, medan i tredje engår var dekkinga om våren og avlingsmengda til raisvingel og raigras klart dårlegare enn det blandinga av timotei og engsvingel oppnådde Med omsyn til kvalitet var det mindre vassløyselege karbohydrat og meir fiber i engsvingel og timotei enn i raisvingel og raigras, men det var ingen store kvalitetsskilnader mellom dei to sistnemnde artane. Konklusjonen av forsøksserien var at raisvingelsortane Paulita og Prior verken var meir vintersterke, gav høgare avling eller betre kvalitet enn marknadssortar av fleirårig raigras. Det er difor ingen grunn til å tilrå bruk av desse to sortane i staden for fleirårig raigras.
184 T. Lunnan & L. Nesheim / Grønn kunnskap (3):183 191 Raigras er ei formrik slekt. Italiensk raigras (Lolium multiflorum Lam.) har større avlingskapasitet enn fleirårig, men overvintringsevna er dårlegare og arten blir stort sett berre brukt som eittårig hos oss. Krysningar mellom italiensk- og fleirårig raigras blir kalla hybridraigras. Sorten Polly, som står på sortslista, er av hybridtypen. Westerwoldsk raigras (Lolium multiflorum Lam. alternativum) blir rekna som reint eittårig, og er kome fram etter utval av strårike typar i italiensk raigras. I såingsåret har italiensk raigras høg kvalitet med spesielt høgt sukkerinnhald og høg energiverdi. Mange har erfart at italiensk raigras kan overvintre etter milde vintrar, det gjeld både brukt som grønfôrvekst og som fangvekst i kornåker. Som underkultur i kornåker er haustbeiting av raigras aktuelt mange stader, og her blir både fleirårig- og italiensk raigras brukt. I Møre og Romsdal er italiensk raigras brukt som toårig vekst til intensiv beiting med godt resultat (Mo 2000). Andre året er utviklinga hos italiensk raigras lik fleirårig med sterk stråutvikling frå våren. For å sjå om ulik dyrkingsteknikk i såingsåret verkar inn på overvintringsevna hos sortar av italiensk raigras, har vi kjørt to forsøksseriar i forsøksringane under rettleiingsprøvinga. Materiale og metode 1. Forsøk med italiensk raigras: I åra 2000-2002 er det i alt lagt ut 19 felt i serien TL0059 og 8 felt i serien TL0060. Felta er lagt ut over lågareliggjande strøk i heile Sør-Norge. Forsøka blir avslutta i 2003, slik at foreløpige resultat blir presenterte her. Vi valde ut fire av dei mest brukte sortane av italiensk raigras dei siste åra, Mondora, Fabio, Ajax og Macho og samanlikna med fleirårig raigras Tove. I det eine forsøket (TL0059) vart sortane prøvde både ved simulert beiting (avpussing kvar andre- til tredje veke gjennom heile sesongen) og ved to til fire gongers slått i såingsåret. Raigraset er her sådd i reinbestand om våren og gjødsla etter gjødslingsplan. I det andre forsøket (TL0060) vart sortane sådde i kornåker og prøvde med to ulike nivå for nitrogengjødsling (0 og 6 kg N/daa) etter hausting av kornet. Kornavlinga er ikkje registrert. I begge forsøka er avlinga av raigras i såingsåret registrert og dekningsgrad notert om hausten. Ledd med simulert beiting er pussa av kvar andre til tredje veke gjennom heile vekstsesongen for å få god busking med tett grasbotn og unngå stråvekst hos graset. Avlinga er registrert ved tre av avpussingane, og står derfor ikkje for totalavlinga gjennom sesongen. Ved
185 hausting er avling registrert, og ugras og stråmengd er notert etter skjøn. Prøver tørka ned ved 60 C er brukte både til tørrstoffbestemming og kvalitetsanalyse på NIR. For begge forsøka var tilrådd gjødselmengd i etterverknadsåret 12 kg N om våren, 8 kg N etter førsteslåtten og 5 kg N etter eventuell andreslått. Her vart dekningsgrad om våren notert, og felta vart forsøkshausta med to til fire slåttar. I tabellane 1-3 er middeltal presentert saman med middelfeil (standardavvik) og forskjellar mellom sortar av fleirårig- og italiensk raigras. Signifikans er markert med stjerner: -: P>0,05, *: P<0,05, **: P<0,01, ***: P<0,001. 2. Forsøk med raisvingel I alt vart det i åra 2000-2001 lagt ut om lag 25 felt i serien LN001, dei fleste langs kysten frå Vestfold til Nord-Trøndelag. Dessverre måtte fleire felt avsluttast alt første året på grunn av vinterskade. Ein polsk og fire tsjekkiske raisvingelsortar og ein polsk og ein finsk sort av strandsvingel vert samanlikna med Tove fleirårig raigras. Namna på sortane er sette opp i Tabell 4. Gjødslinga vert tilpassa veksetilhøva og praksis på forsøksstaden, og felta vert hausta 2-3 gonger i året. Det vert tatt prøver til kvalitetsanalyse på NIR, men resultata er ikkje klare enno. Det ligg no føre resultat frå 18 felt i første engår og åtte felt i andre engår. Utprøvinga vert gjennomført i samarbeid med fleire forsøksringar og med Planteforsk Fureneset ved forskar Liv Østrem. I tabellane 4 og 5, som syner resultat frå første og andre engår for felt utlagt i 2000, er det ikkje tatt med parametrar som viser om skilnader mellom sortane er statistisk sikre. For felt utlagt i 2001 (Tabell 6) er det vist LSD, som tyder minste sikre skilnad. Resultat 1. Forsøk med italiensk raigras: I såingsåret gav italiensk raigras i middel 140 kg tørrstoff eller 150 FEm/daa meir enn fleirårig raigras ved vårsåing utan dekkvekst (Tabell 1). Det var ikkje statistisk signifikante avlingsforskjellar mellom sortar av italiensk raigras i avling. Avlingsregistreringane ved simulert beiting gav mindre utslag, men same forhold mellom italiensk- og fleirårig raigras. Det var klare
186 T. Lunnan & L. Nesheim / Grønn kunnskap (3):183 191 forskjellar mellom sortar av italiensk raigras i stråandel. Det var mykje strå hos Mondora og litt strå i Ajax, medan det mest ikkje var strå hos Fabio, Macho og Tove. På felt med legde var det samanheng mellom legde og stråandel. Det var minst legde hos Mondora og mest hos Tove. Det var god etablering og lite ugras på felta. Ved førsteslåtten vart det i middel registrert 85% sådd sort hos Tove og 90% hos italiensk raigras. Ved siste hausting var det nesten 100% sådd sort på alle ledd. Tabell 1 Avling av italiensk og fleirårig raigras i såingsåret ved to til fire haustingar. Middel av 19 felt. Avling, kg tørrst./daa FEm/daa Prosent strå 1. sl 2. sl 3. sl Sum Sum 1. sl 2. sl Sort / Tal felt 18 18 13 19 19 15 16 Tove, fleirårig 239 276 214 652 642 2 0 Mondora 314 334 230 790 780 20 20 Fabio 322 332 234 800 805 2 3 Ajax 312 325 236 784 788 8 10 Macho 316 331 243 799 809 3 4 Middelfeil 5,3 6,7 5,0 9,6 1,4 1,4 Fleirårig vs. italiensk *** *** *** *** *** *** Innan italiensk - - - - *** *** Fôrkvaliteten i såingsåret var høg (Tabell 2). Italiensk raigras hadde høgare energiverdi og høgare innhald av vassløyseleg karbohydrat (mest sukker) enn fleirårig. Mondora hadde lågare energiverdi og mindre sukker enn dei andre sortane, noko som kan ha med høgare stråandel å gjera. Tørrstoffinnhaldet var lågt hos alle sortar raigras, i middel rundt 14%. Proteininnhaldet var bra høgt med verdiar i middel på 16-17% av tørrstoffet hos alle sortar, slik at ein fekk positive PBV-verdiar. Innhaldet var rundt ei prosenteining høgare hos fleirårig- enn hos italiensk raigras, noko som kan forklarast som ein fortynningseffekt ved at italiensk raigras gav høgare avling.
187 Tabell 2 Fôrkvalitet i førsteslått og gjenvekst hos fleirårig- og italiensk raigras i såingsåret målt som fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg tørrstoff), råprotein (% av ts) og vassløyseleg karbohydrat (% av ts). Middel av alle felt i 2000 og 2001. FEm/kg ts Råprotein Vassl. karbohydrat Sort 1. sl gjenvekst 1. sl gjenvekst 1. sl gjenvekst Tove, fleirårig 0,993 0,978 17,8 17,2 16,5 17,3 Mondora 0,991 0,986 16,7 16,6 19,5 20,5 Fabio 1,008 1,005 16,7 17,0 21,4 21,2 Ajax 1,010 1,002 16,4 16,5 22,0 22,0 Macho 1,021 1,008 16,7 16,8 21,4 21,2 Middelfeil 0,006 0,004 0,33 0,16 0,61 0,41 Fleirårig vs. italiensk * *** ** ** *** *** Innan italiensk ** *** - - * * I serien med raigras undersådd i korn var gjenveksten av raigras på hausten var høgare hos italiensk- enn hos fleirårig raigras. I middel gav italiensk raigras 138 kg tørrstoff/daa og Tove fleirårig 98 kg. Av sortane gav Macho mest med 146 kg følgd av Ajax med 140 kg, Fabio med 134 kg og Mondora med 133 kg. Forskjellen mellom sortar av italiensk raigras er statistisk signifikant. Nitrogengjødsling etter tresking gav god meiravling. Avling utan gjødsling var i middel 116 kg tørrstoff/daa, med 6 kg N var avlinga 145 kg i middel. Gjødslingsutslaget varierte mellom felt frå ingen effekt til over 70 kg. Fôrkvaliteten på gjenvekst av raigras etter tresking var høg, men halminnblanding gav ujamne resultat og senka kvaliteten på nokre felt. Halminnblandinga gjorde mest av seg på ruter med låg avling, og gav derfor størst negativt utslag på ugjødsla ledd og hos fleirårig raigras. Proteininnhaldet auka frå 11,4% av tørrstoffet på ugjødsla ledd til 15,6% etter bruk av 6 kg N/daa. Auken er ikkje berre ein effekt av høgare proteininnhald i raigraset, men også av lågare halminnblanding etter gjødsling. Ved beiting er halminnblanding neppe problem, da dyra vil plukke ut raigraset og la halmen stå. Overvintringa var dårleg på dei fleste felta, slik at det var lite italiensk raigras å hauste andre året. Vinteren 2000/2001 var forholdsvis kald i Sør-Norge, og det var berre to felt frå utlegget i 2000 som vart hausta. Det eine låg i Ølen i Hordaland, og det andre 300 meter over havet i Tydalen i Sør-Trøndelag. På begge desse felta var italiensk raigras svakt frå våren, og fleirårig gav størst avling totalt. Vinteren 2001/2002 var mildare, men også no vart det utgang av italiensk raigras på dei fleste felta. Unntaket var to felt i Rogaland, i
188 T. Lunnan & L. Nesheim / Grønn kunnskap (3):183 191 Haugaland forsøksring og på Planteforsk Særheim. Feltet i Haugaland gav kjempeavlingar på vel 1900 kg tørrstoff/daa i middel for italiensk raigras og vel 1400 for fleirårig. Også på Særheim gav italiensk raigras ei meiravling på over 200 kg tørrstoff i forhold til fleirårig. I middel for dei fire felta var det ikkje signifikante avlingsforskjellar (Tabell 3). Dette kjem av at avlingsutslaga var så forskjellige mellom felt, noko som gir høg middelfeil. Italiensk raigras var svekka frå våren med lågare dekningsgrad, som førte til meir ugras og lågare avling enn fleirårig i førsteslåtten. I gjenveksten tok italiensk raigras seg sterkt opp og gav høgare avling enn fleirårig. Plantebestanden tok seg også opp, og det var lite ugras mot hausten. Forskjellane mellom sortar av italiensk raigras var også små i forhold til forskjellen mellom italiensk og fleirårig. I middel kom Fabio og Ajax best ut, men det var ikkje sikre forskjellar. Kvalitetsanalysane frå 2002 er ikkje klare enno, men tala frå 2001 tyder på betre kvalitet hos italiensk enn fleirårig i førsteslåtten og dårlegare kvalitet i gjenveksten. Sukkerinnhaldet var høgare hos italiensk enn hos fleirårig raigras. Tabell 3 Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første- og andre slått i etterverknadsåret. Middel av fire felt og av beiting eller slått i såingsåret. Avling, kg tørrst./daa Dekn. vår Andel raigras Sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum % 1. sl 2. sl Tove, fleirårig 652 409 374 1385 91 98 98 Mondora 507 461 461 1369 49 64 88 Fabio 552 493 468 1449 52 75 92 Ajax 548 490 453 1431 50 70 95 Macho 536 470 426 1379 51 70 90 Middelfeil 56 20 31 94 11,0 8,0 3,7 Fleirårig vs. italiensk * ** ** - * *** * Innan italiensk - - - - - - - Effekten av beiting eller slått i såingsåret var ikkje signifikant på nokon av felta som overvintra, og notat frå andre felt tyder heller ikkje på store effektar. Ingen felt i serien med raigras undersådd i korn gav haustbar avling på alle ledd året etter. Notat over dekning på våren frå to felt, Sør-Trøndelag og Buskerud forsøksring, viser likevel dårlegare dekning etter gjødsling med 6 kg N/daa på hausten enn for ugjødsla. Fleirårig raigras overvintra bra på desse felta som på mange andre felt der det ikkje var haustbar avling av italiensk.
189 2. Forsøk med raisvingel Våren 2001 var det særleg dårleg dekking av raisvingelsortane Becva, Perun og Felopa (Tabell 4). Best dekking om våren hadde raisvingelsortane Hykor og Felina og strandsvingelsorten Retu. Ved første slåtten utgjorde Becva berre 25% av avlinga, resten var usådde gras og tofrøblada artar. I tredje slåtten var tilsvarande tal 46%. Også avlingsmengda var klart lågast for Becva, om lag 400 kg tørrstoff per dekar mindre enn det Hykor og Retu gav i totalavling. Tabell 4 Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første- og tredje slått. Middel av ti felt utlagt i 2000. Resultat frå første engår i 2001. Avling, kg tørrstoff/daa Dekn. vår Andel sådd sort Sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum % 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 437 407 176 941 42 74 77 Felina, raisv. (tsjekkisk) 467 385 229 1035 78 69 71 Hykor, raisv. (tsjekkisk) 483 403 249 1085 83 77 82 Perun, raisv. (tsjekkisk) 384 412 181 903 29 59 70 Felopa, raisv. (polsk) 413 418 204 994 36 68 74 Becv, raisv. (tsjekkisk) 211 364 159 685 9 25 46 Terros strandsv. (polsk) 413 350 194 918 66 61 67 Retu strandsv. (finsk) 527 415 209 1109 87 80 80 Også overvintringa frå første til andre engår var dårleg for Becva, dekkingsgraden om våren var berre 9% (Tabell 5). Som i første året hadde Hykor, Felina og Retu best dekking, Becva gav minst avling og Hykor og Retu hadde størst totalavling. Tabell 5 Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første- og tredje slått. Middel av ti felt utlagt i 2000. Resultat frå andre engår i 2002. Avling, kg tørrstoff/daa Dekn. vår Andel sådd sort Sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum % 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 467 406 241 1097 48 72 61 Felina, raisv. (tsjekkisk) 485 407 290 1168 64 59 53 Hykor, raisv. (tsjekkisk) 505 438 329 1248 73 72 62 Perun, raisv. (tsjekkisk) 441 442 271 1146 42 71 73 Felopa, raisv. (polsk) 444 439 289 1146 46 71 73 Becva, raisv. (tsjekkisk) 306 306 226 899 9 45 35 Terros strandsv. (polsk) 458 375 281 1099 52 49 41 Retu strandsv. (finsk) 471 419 328 1207 62 57 53
190 T. Lunnan & L. Nesheim / Grønn kunnskap (3):183 191 Resultat frå første engår for åtte felt lagt ut i 2001 er vist i Tabell 6. Overvintringa frå attleggsåret til første engår var klart betre enn for felta etablert eitt år tidlegare. Dekkinga om våren var mellom 70 og 80% for alle sortane. Også andel sådd sort i avlinga var klart høgare på desse felta. Alle sortane gav svært stor avling, mellom 1136 og 1411 kg tørrstoff per dekar. Den tsjekkiske raisvingelsorten Becva, som skilde seg ut negativt i felta etablert i 2000, var mellom dei mest yterike sortane. Tabell 6 Avling, dekningsgrad om våren og andel raigras i første- og tredje slått. Middel av åtte felt utlagt i 2001. Resultat frå første engår i 2002. Avling, kg tørrstoff/daa Dekn. vår Andel sådd sort Sort 1. sl 2. sl 3. sl Sum % 1. sl 3. sl Tove, fleirårig raigras 602 386 215 1266 73 83 95 Felina, raisv. (tsjekkisk) 568 394 299 1297 76 80 93 Hykor, raisv. (tsjekkisk) 575 414 327 1351 77 82 95 Perun, raisv. (tsjekkisk) 626 484 252 1411 74 82 96 Felopa, raisv. (polsk) 616 431 253 1354 73 82 97 Becva, raisv. (tsjekkisk) 600 489 269 1395 71 85 96 Terros strandsv. (polsk) 475 349 283 1136 74 74 90 Retu strandsv. (finsk) 567 394 299 1283 80 92 92 LSD0,05 112 75 63 150 ns ns 4 Diskusjon Forsøka viser at italiensk raigras gir betre avling enn fleirårig og svært høg kvalitet i såingsåret. Ved god overvintring er avlingspotensialet svært høgt andre året med tidleg vekststart og ei eng som høver godt til beiting. Overvintringa er derimot usikker, og vi vil derfor vera varsame med å tilrå italiensk raigras for toårig bruk. Det er berre i kyststrøk i Rogaland det ser ut til at overvintringa er så god at det er verd å satse på toårig eng med italiensk raigras. Sjølv her må ein rekne med vinterskade i kalde vintrar. Italiensk raigras kan derimot overvintre bra over store delar av landet under gunstige overvintringsforhold. Det viser feltet i Tydalen, der ein ikkje skulle vente at det var forhold for italiensk raigras. Det er derfor ingen grunn til å pløye opp italiensk raigras som har overvintra bra i nokon del av landet. Graset har stor evne til å ta seg opp utover sommaren og gir spesielt stor gjenvekst.
191 Verken ulikt driftspress i såingsåret eller sortsvalet i italiensk raigras ser ut til å verke mykje inn på overvintringsevna. Variasjonen mellom sortar av italiensk var mykje mindre enn forskjellen mellom italiensk og fleirårig raigras. I eit verdiprøvingsfelt med 15 sortar av italiensk raigras i Søndre Østfold anlagt i 1999 var overvintringa bra slik at feltet vart hausta også året etter (Molteberg, pers. oppl.). Dekningsgrad om våren varierte frå 13 til 87%. Sorten Ligrande, som ikkje er på sortslista (Anon 2002), overvintra best og gav størst avling. Forsøket i Østfold viser at forskjellane mellom ulike sortar av italiensk raigras kan vera større enn mellom dei fire sortane som var med i våre forsøk. Til bruk som underkultur i korn er raigrassortar utan stråutvikling i såingsåret best eigna på grunn av mindre konkurranse med kornplantene og større kornavling (Molteberg & Tangsveen 2002). Forsøket viser at desse også gir vel så stor gjenvekst til beite som sortar med strå, og sorten Macho ser ut til å høve godt. Fleirårig raigras er eit alternativ til bruk av italiensk, men gir mindre beite på hausten. N-gjødsling etter tresking gir god effekt når vekstsesongen er lang nok og det er lite nitrogen i jorda ved kornhausten. Dersom ein vil ha tilskott til fangvekst, er det derimot ikkje lovleg å gjødsle etter tresking. I tabellane 4, 5 og 6 er det vist førebels resultat frå rettleiingsprøving av sortar av raisvingel og strandsvingel. Raigrassorten Tove er nytta som målestokk. I middel av ti felt utlagde i 2000 har alle dei prøvde sortane, med unnatak av den tsjekkiske sorten Becva, overvintra like godt eller betre enn Tove og gitt like stor eller større tørrstoffavling både i første og andre engår som målestokksorten. På åtte felt som vart sådde i 2001 var overvintringa det første svært god for alle sortane, og tørrstoffavlingane i første engåret var store. Litteratur Anon. 2002. Offisiell sortsliste 2001/02. Statens Landbrukstilsyn. 16 s. Mo, T. 2000. Intensiv beiting av eitt- og toårig raigras, erfaringar frå Møre og Romsdal. Grønn forskning 05/2000:109-113. Molteberg, B. & Tangsveen, J. 2002. Fangvekster i korn. Grønn forskning 01/2002:162-168. Nesheim, L. & Brønstad, J. 2000. Rettleiingsprøvinga i Norge foreløpige resultat frå prøving i engrapp, fleirårig raigras og raisvingel. Grønn forskning 02/2000:279-284. Østrem, L. 2002. Raisvingel - der sirkelen er slutta. Naturen 126(5):232-237.