Hordaland i tal. Fylkesstatistikk. Næring, innovasjon og kompetanse. Nr. 2-2010

Hordaland i tal Fylkesstatistikk Næring, innovasjon og kompetanse Nr. 2-2010

Forord Hordaland i tal, nr. 2, 2010 omhandlar temaene næring, innovasjon og kompetanse. Vi prøver her å gje dykk eit innblikk i kva som er status i Hordaland på desse felta og korleis utviklinga har vore dei siste åra. Den internasjonale finanskrisa har påverka nærings- og arbeidslivet i store delar av verda, om enn i ulik grad. Kartet på siste side viser at arbeidsløysa har auka kraftig i land som blei hardt ramma av finanskrisa, slik som Spania og Island, men også i einskilde regionar i nabolanda våre, Sverige og Danmark, har arbeidsløysa auka. I Hordaland er det teikn til at næringslivet totalt sett kan vere på veg ut av finanskrisa. I 2009 auka for første gang talet på bedrifter i alle regionane. Også innanfor utsette bransjar som bygg og anlegg, finans og forretningsmessig tenesteyting og handelsrelaterte tenester (hotell, restaurant, handel og transport) har det vore ein auke i bedriftstalet. Innanfor reiseliv aukar utanlandske overnattingar igjen etter ein nedadgåande trend dei siste to åra. Det er først og fremst overnattingar frå dei øvrige skandinaviske landa som aukar. Talet på konkursar i Hordaland er likevel framleis høgt, og det har vore ein reduksjon i sysselsettinga, trass vekst i både folke- og bedriftstalet. I dette nummeret presenterer vi også nøkkeltal for utvalde næringsklynger etter region. Dette gir oss eit bilete av situasjonen i 2008. Det er BRB som har fått utarbeidd desse tala som grunnlag for Strategisk handlingsplan for Bergensregionen, men tala dekkjer likevel heile Hordaland. I 2008 var det ikkje overraskande Bergen og Askøy som stod for den største verdiskapinga i alle dei utvalde næringane, med unnatak av marin, der Sunnhordland bidrar mest. Etableringa av dei regionale forskingsfonda gjer det mogleg å stimulere til forsking basert på regionale behov og utfordringar. Eit sterkt regionalt forskingsmiljø vil då vere viktig. Vi har difor vald å presentere den nasjonale FoU-statistikken denne gongen etter forskingsfondregion. Det er FoU-utgifter innan universitets- og høgskolesektoren som har størst geografisk spreiing og her står Hordaland og Vestlandet for ein stor del av forskingsinnsatsen. Innafor instituttsektoren og i næringslivet, der det meste av den næringsretta forskinga skjer, er forskingsinnsatsen i mykje større grad konsentrert til det sentrale østlandsområdet. Bergen, oktober 2010 Kathrin Jakobsen Leiar, Analyse, utgreiing og dokumentasjon 3

Innhald Forord 3 Utdanning 5 Avlagde doktorgradar 12 Forsking og utvikling 13 Bedrifter 16 Sysselsetting og næringsstruktur 20 Utvalde næringar 26 Marine næringar 30 Reiseliv 33 Eksport 37 Klima 38 Europa 39 Kjelder og meir informasjon 40 4

Utdanning Nedgang i andelen personar med grunnskole og vidaregåande skole i alle regionane Sunnhordland Hardanger Voss Bjørnefjorden Osterfjorden Øygarden og Sotra Nordhordland Bergen og Askøy Hordaland 1990 2000 2008 2009 Gj.sn.endr. 1990-00 Gj.sn.endr. 2000-08 Endr. 2008-09 Grunnskole 43,2 34,9 29,6 29,2-0,8-0,7-0,4 Vidaregåande skole 45,3 49,0 48,7 48,4 0,4-0,0-0,3 Universitets- og høgskole kort 10,3 13,8 17,1 17,4 0,3 0,4 0,3 Universitets- og høgskole lang 1,5 2,0 2,8 2,7 0,1 0,1-0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 0,9 1,4 3,1 3,8 0,0 0,2 0,7 Grunnskole 38,3 31,4 26,9 26,3-0,7-0,6-0,6 Vidaregåande skole 49,1 52,0 52,0 51,6 0,3-0,0-0,3 Universitets- og høgskole kort 9,9 13,4 16,3 16,4 0,4 0,4 0,1 Universitets- og høgskole lang 1,7 2,2 2,9 3,0 0,0 0,1 0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 1,1 1,2 2,8 3,6 0,0 0,2 0,8 Grunnskole 38,9 31,2 27,1 27,0-0,8-0,5-0,1 Vidaregåande skole 47,6 50,3 49,5 49,0 0,3-0,1-0,4 Universitets- og høgskole kort 11,7 15,3 18,2 18,6 0,4 0,4 0,4 Universitets- og høgskole lang 2,2 3,1 4,1 4,1 0,1 0,1 0,0 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 0,5 1,0 1,8 2,4 0,1 0,1 0,6 Grunnskole 42,6 34,4 29,6 28,8-0,8-0,6-0,7 Vidaregåande skole 44,4 47,4 46,7 46,1 0,3-0,1-0,6 Universitets- og høgskole kort 11,4 15,3 17,9 18,1 0,4 0,3 0,2 Universitets- og høgskole lang 2,1 2,9 3,7 3,7 0,1 0,1 0,0 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 0,9 1,0 3,9 4,3 0,0 0,4 0,5 Grunnskole 51,0 41,7 35,2 35,0-0,9-0,8-0,2 Vidaregåande skole 40,6 46,9 47,4 47,1 0,6 0,1-0,3 Universitets- og høgskole kort 7,3 10,0 12,9 13,3 0,3 0,4 0,3 Universitets- og høgskole lang 0,9 1,2 2,1 2,2 0,0 0,1 0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 0,8 0,8 3,2 3,6 0,0 0,3 0,4 Grunnskole 47,9 38,6 33,4 33,1-0,9-0,6-0,3 Vidaregåande skole 43,1 46,9 46,2 45,7 0,4-0,1-0,5 Universitets- og høgskole kort 8,6 12,8 15,7 16,1 0,4 0,4 0,4 Universitets- og høgskole lang 1,3 2,1 3,2 3,2 0,1 0,1 0,0 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 0,9 1,1 3,3 3,9 0,0 0,3 0,6 Grunnskole 45,1 36,5 30,9 30,5-0,9-0,7-0,4 Vidaregåande skole 44,8 49,1 49,0 48,1 0,4-0,0-0,9 Universitets- og høgskole kort 8,7 12,6 15,7 16,0 0,4 0,4 0,3 Universitets- og høgskole lang 1,4 2,0 2,9 2,8 0,1 0,1-0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 1,1 0,8 3,5 4,8-0,0 0,3 1,3 Grunnskole 37,6 29,9 25,6 25,2-0,8-0,5-0,4 Vidaregåande skole 41,6 42,1 39,3 38,7 0,1-0,3-0,6 Universitets- og høgskole kort 15,5 20,4 23,2 23,5 0,5 0,4 0,3 Universitets- og høgskole lang 4,2 6,5 9,0 9,1 0,2 0,3 0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 1,9 1,9 4,9 5,5 0,0 0,4 0,5 Grunnskole 40,0 32,1 27,5 27,1-0,8-0,6-0,4 Vidaregåande skole 43,1 44,9 43,0 42,4 0,2-0,2-0,6 Universitets- og høgskole kort 13,1 17,5 20,4 20,8 0,4 0,4 0,3 Universitets- og høgskole lang 3,1 4,7 6,5 6,6 0,2 0,2 0,1 Uoppgitt eller inga fullført utdanning 1,5 1,6 4,2 4,8 0,0 0,3 0,6 Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no 5

Utdanning Tabellen på førre side viser andelen personar over 16 år etter høgste utførte utdanning i perioden 1990-2009. Befolkningstala er frå 01.01.2010. Vidaregåande utdanning inkluderer nivået Påbygging til høgare utdanning som omfattar utdanningar som byggjer på vidaregåande skole, men som ikkje er godkjend som høgare utdanning. Universitets- og høgskolenivå kort omfattar alle som har fullført ei universitets- eller høgskoleutdanning som varer inntil fire år. Universitets- og høgskolenivå lang omfattar alle som har fullført ei universitets- eller høgskoleutdanning som varer meir enn fire år. Den delen av befolkninga som har grunnskole og vidaregåande skole som høgste utdanning viser ein fallande tendens i heile fylket på 2000-talet. På 90-talet var det derimot ein auke i andelen som har vidaregåande skole som høgste utdanning. Tendensen i 2009 er at det er andelen med vidaregåande skole som synk mest, og nedgangen er jamt over større enn den gjennomsnittlege årlege nedgangen i perioden 2000-08. Spesielt gjeld dette for Nordhordland, Bjørne-fjorden og Bergen og Askøy. I Hardanger er det framleis andelen med grunnskole som høgste utdanning som synk mest. Samstundes ser vi ein auke i andelen med høgare utdanning, både kort og lang. For fylket under eitt har den gjennomsnittlege årlege auken vore stabil både på 90-talet og i perioden 2000-08. I 2009 er denne auken noko lågare. I Sunnhordland og Norhordland har det siste året vore ein liten nedgang i andelen personar med lang høgare utdanning. Det er Bergen og Askøy, Voss og Bjørnefjorden som har størst andel personar med høgare utdanning. Andelen uoppgitt eller inga fullført utdanning har auka i alle regionane. Dersom denne tendensen held ved, vil det vere ein stadig større del som har høgare utdanning samanlikna med utdanning på vidaregåande nivå, spesielt i Bergen og kringliggjande kommunar, og at vi i større grad vil finne dei med lang høgare utdanning i dette området. Samstundes er det ein stadig større andel som har inga fullført utdanning eller som ikkje har oppgitt utdanning. 6

Utdanning Størst andel med høgare utdanning i Bergen og og kringliggjande kommunar Bergen Stord Askøy Os Voss Jondal Ullensvang Meland Fjell Kvam Modalen Sveio Lindås Granvin Kvinnherad Ulvik Samnanger Odda Vaksdal Bømlo Fedje Fusa Tysnes Eidfjord Etne Fitjar Austevoll Radøy Sund Masfjorden Austrheim Øygarden Osterøy 0 5 10 15 20 25 30 Kjelde: SSB Statistikkbanken Andel med universitets-, høgskolenivå, 1-4 år Andel med universitets-, høgskolenivå, over 4 år Figuren viser sysselsette med høgare utdanning i prosent av alle sysselsette, etter bostedskommune, 2009. Innslaget av studentar og pensjonistar gjer at eit mål på grad av utdanning i høve til alle busette, kan vere noko misvisande. Figuren over viser difor andel sysselsette med høgare utdanning. Dette seier noko om kompetansearbeidsplassar i kommunane og kommunane si evne til å trekkje til seg innbyggjarar med høgare utdanning. Det er ikkje overraskande Bergen og pendlarkommunane til Bergen saman med Stord som har størst andel sysselsette med høgare utdanning. Men også i Voss, Jondal og Ullensvang bur det mange arbeidstakarar med høgare utdanning sett i høve til det totale talet på sysselsette. 7

Utdanning Størst kjønnsgap i høgare utdanning i distriktskommunane Jondal Granvin Etne Fusa Bømlo Stord Radøy Voss Ullensvang Vaksdal Osterøy Kvinnherad Fedje Sveio Kvam Lindås Meland Austevoll Askøy Odda Tysnes Fitjar Masfjorden Sund Øygarden Os Samnanger Austrheim Fjell Eidfjord Bergen Modalen Ulvik Kjelde: SSB Statistikkbanken Figuren viser differansen mellom andel sysselsette kvinner og andel sysselsette menn med høgare utdanning etter kommune, 2009. Positiv differanse tilseier at det er størst andel sysselsette kvinner med høgare utdanning. Blant dei sysselsette er det størst andel kvinner som har høgare utdanning i alle kommunane i Hordaland. Kjønnsgapet er størst i distriktskommunane, mens Bergen og kringliggjande kommunar er blant dei med minst kjønnsgap. Jondal er den kommunen kor forskjellen mellom andel kvinner med høgare utdanning og andel menn med høgare utdanning er aller størst. Den kommunen som derimot har minst kjønnsgap, er Ulvik. Dette er ein liten distriktskommune der det altså er om lag like stor andel kvinner og menn som har høgare utdanning. Modalen finn vi også på denne enden av skalaen. 8

Utdanning Mjuke fag dominerer blant høgt utdanna i Hordaland 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Lærarutdanninger og utdanninger i pedagogikk Helse-, sosial- og idrettsfag Humaniora, samfunnsfag, jus, økonomi, administrasjon Ingenørfag, naturvitskap, primærnæringsfag,samferdsel og sikkerheitsfag Humaniora m.v. i prosent av alle sysselsette med lang høgare utdanning Ingeniørfag m.v. i prosent av alle sysselsette med lang høgare utdanning Helsefag m.v. i prosent av alle sysselsette med lang høgare utdanning Oslo Akershus Hordaland Rogaland Sør-Trøndelag Buskerud Troms Vestfold Østfold Møre og Romsdal Nordland Vest-Agder Hedmark Oppland Telemark Nord-Trøndelag Aust-Agder Sogn og Fjordane Finnmark Pedagogikk m.v. i prosent av alle sysselsette med lang høgare utdanning Kjelde: SSB Statistikkbanken Figuren viser sysselsette med meir enn fire års høgare utdanning etter bosted fordelt på fagområde, 4. kvartal 2009. Stolpane viser det absolutte talet på sysselsette med meir enn fire års høgare utdanning fordelt på fire samanslåtte kategoriar av fag, mens linene viser kor mykje dei fire kategoriane utgjer av alle sysselsette med lang høgare utdanning (summerast opp til 100 % for kvart fylke). Tala omfattar også sysselsette som jobbar i andre fylke enn bostedsfylket. Sysselsette etter bustad gir eit inntak til å sjå kor stor kompetanse som er tilgjengeleg i kommunen og som næringslivet og det offentlege kan ha moglegheit til å rekruttere dersom dei har tilstrekkeleg med kompetansearbeidsplassar innafor dei ulike fagområda. Hordaland er eitt av tre fylke der humaniora, samfunnsfag, jus, økonomi og administrasjon utgjer ein høgare del av dei sysselsette med lang høgare utdanning enn ingeniørfag, naturvitskap, primærnæringsfag, samferdsel og sikkerheitsfag. Dei to andre fylka er Oslo og Finnmark. Den høgste delen innan ingenørfag, etc finn vi i Sør-Trøndelag, Rogaland, Buskerud og Akershus. Dersom vi ser på tal sysselsette etter arbeidsstad gir det størst utslag for Oslo og Akershus. Oslo ville da ha hatt om lag 10 000 fleire sysselsette, primært busette i Akershus. Det er fleire sysselsette med lang høgare utdanning som bur i Hordaland enn som arbeider i fylket. Det finst med andre ord høgare kompetanse i fylket som ikkje blir nytta eller som blir nytta i andre fylke. 9

Utdanning Nesten 6000 uteksaminarte kandidatar frå høgare utdanningsinstitusjonar i 2009 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Endr. 2008-09 Universitetet i Bergen 1673 1522 1383 1624 1482 1986 2434 2513 2461 2433-28 Norges handelshøgskole 531 583 602 845 1027 912 1010 1181 1233 1193-40 Høgskolen i Bergen 1215 1250 1285 1219 1196 1212 1292 1399 1229 1365 136 Høgskolen Stord/Haugesund 470 473 466 431 479 462 486 420 451 470 19 Kunsthøgskolen i Bergen 68 74 86 85 114 88 101 106 93 110 17 Bergen Arkitekt Skole - 17 15 11 14 23 19 21 29 20-9 Betanien diakonale høgskole - 63 56 53 69 68 63 68 61 60-1 Haraldsplass diakonale høgskole - 56 68 71 68 70 64 65 64 72 8 NLA Høgskolen - - 20 24 39 36 51 55 67 55-12 NLA Lærerhøgskolen - - 53 87 88 102 121 96 130 136 6 3957 4038 4034 4450 4576 4959 5641 5924 5818 5914 96 Kjelde: Database for høgare utdanning, Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste (NSD) Tabellen viser tal ferdige kandidatar ved universitet og høgkskolar i Hordaland, med unnatak av Sjøkrigsskolen, i perioden 2000-2009. Med uteksaminerte kandidatar meinast personar som har gjennomført ei vitnemålsgjevande utdanning med utgangspunkt i godkjende kandidatnemningar. Avlagte doktorgradar er ikkje inkludert i desse tala. Totalt blei det uteksaminert 5914 kandidatar frå universitet og høgskolar i Hordaland i 2009. Talet på uteksaminerte kandidatar har lege på om lag same nivå dei siste fire åra. I gjennomsnitt er det uteksaminert 4931 kandidatar kvart år på 2000-talet. Siste året har Høgskolen i Bergen hatt ein auke på 11 % og er no på nesten same nivå som i 2007. Tal uteksaminerte kandidatar har auka med nesten 50 % på 2000-talet. Ved Universitetet i Bergen, som er den største utdanningsinstitusjonen i Hordaland, kom det ein monaleg auke på midten av 2000-talet. Etter det har talet kandidatar vore nokonlunde stabilt. Dette har truleg samanheng med auka studieprogresjon etter innføringa av kvalitetsreformen. Høgskolen i Bergen har i liten grad blitt påverka av kvalitetsreformen. Skolen har hatt stabile tal gjennom heile 2000-talet, men dog med ein liten auke dei siste åra. Uteksaminerte kandidatar frå Norges handelshøyskole auka mest i første halvdel av 2000-talet. Skolen uteksaminerte i 2009 meir enn dobbelt så mange som i 2000. 10

Avlagte fagprøver Størst auke i tal avlagte fagprøver i Elektrofag Programområde 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Endr. 2008-2009 Bygg og anleggsteknikk 478 369 367 367 422 491 497 575 648 642-6 Design og håndverk 87 96 109 101 98 108 109 97 118 114-4 Elektrofag 383 413 370 333 350 290 264 323 367 506 139 Helse og sosialfag 268 306 262 270 249 244 205 222 257 324 67 Medier og kommunikasjon 2 6 9 3 7 13 8 8 12 10-2 Naturbruk 66 48 44 46 64 43 50 41 52 32-20 Restaurant- og matfag 236 220 171 168 172 151 147 171 147 173 26 Service og samferdsel 242 268 239 309 269 202 236 293 164 173 9 Teknikk og industriell produksjon 590 578 496 438 432 479 473 511 649 758 109 Totalt 2352 2304 2067 2035 2063 2021 1989 2241 2414 2732 318 Kjelde: Fagopplæringskontoret, Hordaland fylkeskommune Tabellen viser tal avlagte fagprøver i Hordaland i perioden 2000-2009. Fagprøve er ein avsluttande prøve innan yrkesfag. I 2009 blei det avlagt 2732 fagprøver, ein auke på 13 % frå året før. Dette er det høgste talet fagprøver som er avlagt på 2000-talet. Bygg- og anleggsteknikk, Elektrofag og Teknikk og industriell produksjon er dei programområda det blir avlagt flest fagprøver innan. Bygg- og anleggsteknikk hadde ein monaleg auke frå 2007 til 2008, men ser no ut til å stabilisere seg på eit høgt nivå. Elektrofag er det programområdet som går mest fram med 139 fleire avlagte fagprøver enn året før (om lag 40 % auke). Også Teknikk og industriell produksjon har hatt ein klår auke på om lag 17 % frå 2008 til 2009. Andre programområde som er i framgang er Helse og sosialfag og Restaurant- og matfag. Tal avlagte fagprøver innan Restaurant- og matfag har gått mykje opp og ned på 2000-talet, men ligg no på eit noko lågare nivå enn ved inngangen til perioden, trass auken siste året. Avlagte doktorgradar Utflating av tal avlagte doktorgradar ved Universitetet i Bergen 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Endr. 2008-09 Norges handelshøgskole 11 14 11 10 12 19 15 8-7 Universitetet i Bergen 157 153 158 157 179 202 233 223-10 Universitetet i Oslo 231 234 266 319 293 344 435 391-44 Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet 203 195 191 218 244 257 314 259-55 Universitetet i Tromsø 58 57 70 60 60 99 104 115 11 Universitetet i Stavanger 0 0 0 6 13 18 12 29 17 Universitetet for miljø- og biovitenskap 0 0 0 49 48 47 67 49-18 Kjelde: Database for høgare utdanning, Norsk samfunnsvitenskapelig datatjeneste (NSD) Tabellen viser tal avlagte doktorgradar ved universiteta og Norges handelshøyskole i perioden 2002-2009. Etter nesten ei fordobling av tal avlagte doktorgradar ved Universitetet i Bergen i perioden 2002-2008, flata dette talet ut i 2009. Universitetet i Bergen har ei uttrykt målsetting om 250 avlagte doktorgradar per år (jf. Rapport 2009/ Planer 2010 Universitetet i Bergen). Tal avlagte doktorgradar var 223 i 2009, etter ein førebels topp i 2009 på 233. Alle dei tre største universiteta hadde eit toppår i 2008. Universitetet i Oslo og NTNU hadde ein større nedgang i 2009 enn Universitetet i Bergen, høvesvis 10 og 18 %. Størst nedgang hadde Norges handelshøyskole med nesten ei halvering av tal avlagte doktorgradar samanlikna med året før. 11

Avlagte doktorgradar Størst produksjon innanfor matematisk-naturvitenskaplege fag og medisin Fagområde 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Endr. 2008-09 Matematisk-naturvitenskapelege fag 70 71 58 70 77 83 79 74-5 Medisin 33 29 36 36 34 51 81 65-16 Samfunnsvitenskap 21 16 27 15 20 28 20 21 1 Psykologi 16 22 10 15 22 12 27 26-1 Historisk-filosofiske fag 1 1 11 2 2 3 5 0-5 Juridiske fag 1 3 3 3 3 2 6 8 2 Odontologi 3 2 2 7 5 6 4 5 1 Helsefag 11 9 11 8 16 16 11 24 13 Utøvande musikkutdanning 1 0 0 1-1 0 0 0 Kjelde: Database for høgare utdanning (DBH), NSD, statistikk.ivest.no Tabellen viser tal avlagte doktorgradar ved Universitetet i Bergen i perioden 2002-2009 etter studieområde. I 2009 blei det avlagt flest doktorgradar innafor matematisk-naturvitenskapelege fag, tett følgd av medisinske fag. Dette mønsteret har vore gjeldande for heile perioden 2002-2009 med unnatak av 2008 då det blei avlagt flest doktorgradar innafor medisinske fag. Mens tal avlagte doktorgradar innanfor matematisk-naturvitenskapelege fag har halde seg nokonlunde stabilt i denne perioden, har det vore ein kraftig auke innanfor medisinske fag på slutten av perioden, men i 2009 gjekk talet ned med nesten 20 % frå 81 til 65 doktorgradar. Mest ekstern finansiering innan medisin og psykologi 50 % 23 % 27 % For alle avlagte doktorgradar ved Universitetet i Bergen under eitt er halvparten av dei avlagte doktorgradane eksternfinansierte (finansiering via Noregs Forskingråd er ikkje medrekna), medan 23 % er finansiert via Noregs Forskingsråd og 27 % er over eiga budsjettramme. Medisin og psykologi er dei fagområda som har størst andel eksternfinansierte doktorgradar med høvesvis 71 og 74 %. Matematisk-naturvitenskaplege fag har størst andel doktorgradar som er finansiert via Noregs forskingsråd (41 %), medan historisk-filosofiske fag har størst andel som er finansiert over eiga budsjettramme (48 %). Samfunnsvitenskapelege fag har om lag same mønster som i fordelinga i totaltala. Andre eksternfinansierte Eiga budsjettramme Noregs Forskingsråd Figuren og tabellen viser tal avlagte doktorgradar ved Universitetet i Bergen i 2009 etter finansieringsmåte (%). Kjelde: Database for høgare utdanning (NSD), statistikk.ivest.no 12

Forsking og utvikling Stor forskingsinnsats innan universitets- og høgskolesektoren på Vestlandet, minst forsking knytt til helseforetaka 2 % 21 % 14 % 8 % 15 % 24 % 15 % 5 % 13 % 11 % Universitets- og høgskolesektoren 20 % 1 % 5 % 18 % 8 % 1 % 5 % 1 % 3 % 2 % 2 % 44 % 43 % 71 % 47 % Hovedstaden Oslofjorden Agder Innlandet Midt-Norge Vestlandet Nord-Norge Instituttsektoren Hovedstaden Oslofjorden Agder Innlandet Midt-Norge Vestlandet Nord-Norge Næringslivet Hovedstaden Oslofjorden Agder Innlandet Midt-Norge Vestlandet Nord-Norge Helse Sør-Øst Helse Midt-Norge Helse Vest Helse Nord Figurane viser fordeling av FoU-utgifter innafor universitets- og høgskolesektoren, instituttsektoren, næringslivet og helseforetaka. I dei tre første kategoriane er FoU-utgifter fordelt etter forskningsfondregion, medan helsforetaka er delt inn etter helseregion. Helse Nord, Helse Vest og Helse Midt-Norge er identiske med forskningsfondsregionane Nord-Norge, Midt-Norge og Vestlandet. Helse Sør-Øst tilsvarer forskningsfondregionane Hovestaden, Oslofjorden, Agder og Innlandet. Hovedstaden: Oslo og Akershus Oslofjorden: Østfold, Vestfold, Buskerud og Telemark Agder: Aust-Agder og Vest-Agder Innlandet: Hedmark og Oppland Vestladet: Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane Midt-Norge: Møre og Romsdal, Sør-Trøndelag og Nord-Trøndelag Nord-Norge: Nordland, Troms og Finnmark Forskingsinnsatsen er i store trekk konsentrert til det sentrale østlandsområdet i alle dei fire kategoriane. Det er forskingsinnsatsen innafor universitets- og høgskolesektoren som er mest spreidd geografisk. Hovudstadregionen står her for 43 % av forskningsinnsatsen målt i kroner. Vestlandet står for 23 %. Skilnadene er større innafor instituttsektoren. Her tek hovudstadregionen 48 % av kaka, medan Vestlandet forsyner seg med 15 %. Midt-Noreg står imidlertid for en høvesvis stor del av forskningsinnsatsen innafor instituttsektoren med 25 %. Størst geografisk konsentrasjon finn vi i næringslivet og helseforetaka. I næringslivet er forholdet mellom hovudstadregionen og Vestlandet om lag det same som i instituttsekstoren, 43 % og 15 %, men her nyttar Oslofjordregionen i tillegg 18 % av dei totale FoU-utgiftene. Når det gjeld forsking knytt til helseforetaka står Helse Sør-Øst for heile 71 % av dei totale FoU-utgiftene. Berre 13 % av dei totale FoU-utgiftene ved helseforetaka, blir nytta i Helse Vest. Kjelde: NIFU Step, Indikatorrapporten 2010 (førebelse tal), Noregs Forskingsråd 13

Forsking og utvikling Hordaland er framleis sterk på forsking og utvikling Mill. kr. 14000 Per capita 28000 Figuren viser totale FoU-utgifter etter fylke for utføring og FoU-utgifter per innbyggjar. 2008. 12000 24000 10000 8000 6000 Totale FoU-utgifter Per capita 20000 16000 12000 Over 80 % av forskinga i Noreg blei utøva i universitetsfylka i 2008. FoUutgifter per innbyggjar i universitetsfylka var om lag 13 600 kroner, medan det var om lag 3 500 kroner per innbyggjar i dei øvrige fylka. 4000 2000 0 Oslo Sør-Trøndelag Troms Kjelde: NIFU Step, SSB Hordaland Akershus Buskerud Vest-Agder Telemark Rogaland Vestfold Aust-Agder Møre og Romsdal Oppland Sogn og Fjordane Østfold Nord-Trøndelag Nordland Finnmark Hedmark 8000 4000 0 Det er Hordaland som står for den største forskningsinnsatsen på Vestlandet. Hordaland er det fjerde største fylket i landet, både målt i totale FoU-utgifter og FoU-utgifter per innbyggjar. Oslo og Sør-Trøndelag nytta over dobbelt så mykje til FoU som Hordaland, Troms og Akershus. 14

Forsking og utvikling Næringslivet i Hordaland heng etter 6 000 Totalt eigenutført FoU Mill. kr 60 Figuren viser totalt eigenutført FoU i næringslivet etter fylke og FoU per sysselsett, 2008. 5 000 FoU per sysselsett 1000 kr 50 4 000 3 000 2 000 1 000 40 30 20 10 I 2008 nytta næringslivet i Hordaland 1 525 mill. kroner på eigenutført FoU. Hordaland ligg med dette om lag midt på treet i nasjonal sammenheng når det gjeld eigenutført FoU per sysselsett. Sør-Trøndelag ligg klårt i tet saman med Buskerud. Deretter følgjer Akershus og Oslo. Hordaland er likevel det fylket på Vestlandet kor næringslivet nyttar mest midlar på FoU, både totalt og per sysselsett. 0 0 Sør-Trøndelag Buskerud Akershus Oslo Telemark Vestfold Aust-Agder Vest-Agder Oppland Hordaland Troms Sogn og Fjordane Rogaland Møre og Romsdal Nord-Trøndelag Østfold Nordland Hedmark Finnmark 15

Bedrifter Tertiærnæringane bak 86% av bedriftsveksten Hordaland % i næringsgruppe Endr. 2009-2010 Alle bedrifter 2008 2009 2010 2008 2009 2010 Tal % Jord- og skogbruk 3738 3 600 3 545 9,4 9,1 8,6-55 -1,5 Fiske og fiskeoppdrett 518 490 498 1,3 1,2 1,2 8 1,6 Industri, oljeutvinning 1835 1 936 1 964 4,6 4,9 4,8 28 1,4 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v. 4514 5 114 5 374 11,4 12,9 13,1 260 5,1 Hotell, restaurant, handel, transport 9493 9 205 9 460 24,0 23,2 23,1 255 2,8 Finans og forretningsmessig tenesteyting 11220 9 935 10 361 28,3 25,1 25,2 426 4,3 Undervisning og forsking 1120 1 269 1 309 2,8 3,2 3,2 40 3,2 Helse- og sosialtenester 3684 3 720 3 850 9,3 9,4 9,4 130 3,5 Anna tenesteyting 3002 3 931 4 254 7,6 9,9 10,4 323 8,2 Off. adm. og forsvar, sosialforsikring 462 421 410 1,2 1,1 1,0-11 -2,6 Uoppgjeve 32 33 12 0,1 0,1 0,0-21 -63,6 Alle 39 618 39 654 41 037 100,0 100,0 100,0 1 383 3,5 Med tilsette Jord- og skogbruk 382 378 368 2,4 2,3 2,2-10 -2,6 Fiske og fiskeoppdrett 144 138 139 0,9 0,8 0,8 1 0,7 Industri, oljeutvinning 982 1 051 1 043 6,1 6,3 6,2-8 -0,8 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v. 1 834 2 063 2 125 11,4 12,4 12,6 62 3,0 Hotell, restaurant, handel, transport 5 549 5 487 5 493 34,4 33,0 32,5 6 0,1 Finans og forretningsmessig tenesteyting 3 084 3 030 3 162 19,1 18,2 18,7 132 4,4 Undervisning og forsking 682 697 706 4,2 4,2 4,2 9 1,3 Helse- og sosialtenester 2 027 2 072 2 126 12,6 12,5 12,6 54 2,6 Anna tenesteyting 1 020 1 345 1 381 6,3 8,1 8,2 36 2,7 Off. adm. og forsvar, sosialforsikring 408 365 349 2,5 2,2 2,1-16 -4,4 Uoppgjeve 7 10 0 0,0 0,1 0,0-10 -100,0 Alle 16 119 16 636 16 892 100,0 100,0 100,0 256 1,5 Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Innan finans og forretningsmessig tenesteyting var det frå 2008 til 2009 ein kraftig reduksjon i talet på bedrifter utan tilsette (typisk einmannsføretak), mens ein tilsvarande reduksjon ikkje fann stad blant bedrifter med tilsette. Derimot har det frå 2009 til 2010 vore ein sunn auke i begge typar bedrifter. Også andre typar tenesteyting stod bak ein auke i bedriftsveksten, og av bedrifter med tilsette stod tertiærnæringane (inkludert hotell, restaurant, handel og transport) for 86% av bedriftsveksten frå 2009 til 2010. Tabellane og figurane viser talet på bedrifter i ulike næringsgrupper 1. kvartal kvart år. Hordaland. 16

Bedrifter Robust vekst i talet på bedrifter innan bygg og anlegg, men finanskrisa har kosta 155,0 150,0 145,0 140,0 135,0 130,0 125,0 120,0 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 Anna tenesteyting Bygg og anlegg, kraft- og vassforsyning, gjenvinning, kloakk og renovasjon Undervisning og forsking Helse- og sosialtenester Finans og forretningsmessig tenesteyting Industri og oljeutvinning Hotell, restaurant, handel, transport Off.adm og forsvar, sosialforsikring 2003 K1 2004 K1 2005 K1 2006 K1 2007 K1 2008 1. kvartal 2003=100 K1 2009 K1 2010 K1 Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Figuren viser utviklinga i talet på bedrifter i Hordaland frå 1. kvartal 2003 til 1. kvartal 2009. Alle bedrifter. Tala gjeld for første dato i kvartalet og er i realiteten det same som utgangen av forrige kvartal. Den sterkaste veksten er det kategorien anna tenesteyting som har hatt, men dette skuldast nok i hovudsak at SSB nytter ein ny standard for næringsinndeling frå første kvartal 2009 (sjå eigen kommentar på neste side). Noko av auken i undervisning og forsking og noko av reduksjonen i finans og forretningsmessig tenesteyting kan nok også forklarast av dette. Den mest robuste veksten har kome i bygg og anlegg m.v., mens finans og forretningsmessig tenesteyting hadde den sterkaste veksten fram til 2007. I november 2007 gjekk Terra Securities konkurs, og grafen viser ein reduksjon i finans- og forretningsmessig tenesteyting frå 1. kvartal 2007 til 1. kvartal 2008. Finanskrisa kan altså ha hatt ein effekt i Hordaland før finanskrisa greip om seg i september 2008. Sjå også Hordaland i tal nr. 2 2009, der data for kvart kvartal viser at det var vekst dei tre første kvartala i 2007 og 2008, men kraftig reduksjon i fjerdekvartala dei to åra. Hordaland i tal nr. 2 2009 viser også ein liten reduksjon i bedrifter innan bygg og anlegg mv. i fjerde kvartal 2007, men ein kraftig auke i fjerde kvartal 2008, så den tidlege fasen i finanskrisa kan ha hatt ein effekt, mens den internasjonale uroa i 2008 har ikkje hatt ein synleg effekt på talet bedrifter innan bygg og anlegg. Det ser difor ut som om finanskrisa berre har satt oss eitt år attende i veksten i talet bedrifter innan bygg og anlegg. Om vi legg siste års vekst til grunn kan finanskrisa i så fall ha kosta oss 260 bedrifter innan bygg og anlegg. Det vi ikkje kan vite er om veksten ville ha vore enda kraftigare utan finanskrisa. Industri og oljeutvinning, hotell, restaurant, handel og transport og offentleg administrasjon mv. har halde seg stabilt. Den einaste eintydige nedgangen har vore i primærnæringsbedrifter. 17

Bedrifter Kraftig bedriftsvekst i Bjørnefjorden og Øygarden og Sotra, men alle regionar er ikkje heilt ute av finanskrisa enno 1. kvartal 2003 = 100 155,0 150,0 145,0 140,0 135,0 130,0 125,0 120,0 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0 Øygarden og Sotra Bjørnefjorden Bergen og Askøy Voss Sunnhordland Nordhordland 85,0 2003 K1 2004 K1 2005 K1 2006 K1 2007 K1 2008 K1 2009 K1 2010 K1 Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Figuren viser utviklinga i talet på bedrifter i kvar region frå året før. Ved inngangen til kvart år. For første gang sidan 2005 var det i 2009 ein auke i talet på bedrifter i alle regionane i Hordaland. Den kraftigaste auken i 2009 kom i Bjørnefjorden (Fusa, Samnanger og Os), mens det for heile perioden 2003-2010 var Øygarden og Sotra som stod for den kraftigaste auken. Alle regionane utanom Osterfjorden og Nordhordland var i 1. kvartal 2010 på sitt høgaste nivå i talet på bedrifter. Nordhordland mangla 21 bedrifter for å slå 1. kvartal 2007 og Osterfjorden - som er den i tal minste regionen - mangla 19. Ny næringsinndeling Frå og med 2009 vert det nytta ein ny Standard for næringsgruppering (SN2007) i bedrifts- og sysselsettingsstatistikken. Den nye næringsinndelinga er meir detaljert enn tidlegare, særleg for tenesteytande næringar, og vil gjere det lettare å skildre næringsutviklinga. Endringa i inndeling kan likevel gjere det vanskeleg å gjere samanlikningar over tid på grupper av næringar. Meir informasjon: http://www.ssb.no/sn2007/ 18

Bedrifter Framleis mange konkursar 160 140 Figuren viser talet på konkursar i Hordaland kvartalsvis i 2008 og 2009 og første halvdel av 2010. Alle typar konkursar. 120 100 80 60 40 20 I 2009 var det ein markant auke i tal konkursar i Hordaland samanlikna med 2008. Denne tendensen ser ut til å halde fram i 2010 og kan vere eit teikn på at næringslivet sliter med etterverknader av finanskrisa hausten 2008. 2008K1 2008K2 2008K3 2008K4 2009K1 2009K2 2009K3 2009K4 2010K1 2010K2 Kjelde: SSB Statistikkbanken 19

Sysselsetting og næringsstruktur Offentleg forvaltning størst i 18 kommunar Modalen Fedje Austrheim Masfjorden Radøy Voss Øygarden Meland Lindås Osterøy Vaksdal Granvin Ulvik Fjell Askøy Bergen Samnanger Kvam Eidfjord Sund Os Fusa Jondal Ullensvang Austevoll Tysnes Kvinnherad Fitjar Stord Odda Bømlo Etne Sveio Teiknforklarring Kommunegrense Næringsektorar pr kommune 2,300 Uoppgjeve næring Primærnæring Sekundærnæring Tertiærnæring 20 Bergen Forklaring: Kakediagrammet er proposjonalt med talet på sysselsette i kommunane. Talet 2,300 til høgre for kakediagrammet i teiknforklaringa viser storleiken på eit kakediagram der talet på sysselsette er 2,300. Offentleg forvaltning Største næringssektor pr kommune Sekundærnæring Tertiærnæring Offentleg forvaltning Offentleg forvaltning o/40%

Sysselsetting og næringsstruktur Kartet på førre side viser korleis sysselsettinga i dei tre hovudnæringane samt offentleg forvalting er fordelt i dei einskilde kommunane. Kakediagramma viser fordelinga innad i kommunane, og grunnfargane i kartet viser kva næring (eller sektor) som er størst. I 18 kommunar er det offentleg forvaltning som er størst (i ti av desse utgjer off. forv. over 40% av dei sysselsette). I ti kommunar er tertiærnæringane (handel, kommunikasjon, tenesteyting) størst, og i fem kommunar er sekundærnæringane (industri, bygg og anlegg) størst. I fleire kommunar er det små skilnader mellom to eller fleire av dei einskilde næringane, og små endringar mellom næringane kan føre til store endringar i kartet. Dette gjeld spesielt Odda og Stord (der sekundærnæringane er tett på å vere størst) og Bømlo og Ullensvang (der tertiærnæringane er tett på). Offentleg forvaltning har teke sysselsettingsandeler frå privat sektor under finanskrisa 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 Tertiær (privat sektor og offentlege føretak) Sekundær (privat sektor og offentlege føretak) Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no 2005 2006 2007 2008 2009 Offentleg forvaltning Primær (privat sektor og offentlege føretak) I Hordaland har andelen sysselsette i primærnæringane blitt jamt redusert frå 2000 (2,8% ) til 2007 (2,1%), men den har vore stabil dei siste tre åra. Også sekundærnæringane har hatt ein rimeleg stabil andel, medan andelane har vore svakt stigande for tertiærnæringane og svakt reduserte for offentleg forvaltning. Figuren viser ein auke i offentleg forvaltning dei siste åra og reduksjon i industri og tenesteyting. Dette vil vere ein naturleg konsekvens av finanskrisa, og for dei to største gruppene har det det siste året vore endringar utanfor normalen. Statistiske berekningar viser signifikante endringar i offentleg forvaltning og tertiærnæringane frå 2007, noko som kan syne at finanskrisa kan ha hatt ein effekt på høvet mellom næringane. Men, dette kan ikkje seiast med sikkerheit, fordi det er få observasjonar og variasjonar utanfor normalen har også førekomme tidlegare. Figuren viser sysselsetting i dei tre hovudnæringsgruppene samt offentleg forvaltning i prosent av total sysselsetting i fjerde kvartal frå 2000 til 2009. Tala for primær-, sekundær-, og tertiærnæringane gjeld sysselsette både i private og offentlege føretak, utanom offentlege forvaltningsstillingar knytt til næringane, mens tala for offentleg forvaltning gjeld sysselsette i all offentleg forvaltning på tvers av næringar. Statistikken gjer ikkje grunnlag for eit meir presist skilje mellom sysselsette i private og offentlege føretak. Summen for kvart år er 100%. Ein liten prosentdel av dei sysselsette i privat sektor og offentlege føretak er sysselsette i uoppgjevne næringar (i snitt 0,5 % av alle sysselsette). Denne delen er ikkje vist i grafen. Sysselsettingsstatistikken er registerbasert og omfattar personar 15-74 år som har utført arbeid av minst éin times varigheit i Hordaland i referanseveka, eller som var midlertidig fråverande frå slikt arbeid. Før 2007 var referanseveka månadsskiftet oktober/november, mens den var tredje veke i november frå og med 2007. I 2006 endra SSB aldersgrensa for sysselsette frå 16 til 15 år, og gjekk frå å rekne alder ved utgangen av året til utgangen av referansetidspunktet. Denne definisjonen er brukt på tala frå 2005. Det finst også 2005-tal etter den gamle definisjonen, men skilnaden er berre på 0,2 prosentpoeng for to av gruppene (tertiær -0,2 og offentleg forvaltning +0,2). Tala frå 2008 og 2009 er etter ny næringsinndeling (SN2007). 2008-tal etter gammal inndeling har nøyaktig den samme prosentfordelinga mellom gruppene. 21

Sysselsetting og næringsstruktur Reduksjon i sysselsettinga trass auke i folketalet % av total Endr. 2008-2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 Tal % Jord- og skogbruk 3 390 3 487 3 760 1,4 1,4 1,5 273 7,8 Fiske og fiskeoppdrett 1 829 1 808 1 757 0,8 0,7 0,7-51 -2,8 Herunder fiskeoppdrett 925 925 855 0,4 0,4 0,3-70 -7,6 Industri, oljeutvinning 33 646 33 982 32 781 14,0 13,9 13,4-1 201-3,5 Herunder bygg. av fartøy og oljepl. 8 341 8 685 6 319 3,5 3,5 2,6-2 366-27,2 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. 20 560 21 150 20 549 8,6 8,6 8,4-601 -2,8 Hotell, rest., handel, transport 57 306 57 504 55 936 23,9 23,4 22,9-1 568-2,7 Herunder varehandel 30 760 31 093 30 139 12,8 12,7 12,3-954 -3,1 Forr.messig og annan priv. t.y. 53 928 57 299 60 985 22,5 23,4 24,9 3 686 6,4 Herunder FoU 1 903 1 854 1 824 0,8 0,8 0,7-30 -1,6 Kommunal tenesteyting 44 478 44 736 43 125 18,5 18,2 17,6-1 611-3,6 Statleg tenesteyting 24 537 25 148 24 836 10,2 10,3 10,1-312 -1,2 Uoppgjeve/ufordelt 203 129 963 0,1 0,1 0,4 834 646,5 Total 239 877 245 243 244 692 100 100 100-551 -0,2 Busette, 16-66 år 305 806 311 687 317 531 5 844 1,9 Sysselsettingsgrad 78,4 78,7 77,1-1,6-2,1 Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Tabellen viser registerbaserte tal (frå veke 47) på sysselsette med arbeidsstad i Hordaland i ulike næringsgrupper, i absolutte tal, relative tal, og endring frå 2008 til 2009. Frå 2007 til 2008 var det ein auke på 5 367 sysselsette, mens det frå 2008 til 2009 var ein reduksjon på 551 sysselsette. Spesielt stor var reduksjonen i bygging av fartøy og oljeplattformer, kommunal tenesteyting og hotell, restaurant, handel og transport. Størst auke kom i forretningsmessig og annan privat tenesteyting. Om vi ser sysselsettingstala opp mot talet på busette i arbeidsfør alder, er reduksjonen frå 2008 til 2009 enda kraftigare. Det var ved årsskiftet 2009/2010 busett 5 844 fleire personar i alderen 16-66 år i Hordaland. Målt mot ein reduksjon i talet på sysselsette, gjer det ein reduksjon i sysselsettingsgraden på 2,1% (-1,6 prosentpoeng). Teikn til desentralisering av arbeidsplassar i Hordaland? Om vi ser bort frå Modalen og Austevoll finn vi den høgaste arbeidsplassdekninga i regionsentra som Bergen, Stord, Odda, Voss og Lindås, og den lågaste dekninga finn vi i nokre typiske pendlarkommunar som Askøy, Sund, Samnanger og Sveio. Men det har skjedd nokre forskyvingar i Hordaland i 2009: Den største reduksjonen i arbeidsplassar i 2009 (i absolutte tal) kom i Bergen, Kvam, Osterøy og Stord, mens den største veksten kom i Sund, Austevoll, Fjell og Voss, og ser vi framleis bort frå Modalen og Austevoll hadde alle kommunane med over 92% arbeidsplassdekning i 2008 ein nedgang i talet på arbeidsplassar. Også for kommunane med 92% arbeidsplassdekning eller mindre er det ein viss korrelasjon mellom arbeidsplassdekning og vekst i sysselsettinga: dess lågare arbeidsplassdekning i 2008, dess høgare (relativ og absolutt) vekst i 2009. Dette kan bety ei viss desentralisering av arbeidsplassar i Hordaland. 22 Arbeidsplassdekning: Talet på arbeidsplassar (sysselsette etter arbeidsstad) i prosent av talet på arbeidstakarar (sysselsette etter bustad). Arbeidsplassdekning på meir enn 100 inneber at talet på arbeidstakarar som arbeider i kommunen er større enn talet på arbeidstakarar som er busett i kommunen (og arbeider i eigen kommune eller andre stader). Forskjellane i arbeidsplassdekning mellom kommunar uttrykker i mange tilfelle ein senterstruktur der den sentrale kommunen har overskot på arbeidsplassar (høg arbeidsplassdekning), medan nabokommunane har låg arbeidsplassdekning og netto utpendling til senterkommunen. I nokre tilfelle, som Modalen, kan einskildkommunar av ulike grunnar ha høg arbeidsplassdekning utan å vere senterkommune.

Sysselsetting og næringsstruktur Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Austevoll Jondal Odda Ullensvang Jord- og skogbruk 199 155 85 46 52 67 419 34 35 32 191 Fiske og fiskeoppdrett 7 43 246 20 24 67 71 437 18 10 3 Herunder fiskeoppdrett 3 36 96 11 12 65 35 175 17 9 Industri, oljeutvinning 161 56 1 258 2 581 164 102 1 244 440 35 914 88 Herunder bygg. av farty og oljepl. 3 46 1 616 61 380 15 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. 251 205 440 682 191 100 541 134 39 378 255 Hotell, rest., handel, transport 318 205 1 046 1 908 186 190 1 062 588 82 689 255 Herunder varehandel 206 79 413 1 146 96 99 622 175 57 381 101 Forr.messig og annan priv. t.y. 333 204 705 1 608 168 82 674 354 35 462 207 Herunder FoU 44 10 Kommunal tenesteyting 375 485 972 1 692 351 341 1 572 514 159 971 389 Statleg tenesteyting 13 25 52 959 14 32 410 16 26 230 21 Uoppgjeve/ufordelt 16 7 27 27 7 6 28 11 5 16 12 I alt 1 673 1 385 4 831 9 523 1 157 987 6 021 2 528 434 3 702 1 421 Endring frå 2008 24 24-15 -107 12-4 -62 163-21 -38 26 Arbeidsplassdekning i % 79,1 53,6 84,2 104,0 76,2 70,8 90,1 101,9 85,3 104,9 78,4 Eidfjord Ulvik Granvin Kvam Voss Fusa Samnanger Os Bergen Askøy Sund Jord- og skogbruk 13 54 42 394 431 88 15 70 670 51 11 Fiske og fiskeoppdrett 32 4 70 6 71 204 61 72 Herunder fiskeoppdrett 30 2 65 5 13 93 38 6 Industri, oljeutvinning 1 12 33 556 356 725 59 789 16 444 511 136 Herunder bygg. av farty og oljepl. 108 5 81 2 847 122 3 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. 66 51 60 290 696 195 44 545 11 836 813 173 Hotell, rest., handel, transport 112 98 73 844 1 858 244 109 1 404 37 354 1 442 330 Herunder varehandel 37 31 26 436 996 114 63 787 19 982 988 168 Forr.messig og annan priv. t.y. 41 51 17 627 1 167 118 56 1 077 46 380 1 547 411 Herunder FoU 1 737 Kommunal tenesteyting 171 193 120 1 022 1 527 528 257 1 309 20 408 2 072 540 Statleg tenesteyting 11 9 4 56 520 19 15 232 21 147 299 46 Uoppgjeve/ufordelt 5 4 3 26 31 6 6 33 520 32 11 I alt 420 472 352 3 847 6 590 1 993 567 5 530 154 963 6 828 1 730 Endring frå 2008-3 0-3 -190 123-25 -8-88 -705 84 239 Arbeidsplassdekning i % 78,2 84,7 71,0 90,6 92,5 100,6 47,4 62,5 114,2 53,2 56,1 Fjell Øygarden Vaksdal Modalen Osterøy Meland Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden Jord- og skogbruk 53 17 64 9 91 66 99 148 14 1 44 Fiske og fiskeoppdrett 89 59 1 38 13 29 32 12 6 12 Herunder fiskeoppdrett 15 29 34 8 26 22 10 Industri, oljeutvinning 2 047 128 299 5 627 604 275 1 974 119 27 11 Herunder bygg. av farty og oljepl. 704 183 52 85 8 0 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. 757 211 160 38 321 182 131 519 159 10 76 Hotell, rest., handel, transport 2 355 238 248 19 347 220 196 1 497 221 106 92 Herunder varehandel 1 504 117 115 6 140 132 117 826 113 10 56 Forr.messig og annan priv. t.y. 2 215 171 112 55 299 405 209 943 174 11 67 Herunder FoU 1 32 Kommunal tenesteyting 1 837 528 555 95 729 503 539 1 637 394 90 250 Statleg tenesteyting 315 31 49 1 38 35 66 123 14 2 6 Uoppgjeve/ufordelt 51 3 5 7 18 7 23 5 2 3 I alt 9 719 1 386 1 493 222 2 497 2 046 1 551 6 896 1 112 255 561 Endring frå 2008 125 35-13 16-116 3-85 22 48-9 -3 Arbeidsplassdekning i % 85,9 66,7 77,8 115,6 65,1 58,8 63,1 91,9 77,6 90,4 67,8 Kjelde: PANDA, SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Tabellen viser sysselsettinga i kommunane i absolutte tal, samt arbeidsplassdekning i prosent. 23

Sysselsetting og næringsstruktur Redusert andel sysselsette i kommunal tenesteyting i alle regionar utanom Osterfjorden Osterfjorden Sunnhordland Nordhordland Hardanger Bjørnefjorden Sotra og Øygarden Voss 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % 1999 Jord- og skogbruk Fiske og fiskeoppdrett Industri, oljeutvinning Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. Hotell, rest., handel, transport Forr.messig og annan priv. t.y. Kommunal tenesteyting Statleg tenesteyting Uoppgjeve/ufordelt Figurane viser sysselsetting i regionane fordelt på næringsgrupper i 1999 og 2009. Bergen og Askøy 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % Figurane er sortert etter fallande totalandel av primærnæringar, industri og bygg og anlegg, og aukande totalandel av tenesteytande næringar. Sorteringa er eins i begge åra, men den innbyrdes fordelinga er ikkje heilt eins. 100 % Osterfjorden Sunnhordland 2009 Nordhordland Hardanger Bjørnefjorden Sotra og Øygarden Voss Jord- og skogbruk Fiske og fiskeoppdrett Industri, oljeutvinning Bygg og anlegg, kraft- og vassfors. Hotell, rest., handel, transport Forr.messig og annan priv. t.y. Kommunal tenesteyting Statleg tenesteyting Uoppgjeve/ufordelt Bergen og Askøy Kjelde: PANDA, SSB 24 Primærnæringane sin del av sysselsettinga har gått tilbake i alle regionar utanom Bergen og Askøy (der den har holdt sin marginale del) og Sunnhordland (der fiske og fiskeoppdrett har auka på kostnad av jord- og skogbruk). Den største nedgangen var i Sotra og Øygarden (-3 prosentpoeng), Voss (-2,5) og Bjørnefjorden (-2). Industri og oljeutvinning har gått tilbake i alle regionar, mest i Osterfjorden (-10,8), Sunnhordland (-7,4) og Hardanger (-6,2). Bygg og anlegg, kraft og vassforsyning har gått fram i alle regionar utanom Sotra og Øygarden (som hadde ein nedgang på 0,8 prosentpoeng). Størst auke var i Osterfjorden (+3,1), Sunnhordland (+1,9) og Hardanger (+1,4). Hotell, restaurant, handel og transport har gått mest tilbake. Størst tilbakegang var i Bergen og Askøy (-3,3) og Sotra og Øygarden (-2,6), og størst framgang var i Voss (+1,2) og Bjørnefjorden (+0,3). Forretningsmessig og anna privat tenesteyting har gått fram i alle regionar, størst i Sotra og Øygarden (+8,7), Bjørnefjorden (+7,1) og Osterfjorden (+6,6). Kommunale tenester har gått tilbake i alle regionar utanom Osterfjorden (som hadde ein framgang på 4,3 prosentpoeng). Størst tilbakegang hadde Bergen og Askøy (-7,5), Voss (-6) og Bjørnefjorden (-4,2), mens statlege tenester har gått fram i alle regionar med unnatak av Osterforden (-0,1) og Sotra og Øygarden (-0.9). Dette skuldast i hovudsak omlegginga av helseføretaka frå fylkeskommunalt til statleg ansvar 1. januar 2002.

Sysselsetting og næringsstruktur Auke i statleg verksemd i alle fylka, men det sentrale austlandet veks meir enn det nasjonale snittet Endring tal sysselsette 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0-1 000 64 047 21 415 26 309 15 462 Oslo Sør-Trøndelag Hordaland Rogaland 20 534 9 445 13 319 10 066 13 460 9 132 9 767 7 539 9 369 Akershus Hedmark Nordland Buskerud Troms Vestfold Østfold Oppland Møre og Romsdal 4 679 7 162 4 086 4 555 5 387 6 574 Sogn og Fjordane Vest-Agder Aust-Agder Finnmark Nord-Trøndelag Telemark 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 Tal statleg sysselsette 2009 Figuren viser talet på statlege arbeidsplassar i fylka i 2009, og endring frå 2002 til 2005, 2005 til 2008, og 2008 til 2009. Endring 2008-09 Endring 2005-08 Endring 2002-05 Tal statleg sysselsette 2009 (høgre akse) Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Frå 2008 til 2009 auka talet på statlege arbeidsplassar meir enn i heile perioden frå 2005 til 2008. Alle fylka hadde auke i statlege arbeidsplassar i 2009, men veksten var desidert sterkast i dei sentrale fylka Oslo, Akershus og Buskerud. Desse tre fylka fekk 58% av veksten i statlege arbeidsplassar i 2009. Aust-Agder, men også Sogn og Fjordane og Sør-Trøndelag hadde òg ein auke over det nasjonale snittet. Den svakaste veksten kom i Telemark og Vest-Agder, med Hordaland på tredje lågaste plass. Desse tre fylka fekk berre 3% av veksten. Veksten i Hordaland var i 2009 litt under den gjennomsnittlege veksten per år frå 2005 til 2008 (då den faktisk var høgare enn landsgjennomsnittet). Figuren viser kor sterk vekst det har vore i Oslo frå 2005. På grunn av at sysselsette i helseføretaka gjekk frå å sortere under fylkeskommunal verksemd til statleg verksemd i 2002 er tala ikkje samanliknbare for 2001. Fordeling av statlege stillingar i Hordaland: Helse- og sosialtenester størst Hordaland 2005 2008 2009 Tal Jordbruk, skogbruk og fiske 0 0 0 Kjelde: SSB Statistikkbanken Tabellen viser korleis arbeidsplassar i statleg forvaltning fordeler seg på grupper av næringar i Hordaland. Endring 2005-08 Endring 2008-09 Gj.sn. % per år Tal % Sekundærnæringar 124 113 128-11 -3,0 15 13,3 Tenesteytande næringar 1 498 1 233 1 205-265 -6,3-28 -2,3 Off. adm., forsvar, sosialfors. 6 687 7 215 8 092 528 2,6 877 12,2 Undervisning 5 118 5 631 5 119 513 3,2-512 -9,1 Helse- og sosialtenester 11 410 11 490 11 374 80 0,2-116 -1,0 Personleg tenesteyting 382 373 391-9 -0,8 18 4,8 I alt 25 219 26 055 26 309 836 1,1 254 1,0 I 2009 var det ein kraftig auke innan offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring, mens det var ein nesten like kraftig reduksjon i statlege stillingar innan undervisning. Dette skuldast i hovudsak ein omklassifikasjon av Forsvarets skolar frå undervisning til forsvar. Helse- og sosialtenester står for 43% av dei statlege stillingane i Hordaland, mens offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring no står for nesten 31%. Undervisning står for 19,5%. 25

Utvalde næringar Størst verdiskaping i Bergen og Askøy Business Region Bergen (BRB) har fått utarbeida og systematisert nøkkeltal for fem utvalde næringsklynger: Maritim, Marin, Energi, Media og kulturbasert reiseliv og Oppleving, kultur og reiseliv. I arbeidet er det nytta ei klyngetilnærming i staden for ei strikt nærings- eller bransjetilnærming. Dette inneber at verksemder som leverer utstyr og eller tenester til kjerneverksemdene, samt distribusjon og sal av kjerneverksemdene sin produksjon, også vert inkludert i klynga. I tillegg inneber klyngetilnærminga at både einskilde føretak og heile næringskodar kan inngå i fleire næringsklynger, dette gjeld spesielt utstyrsprodusentar og tenesteleverandørar. Verdiskaping er definert som summen av driftsresultat og lønnskostnader. Alle økonomiske tal er oppgjeve i heile 1000. For meir informasjon og søk i nøkkeltala sjå www.brb.no/ eller rapporten: Nøkkeltall for prioriterte næringar i Bergensregionen (2010). Opplevelse, kultur og reiseliv Figuren viser vardiskaping i dei utvalde næringane fordelt på region. Maritim Marin Energi Media og kulturbasertnæringsliv Bergen og Askøy Bjørnefjorden Hardanger Nordhordland Osterfjorden Sunnhordland Voss Øygarden og Sotra 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % Kjelde: BRB Bergen og Askøy står for den største verdiskaping innan 4 av 5 næringar. Dette gjeld oppleving, kultur og reiseliv, maritim, energi og media og kulturbasert næringsliv. Innan marine næringar er det Sunnhordland som står for den største delen av verdiskapinga. 26